Morgunblaðið - 27.11.1986, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1986
Endurskoðun sjóða sjávar-
útvegs markar þáttaskil
eftirJón Sigurðsson
Inngangnr
Á síðastliðnu vori samþykkti Al-
þingi lög um skiptaverðmæti og
greiðslumiðlun innan sjávarútvegs-
ins. Með þessum lögum var gerð
róttæk breyting á sjóðum sjávarút-
vegs og lögbundnum greiðslum
tengdum fiskverði. Felldar voru úr
gildi flóknar reglur, sem gilt höfðu
um greiðslur fyrir fisk utan skipta,
um skiptaverð og þar með um afla-
hlut sjómanna.
Aðdragandi þessarar lagasetn-
ingar var sá, að í ársbytjun 1985
skipaði sjávarútvegsráðherra
nefnd, þar sem sátu m.a. fulltrúar
samtaka sjómanna og útvegsmanna
og þingflokka til þess að endur-
skoða sjóðakerfið, en undir því nafni
hefur þetta reglubákn gjaman
gengið. Breytingarnar, sem þessi
lög fela í sér, marka að mörgu leyti
þáttaskil í sjávarútvegi. í þessari
grein er þessum breytingum lýst.
Markmið endurskoðun-
arinnar
í erindisbréfi var endurskoðun-
inni sett þríþætt markmið:
1. Að gera fjárstrauma og tekju-
skiptingu innan sjávarútvegsins
einfaldari og skýrari.
2. Að stuðla að sanngjamri skipt-
ingu tekna innan sjávarútvegs-
ins.
3. Að koma í veg fyrir, að sjóða-
kerfíð og tekjuskiptingarreglur
dragi úr hagkvæmni í uppbygg-
ingu og rekstri sjávarútvegsins.
í febrúar 1986 var svo ákveðið,
að nefndin skyldi einnig fjalla sér-
staklega um hlut fískvinnslunnar í
viðskiptum við sjóði sjávarútvegs-
ins, og þar með einnig um Verð-
jöfnunarsjóð fiskiðnaðarins. Þá
bættust í nefndina fulltrúar frá
samtökum fískvinnslunnar. Nefnd-
in skilaði fym hluta álits í aprílbyrj-
un 1986. Á grundvelli samhljóða
tillögu hennar vom svo sett lög um
skiptaverðmæti og greiðslumiðlun
innan sjávarútvegsins (lög nr.
24/1986, skiptaverðslögin). Síðari
hluta álits síns og lokaskýrslu, þar
sem Qallað er um Verðjöfnunar-
sjóð fiskiðnaðarins og Stofnfjár-
sjóð fiskiskipa, skilaði nefndin í
byijun október.
Meginefni skipta-
verðslaganna
Meginefni laganna er, að hvers
konar fískverðsgreiðslur og allar
millifærslur úr sjóðum við fískkaup
utan skipta falla niður. í stað þeirra
koma einföld lagaákvæði um
skiptaverðmæti sjávarafla, sem
ákveða hlutfall skiptaverðs af heild-
arverði. Við þetta breyttist fískverð
innanlands þannig, að það varð
raunverulegt heildarverð og felur í
sér í einu lagi allar greiðslur fyrir
fískinn, en áður fóru greiðslur fyrir
físk eftir ýmsum leiðum, ýmist inn-
an eða utan skipta, frá fískvinnslu
eða sjóðum.
Þá voru sett ákvæði um greiðslu-
miðlun til þess að tryggja öruggar
heimtur á lífeyrisiðgjöldum sjó-
manna, vátryggingariðgjöldum
fískiskipa, vöxtum og afborgunum
af stofnlánum útvegsins og fram-
lögum til samtaka sjómanna og
útvegsmanna. í þessu skyni er hald-
ið eftir 15% af af aflaandvirði við
veðsetningu framleiðslunnar í við-
skiptabanka. Þessar greiðslur
reiknast af heildarandvirði aflans
til útgerðar, en snerta ekki skiptin.
Hér er eingöngu um greiðslufyrir-
komulag fyrir hvert útgerðarfyrir-
tæki að ræða, en ekki er hlutast
til um tekjuskiptinguna eins og í
eldri lögum um Stofnfjársjóð og
kostnaðarhlut. Sérreglur gilda um
smábáta undir 10 lestum að stærð
og er aðeins haldið eftir 10% af
aflaverðmæti þeirra til greiðslu-
miðlunar. Því fé er ráðstafað
sérstaklega í þágu smábátamanna.
