Morgunblaðið - 10.04.1985, Blaðsíða 23

Árni Björnsson þjódháttafræðingur.
MÓRdÚÍÍBLÁÐÍÐ, MlDVltÚDÁGÚft 10. APRÍL1986
Susan Sontag
Andrei Tarkovskí
Milan Kundera
Magnús tílafsson ritstjóri NT.
logið að fólki."
Ég ætla ekki að fara neinum
orðum um það uppnám, sem þessi
hugvekja hinnar bandarísku
skáldkonu vakti meðal vinstri
manna í Bandaríkjunum. Gn orð
Sontag um tvöfeldni eða tvískinn-
ungshátt hinna róttæku samherja
hennar verðskulda frekari athuga-
semdir. Kannski ég leyfi mér per-
sónulega frásögn í því viðfangi.
Ég þóttist verða var við það þeg-
ar Andrei Tarkovskí og Larissa,
kona hans, voru stödd hér á landi,
að ýmsum róttækum mennta-
mönnum og listamönnum, sem
gerðu sér dælt við þau, féll ekki sú
athygli sem Morgunblaðið veitti
mannréttindabaráttu þeirra
hjóna. Þessi skoðun mín, sem í
fyrstu var tilfinning ein, hefur
fengið stuðning af ýmsu sem ég sá
og heyrði og líka viðræðum við
nokkra þá, sem fylgdust grannt
með Tarkovskí-hjónunum á ís-
landi. Lítið atvik í anddyri
Naustsins gefur hugmynd um
hvað ég er að fara. Er ég kom í
veitingahúsið til að hitta leikstjór-
ann á blaðamannafundi rakst ég á
þrjú góðskáld úr röðum vinstri
manna, sem setið höfðu, ásamt
fleiri mönnum, að hádegisverði
með Tarkovskí. Við tókum tal
saman og ég sagði þeim m.a. að
erlent stórblað, sem ég er frétta-
ritari fyrir, hefði sýnt Tarkovskí-
málinu á íslandi mikinn áhuga.
„Það er ekki skrýtið," sagði eitt
skáldanna. „Þetta er í fyrsta sinn,
sem allar myndir hans eru sýndar
samtímis á kvikmyndahátíð."
Annað hafði hann ekki til mál-
anna að leggja. Hvað gat ég sagt
við manninn? Hélt hann virkilega
að það væri fréttin, sem spurt var
eftir? Slíka heimsku ætla ég þessu
ágæta skáldi ekki. Hér bjó aug-
ljóslega að baki, meðvitað eða
ómeðvitað, sú tvöfeldni, sem Sus-
an Sontag gerði að umtalsefni, og
ég nefndi í upphafi þessarar
greinar.
Andvaraleysi og
bleyðiskapur
Skáldið í Naustinu er, að ég
hygg, ekki kommúnisti, heldur
„vinstri sinni" af einhverju tagi.
En hann er heldur ekki and-
kommúnisti. t því efni á hann
samleið með mjög stórum hópi
menntamanna og listamanna, og
ýmsum þeim sem atkvæðamiklir
eru í fjölmiðlum okkar og menn-
ingar- og menntalífi. Þetta fólk
dregur svo sem ekki í efa fréttir
um þrælabúðir í Sovétríkjunum og
ofsóknir þar á hendur andófs-
mönnum, þjóðarbrotum og trúar-
hópum. Kommúnismi sem stjórn-
skipulag heillar það ekki. Það vill
njóta og nýtur ávaxta lýðræðis og
frjáls markaðshagkerfis. En það
virðist hins vegar ekki vilja trúa
því, að kommúnismi og Kreml-
verjar sé raunveruleg ógnun við
hinn frjálsa heim. Kannski vegna
þess að það er ekki nógu „fínt“,
ekki nógu „gáfulegt", eða vegna
þess að það getur lagt einhverjum
óskilgreindum og dularfullum
„afturhaldsöflum" vopn í hendur.
Það er þetta viðhorf, þetta undar-
lega andvaraleysi, sem ég tel til
marks um skinhelgi, siðferðileg
óheilindi, og álít einhverja mestu
hættu, sem vofir yfir hinum
frjálsa heimi um þessar mundir.
Um þetta efni hefur Norman
Podhoretz, ritstjóri bandaríska
tímaritsins Commentary nýverið
ritað athyglisverða grein, „An
Open Letter to Milan Kundera".
Hann víkur m.a. að afstöðu vinstri
sinnaðra og „frjálslyndra"
menntamanna til and-kommún-
isma.
„Þeir líta svo á,“ skrifar hann,
„að and-kommúnistum verði á þau
mistök, að hata og óttast grýlu —
eða öllu heldur afturgöngu veru-
leika sem var, en er ekki lengur til
staðar."
