Morgunblaðið - 27.11.1986, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 27. NÓVEMBER 1986
I
35
i og stjomun
ála á Islandi
Ingimar Signrðsson
„Ég er þeirrar skoðun-
ar að ekki sé þörf
frekari lagasetningar
hvað snertir hina ein-
stöku þætti umhverf is-
mála hér á landi, þar
sem þeim er öllum þeg-
ar sinnt af fagráðu-
neytum og stofnunum á
þeirra vegum og er því
nægjanlega að lagahlið-
inni búið. Ég tel hins
vegar brýna þörf bera
til að kveða á um stjórn-
un umhverfismála.“
samráði við þau ráðuneyti sem fara
með mál er snerta umhverfisvemd.
Ákveðinn þáttur hefur þegar verið
staðfestur og kveður hann á um
starfsleyfisskyldu fyrirtækja sem
valdið geta mengun, sbr. reglugerð
nr. 390/1985 og gjaldskrá nr.
355/1986. Að gerð mengunar-
vamareglugerðar starfar stjóm-
skipuð nefnd, sem í eiga sæti
fulltrúar frá Hollustuvemd ríkisins,
menntamálaráðuneyti, samgöngu-
ráðuneyti, Sambandi íslenskra
sveitarfélaga og félagi íslenskra
iðnrekenda og er að vænta tillagna
frá nefndinni um næstkomandi ára-
mót.
Samkvæmt lögum nr. 109/1984
annast sveitarfélögin og standa
undir kostnaði við heilbrigðiseftirlit
í héruðum, þar með talið mengunar-
eftirlit, þannig að ábyrgð á því, sem
kallað er frumeftirlit er í höndum
sveitarfélaga, þ.e.a.s. heilbrigðis-
nefnda og heilbrigðisfulltrúa, sem
starfa undir yfimmsjón Hollustu-
vemdar ríkisins. Hlutverk þessara
aðila er að sjá um að framfylgt sé
ákvæðum þeirra laga og reglna,
sem á þessu sviði gilda. Hollustu-
vernd ríkisins hefur eingöngu beint
eftirlit (frumeftirlit) sé um að ræða
sérhæfð verkefni, ýmist samkvæmt
sérlögum eða ákvörðun ráðherra.
Hér er fyrst og fremst um að ræða
eftirlit, sem krefst sérkunnáttu,
sem ekki er hægt að ætlast til að
heilbrigðisfulltrúar sveitarfélag:
anna hafi almennt yfir að ráða. í
reynd fer Hollustuvemd ríkisins
með eftirlit með sérhæfðum iðnaði
og stóriðju, sem veldur mengun.
Geislavarnir ríkisins annast
öryggisráðstafanir gegn geislun frá
geislavirkum efnum og geislatækj-
um þ.m.t. geislavarnaeftirlit eins
og það er skilgreint í lögum nr.
117/1985 og reglugerðum sam-
kvæmt þeim. sbr. reglugerð
356/1986 um ráðstafanir gegn jón-
andi geislum.
Eiturefnanefnd starfar sam-
kvæmt lögum nr. 85/1968, um
eiturefni og hættuleg efni en í 13.
gr. þeirra laga var lengi að finna
eitt veigamesta ákvæði í íslenskri
löggjöf um mengun. í þeirri grein
er Qallað um eiturefni og hættuleg
efni sem úrgangsefni í iðnrekstri,
atvinnurekstri eða á annan hátt og
þá skuli þess gætt að hættuleg efni
valdi hvorki tjóni á mönnum né
dýrum.
Náttúruvemdarráð starfar
samkvæmt lögum nr. 47/1971 um
náttúruvemd en tilgangur þeirra
laga er að stuðla að samskiptum
manns og náttúru, þannig að ekki
spillist að óþörfu líf, land né meng-
ist sjór, vatn eða andrúmsloft. Lögin
eiga að tryggja eftir föngum þróun
íslenskrar náttúru eftir eigin lög-
málum og vemdun þess, sem þar
er sérstaklega sögulegt. Lögunum
er ætlað að auðvelda þjóðinni um-
gengni við náttúru landsins og auka
kynni manna af henni. I 29. gr.
náttúruvemdarlaga em mjög skýr
og skorinorð ákvæði um mengun
og er þar átt við mengun í víðasta
skilningi. Þar segir að sé hætta á
mengun lofts, láðs eða lagar við
fyrirhugaða mannvirkjagerð eða
jarðrask, þá beri að leita álits Nátt-
úmvemdarráðs áður en fram-
kvæmdir heljast og sé slíkt vanrækt
getur Náttúmvemdarráð krafist
atbeina lögreglustjóra til vamar
því, að verkið verði hafíð eða því
haldið áfram.