Loks voru sett ný ákvæði um
ráðstöfun þess fjár, sem varið er á
fjárlögum 1986 til endurgreiðslu til
sjávarútvegs á uppsöfnuðum sölu-
skatti. Það fé rennur nú til þeirra
greina, sem söluskattinn bera, eink-
um fískvinnslunnar, í stað þess að
fara um Aflatryggingasjóð sem
verðuppbætur til útgerðar eins og
áður. Þetta er væntanlega einnig
stefnumarkandi fyrir framtíðina.
Það var forsenda skiptaverðslag-
anna, að gerður yrði viðbótakjara-
samningur milli sjómanna og
útvegsmanna, þar sem útvegsmenn
tækju á sig skuldbindingar áhafna-
deildar Aflatryggingasjóðs til að
greiða sjómönnum fæðispeninga.
Auk þess skyldi skiptaprósenta á
öllum bátum undir 240 lestum
hækka um 1%, til þess að tryggja
sem næst óbreyttan aflahlut sjó-
manna eftir breytinguna. Um
þennan samning tókst gott sam-
komulag.
Afnám millifærslna og
greiðslna utan skipta
Setning laga um skiptaverðmæti
og greiðslumiðlun innan sjávarút-
vegsins sl. vor var að því leyti
frábrugðin flestri lagasmíð í seinni
tíð, jafnt í þessu efni sem öðrum,
að hún fól i sér einföldun og niður-
fellingu gildandi laga en ekki
viðbætur. Sjóðakerfí sjávarútvegs
varð þannig til, að lagaákvæði hlóð-
ust upp á löngum tíma og voru lögin
sett hvert á fætur öðru til að leysa
aðsteðjandi vanda hveiju sinni.
Sjóðunum tengdust síðan ýmsar
lögbundnar greiðslur utan skipta
ofan á fískverð. Úr þessu varð til
flókið kerfí, sem var hætt að þjóna
skynsamlegum tilgangi. Fjárhags-
legt skipulag sjávarútvegsins var
óþarflega flókið og sömuleiðis
ákvörðun fískverðs. Ennfremur tor-
veldaði þetta kerfí ákvarðanir í
sjávarútvegi og hafði jafnvel áhrif,
sem gengu þvert á mikilvæg mark-
mið í rekstri hans.
I grófum dráttum má segja, að
sjóðakerfí sjávarútvegsins hafí ver-
ið fjórþætt.
1. Útflutningsgjald, sem var 5'/2%
af fob-verði, var lagt á nær allan
fiskútflutning.
2. Millifærslusjóður — en af þeim
var Aflatryggingasjóður stærst-
ur — skiluðu útflutningsgjaldinu
og fé úr ríkissjóði til útgerðar
utan skipta og að nokkru til sjó-
manna eftir flóknum reglum.
3. Lögboðnar greiðslur, sem voru
utan við hlutaskiptin, komu ofan
á lágmarksverð, stofnfjársjóðs-
gjald og sérstakur kostnaðar-
hlutur útgerðar.
4. Verðjöfnunarsjóður fiskiðn-
aðarins, sem hefur það sérstaka
hlutverk að jafna verðsveiflur
milli tímabila.
Lögin frá því i vor tóku eingöngu
til þriggja fyrstu þáttanna, en eftir
þeim krókaleiðum hefði að óbreyttu
farið 2*/z milljarður króna á þessu
ári utan við venjuleg viðskipti. Eft-
ir breytinguna fer þetta fé hins
vegar rakleitt milli þeirra, sem
kaupin gera.
Utflutningsgjald af sjávaraf-
urðum var fyrst sett í lög hér á
landi árið 1881. Upphaflega var það
tekjustofn fyrir ríkissjóð, en árið
1943 varð það millifærslutæki inn-
ar. sjávarútvegsins. Fram til ársins
1943 var útflutningsgjaldið yfírleitt
á bilinu 1—2% af verðmæti útflutn-
ings (fob), en fór á síðari árum
stundum býsna hátt. Einna hæst
fór það í 16% af útflutningsverð-
mæti árið 1975 í kjölfar olíuverðs-
hækkunar, og var þá að stórum
hluta varið til þess að greiða niður
olíuverð til fískiskipa. En gjaldið
var lækkað í 6% við umfangsmikla
endurskoðun á sjóðum sjávarút-
vegsins á árinu 1976. Útflutnings-
gjaldið, sem síðast gilti, var 5‘/2%
og var lagt á nær allan fiskútflutn-
ing. Það skiptist þannig, að 56%
runnu til Aflatryggingasjóðs, 23%
til Tryggingasjóðs fískiskipa og
Úreldingarsjóðs, tæp 19% til Fisk-
veiðasjóðs og Fiskimálasjóðs, og
um 2% skiptust jafnt á mili sjávar-
rannsókna og framleiðslueftirlits
annars vegar og samtaka sjómanna
og útvegsmanna hins vegar. Þótt
þetta útflutningsgjald hafí ekki ver-
ið ýkja hátt, íþyngdi það nokkuð
þeim greinum, sem hafa tiltölulega
hátt vinnsluvirðishlutfall, þ.e. auka
verðmæti hráefnisins mikið við
vinnslu. Með lögunum frá því í vor
var útflutningsgjaldið lagt niður,
ásamt Aflatryggingasjóði,
Tryggingasjóði fiskiskipa og Úr-
eldingarsjóði.