Podhoretz bendir á, að það sé
ríkjandi skoðun í þessum hópi að í
deilum Sovétríkjanna og Vestur-
landa, eða öllu fremur Bandaríkj-
anna, sé oftar brotið á Sovétríkj-
unum, en þau brjóti af sér. „Allt,
sem Sovétríkin aðhafast," skrifar
hann, „(jafnvel innrásin í Afgan-
istan) er í varnarskyni eða svar
við ögrunaraðgerðum Bandarikj-
anna. Ef ekki er unnt að skýra
hlutina með slíkum hætti (s.s.
banatilræðið við Jóhannes Pál
páfa II, brot á samkomulagi um
takmörkun vigbúnaðar, eiturhern-
að) er þeim einfaldlega visað á
bug.“
Og Podhoretz heldur áfram: „Sú
skoðun, sem mér virðist að liggi i
augum uppi, að Sovétríkin stefni
að heimsyfirráðum, er álitin svo
fáránleg að það er ekki einu sinni
talin ástæða til að ræða hana.
Henni er hafnað með yfirlætislegu
brosi eða svip vantrúar og
hneykslunar."
Hvatinn að grein Normans Pod-
horetz í Commentary var það sem
honum þótti ógeðfelld tilraun
bandarískra vinstri manna til að
„eigna sér“ hinn útlæga tékkneska
rithöfund Milan Kundera; „ræna
honum“ m.ö.o. án þess að hafa
hugrekki til að viðurkenna hver
eru lífsskilyrði þeirra frelsis-
hugsjóna, sem Kundera stendur
fyrir sem skáld og einstaklingur.
Kundera er alls ekki einn um að
eiga þessi örlög yfir höfði sér.
Sjálfur George Orwell varð fyrir
því á árinu sem leið. Þá „sannaði"
Bernard Crick, höfundur nýrrar
ævisögu hans, það með skarp-
skyggni marxískrar rökfræði, að
ádeila Orwells á ríki Stóra bróður
í 1984 hefði ekki síður beinst að
Vesturlöndum en Sovétríkjunum.
Islenskir vinstri menn leiddu
Andrei Tarkóvskí ekki hjá sér;
þeir sóttu samkvæmi honum til
heiðurs, vildu fræðast af honum
um kvikmyndagerð, sem er út af
fyrir sig eðlilegt. Én fáir þeirra
höfðu orð á mannréttindabaráttu
hans á opinberum vettvangi. Hún
virtist feimnismái, kannski vegna
þess að þeir voru hræddir við hinn
ófína stimpil „Rússagrýlunnar"
eða að verða „afturhaldinu" og
„hægri öflunum“ að liði. í minum
augum er þessi þögn þeirra þó að-
eins til marks um bleyðiskap.
Undirskriftasöfnun sú, sem
Kvennafylking Alþýðubandalags-
ins hleypti af stokkunum um það
leyti sem Larissa Tarkovskí hélt
af landi brott var eins konar synd-
akvittun kvenna, sem skömm-
uðust sín. Og ekki var í þeim búð-
um mikill áhugi fyrir almennri
þátttöku og samstöðu, sem birtist
í því að ekki var leitað samstarfs
við önnur félagasamtök kvenna.
Frelsið ekki sjálfsagður hlutur
Okkur Vesturlandabúum hættir
til að taka frelsi okkar sem sjálf-
gefinn hlut. Það er hættuleg
skammsýni, sem sagan og sam-
tímaviðburðir ættu að hafa vakið
okkur til vitundar um. Það eru að-
eins örfáar þjóðir, sem eru svo
lánsamar að búa við lýðræðis-
skipulag. Hinar eru í hlekkjum
ófrelsis, fátæktar og hungurs.
Auðvitað er samfélag okkar ófull-
komið og misrétti og ranglæti
blasir víða við. En þjóðskipulag
Vesturlanda hefur tryggt okkar
frið, frelsi og öryggi, sem er jafn
dýrmætt að verja og ávaxta og líf-
ið sjálft. Ef við áttum okkur ekki á
þessu grundvallaratriði, ef við
neitum að horfast í augu við þær
hættur sem við blasa, erum við að
bjóða feigðinni heim.
Cuðmuadur Magnússon er
blaðamaður i Morgunblaðinu.
ipojcSriUI
T KANNSKII BUDAPtST
Flugleiðir b\óöa flug og bíl í tengslum viö áættunarflug félagsins til 11 borga í Evrópu.
Þessir staðir eru: Björgvin, Glasgow, Gautaborg, Frankfurt, Kaupmannahöfn,
London, Luxemborg, Osló, París, Salzburg og Stokkhólmur. Ef þú vilt hafa
fararstjórnina í eigin höndum, þá hentar enginn ferðamát: þér betur en
flug og bíll.
Það er ódýrt að ferðast um Evrópu á bílaleigubíl.
Viö hittum ykkur kannski í Búdapest.
semviljáá
heiminn pg
skiljahannbetur