Aflatryggingasjóður sjávarút-
vegsins var stofnaður árið 1949.
Upphaflega var hann hlutatrygg-
ingasjóður, sem hljóp undir bagga,
ef afli brást. Síðar fékk hann
víðtækara hlutverk. Nú síðast starf-
aði hann í þremur deildum:
Almennri deild, sem ætlað var að
bæta útvegsmönnum aflabrest;
verðjöfnunardeild, sem átti að
beina sókn að þeim fískstofnum,
sem talið var að þyldu hana öllum
stofnum betur; og áhafnadeild,
sem greiddi lögskráðum sjómönn-
um fæðisdagpeninga. Auk tekna
af útflutningsgjaldi hafði Afla-
tryggingasjóður til ráðstöfunar
framlag úr ríkissjóði, sem taldist
endurgreiðsla á uppsöfnuðum sölu-
skatti.
Margvísleg rök mæltu með því,
að Aflatryggingasjóður yrði lagður
niður. í fyrsta lagi höfðu bætur úr
honum í vaxandi mæli hin síðustu
ár verið ákveðnar í beinu hlutfalli
við aflaverðmæti. Það var því orðið
eðlilegt að taka þær inn í sjálft físk-
verðið. í öðru lagi hlaut hlutverk
almennu deildar sjóðsins að breyt-
ast með nýrri fískveiðistefnu, meðal
annars af því að það væri til dæm-
is órökvíst að veita skipi veiðileyfi
og bæta því síðan aflabrest, ef því
tækist ekki að nýta leyfið, sem það
gæti þó framselt. Ný fískveiðistjórn
breytti því algjörlega grundvellinum
fyrir starfsemi almennu deildarinn-
ar. Obein stýring fískveiðanna eftir
tegundum, sem verðöfnunardeild
sjóðsins hafði með höndum, virtist
einnig óþörf eftir að tekin var upp
ný fískveiðistefna, sem hafði það í
för með sér að veiðar helstu botn-
físktegunda voru bundnar heildar-
aflamarki. Reyndar virtust
forsendur fyrir starfsemi þessarar
deildar þegar brostnar úr því farið
var að greiða verðjöfnunarbætur á
nær allar tegundir botnfísks í líku
hlutfalli, jafnvel einna mest á þær
sem taldar voru ofveiddar. í þessum
greiðslum fólst því enginn hvati til
sóknar í vannýttar tegundir, heldur
var fyrst og fremst verið að styrkja
veiðar tegunda, sem ekki báru sig
með öðrum hætti, á kostnað hinna.
Af greiðslum fyrir físk, sem ekki
komu til skipta, skal helst telja
annars vegar gjald til Stofnfjár-
sjóðs fiskiskipa, sem var 10% ofan
á lágmarksverð við heimalandanir
en 16% af söluverði við landanir
erlendis, en hinsvegar sérstakan
kostnaðarhlut útgerðar, sem var
29% ofan á lágmarksverð við
heimalöndun en 6% af söluverði
erlendis. Af sérstökum kostnaðar-
hlut komu síðan 10'/2% til skipta á
bátum undir 240 brúttólestum, en
6'/2% á stærri skipum. Þessar
greiðslur fólu ekki í sér fjárstrauma
utan eiginlegra viðskipta milli fyrir-
tækja, eins og útflutningsgjaldið,
heldur þjónuðu þær þeim tilgangi
að breyta hlutaskiptunum. í lögun-
um var ákveðið, að þessar greiðslur
skyldu falla niður og þar með var
gert hreint borð í hlutaskiptunum.
Til að afnám útflutningsgjalds-
ins, millifærslusjóðanna og
greiðslna utan skipta hefði sem
minnst áhrif á tekjuskiptinguna,
þegar litið er á heildarstærðir, var
Jón Sigurðsson
skráð fískverð hækkað um 63%
strax í kjölfar gildistöku laganna —
án þess þó að það hækkaði í reynd
— og skiptaverð til sjómanna sett
70% af því verði. Áhrifín á hlut sjó-
manna í fískverði voru ekki mikil-
væg en þó til hækkunar, því við
samþykkt laganna og með viðbót-
arkjarasamningi hækkaði hlutur
sjómanna í fiskverði að meðaltali
um 1%. Við þessa hækkun bættist
svo tæplega U/2% frá 1. september
sl., þegar hlutfall skiptaverðs var
hækkað í 71% með samningi milli
sjómanna og útvegsmanna.
Mynd 1 sýnir glöggt hversu mik-
il einföldun varð á myndun físk-
verðs og skiptaverðs. í stað um það
bil íjórtán mismunandi pósta til að
mynda heildarverðið kemur nú að-
eins ein tala. Hér er sannarlega
gert hreint borð í skiptum. En auð-
vitað verður jafnan deilt um skiptin;
munurinn er sá, að nú er mönnum
ljósara en áður um hvað er deilt.
V erðj öf nunarsj óður
fiskiðnaðarins
Við lagasetninguna í vor um af-
nám sjóðanna var lögum um
Verðjöfnunarsjóð fiskiðnaðarins
ekki breytt. í síðari áfanga fjallaði
sjóðanefndin um starfsemi hans.
Verðjöfnunarsjóðurinn er annars
eðlis en sjóðimir, sem felldir voru
niður í vor. Hlutverk hans er að
draga úr áhrifum sveiflna í verði
sjávarafurða á erlendum mörkuð-
um. Honum er eingöngu ætlað að
færa tekjur milli tímabila en ekki
milli greina innan sjávarútvegsins.
Athugun nefndarinnar á starf-
semi Verðjöfnunarsjóðsins er
tvíþætt. Annars vegar kannaði hún
viðhorf helstu samtaka í sjávarút-
vegi til sjóðsins. Hins vegar lét hún
taka saman yfírlit yfír starfsemi
sjóðsins þann tíma sem hann hefur
verið við líði, þ.e. árabilið
1970—1985. Hún ræddi einnig við
formann sjóðsstjómar og aðra
stjómarmenn um framkvæmdarat-
riði og vandamál, sem upp hafa
komið á starfstíma sjóðsins.
Hvað fyrri þáttinn varðar, kom
fljótt í ljós, að stjómir samtaka físk-
vinnslunnar vom nú þeirrar skoðun-
ar, að leggja bæri sjóðinn niður, en
samtök sjómanna og útvegsmanna
töldu aftur á móti, að sjóðurinn
ætti að starfa áfram. Ekki er
ósennilegt, að það, að markaðsverð
á flestum fískafurðum hefur farið
hækkandi á árinu og því frekar líkur
á inngreiðslu en útgreiðslu úr Verð-
jöfnunarsjóðnum, hafi ráðið nokkru
um þennan afstöðunum.
Verðjöfnun í sextán ár
Hér á eftir er bmgðið upp tveim-
ur myndum úr yfírlitinu um starf-
semi sjóðsins, sem nefndin lét gera.
Mynd 2 sýnir árlega verðjöfnun og
verðbreytingar á freðfiskafurðum
árin 1970—1985. Svörtu súlumar
sýna verðjöfnun sem hlutfall af
verðmæti útflutningsframleiðslu á
fob-verði. Súlur fyrir ofan núll-
línuna sýna greiðslur í sjóðinn, en
súlur fyrir neðan strik sýna greiðsl-
ur úr honum. Gráu súlumar sýna
breytingar á afurðaverði í SDR í %
miðað við árið á undan. Verðbreyt-
ingar em mældar þannig, að
eingöngu em sýndar breytingar
umfram breytingar á smásöluverði
matvæla í SDR-löndum. Með þess-
um umreikningi er reynt að nálgast
Mynd 1
Afnám sjóða sjávarútvegs og einföldun
fiskverðs 1986
Stílfærð mynd af myndun botnfiskverðs innanlands
Annaö utan skipta ^ Skv. sjóðakerli __ Eftir afnám sjóða
Vaxtaniðurgreiðsla útgerðar -*
Vátryggingarstyrkur útgerðar -* Afiatryggingabætur til útvegs -

Stofnfjársjóður ► skipta < 29%

Kostnaðarhlutur utan skipta
Kostnaðarhlutur til skipta
Verðjöfnunarbætur
Verðlagsráðsverð - Til y skipta ^ 71%
Fæðispeningar sjomanna it ■* i
úr aflatryggingasjóði * ^ Fæðispeningar
sjómanna frá útgerð
HEIMILD' ÁLIT SJÓDANEFNDAR.