Einhver fyrstu lög, sem hafa að
geyma mengunarvamaákvæði em
vatnalög nr. 15/1923. í 9. kafla
þeirra em ákvæði um óhreinkun
vatns m.a. frá iðjuvemm. Þótt lögin
séu rúmlega 60 ára gömul og sjón-
armið hafi þá verið önnur gagnvart
umhverfínu en í dag, hefur fram-
kvæmdavaldið töluverð völd
samkvæmt lögunum til þess að
kveða á um vemd gegn skaðlegri
óhreinkun vatns jafnt frá iðjuverum
sem og frá annarri starfrækslu, að
vísu eingöngu ef hluteigandi sveit-
arstjómir koma sér ekki saman um
hvað gera skuli.
Um mengun sjávar gilda sérlög,
lög nr. 32/1986, um vamir gegn
mengun sjávar. Tilgangur laganna
er að vemda hafíð og strendur
landsins gegn mengun, sem stafar
frá skipum, loftförum, pöllum eða
öðmm mannvirkjum á sjó og frá
landstöðvum af völdum olíu og ann-
arra efna, sem talin em upp í
fylgiskjali með lögunum, ef þau
stofna heilsu manna í hættu, skaða
lifandi auðlindir hafsins og raska
lífríki þess og spilla umhverfinu eða
tmfla lögmæta nýtingu hafsins.
Eftirlit með framkvæmd laganna
og reglugerðum settum samkvæmt
þeim er í höndum Siglingamála-
stofnunar ríkisins.
Þau lög sem fjallað er um hér
að framan tel ég skipta mestu
máli varðandi framkvæmd mengun-
arvama hér á landi þ.e.a.s. gagn-
vart hinu ytra umhverfí. Um innra
umhverfi, starfsumhverfí, fjalla lög
nr. 47/1980, um aðbúnað, öryggi
og hollustuhætti á vinnustöðum.
Vinnueftirlit ríkisins fer með eftirlit
samkvæmt þeim lögum. Auk þess-
ara grundvallarlaga má nefna
sérlög um ýmiss konar iðnrekstur,
t.d. um Sementsverksmiðju ríkisins,
Áburðarverksmiðju ríkisins, Kísil-
gúrverksmiðju við Mývatn, Ál-
bræðslu við Straumsvík, Jám-
blendiverksmiðju í Hvalfirði og
Steinullarverksmiðju á Sauðákróki.
Ollum þessum verksmiðjum ber
samkvæmt íslenskum lögum að
hafa starfsleyfi heilbrigðisráðherra,
þar sem sett em skilyrði um meng-
unarvamabúnað og hversu miklu
megi sleppa út í umhverfið af meng-
andi úrgangi.
Á síðari ámm hafa verið sett
sérstök ákvæði í lög um hinar ein-
stöku verksmiðjur, sem fyrirskipa
ströngustu megnunarvamir að mati
heilbrigðisyfírvalda.
Framtíðarstjórn
umhverfismála
Við gerð laga um umhverfismál
þarf eins og áður segir að kveða á
um stjómun umhverfismála og ör-
yggi þjóðfélagsþegnanna. Sérstak-
lega þarf að undirstrika að hve
miklu leyti æðstu valdhafar þjóð-
félagsins eigi að geta skipað fyrir
um þessi mál, tekið „pólitískar"
ákvarðanir sem fyrst og fremst taka
mið af efnahagslegum atriðum. Til
þessa hafa markmið umhverfís-
málaréttarins fyrst og fremst beinst
að því að ná árangri í verndun ytra
umhverfis. Því er ekki óeðlilegt að
vaknað hafí spumingar um það,
hvort takmarka eigi umhverfís-
málaréttinn og miða hann eingöngu
við mengun og óþægindi, sem stafa
af notkun fasteigna. Segja má að
alþjóðaumhverfísmálaréttur miðist
í dag við vamir gegn allri starf-
semi, sem hættuleg er hinu ytra
umhverfi og eigi því að ná til allra
aðgerða, sem að gagni geta komið
í baráttunni gegn mengun í vfðasta
skilningi.
Ég er þeirrar skoðunar að ekki
sé þörf frekari lagasetningar hvað
snertir hina einstöku þætti um-
hverfismála hér á landi, þar sem
þeim er öllum þegar sinnt af fag-
ráðuneytum og stofnunum á þeirra
vegum og er því nægjanlega að
lagahliðinni búið. Ég tel hins vegar
brýna þörf bera til að kveða á um
stjómun umhverfísmála, að koma á
lögformlegum tengslum og sam-
stjóm hinna einstöku ráðuneyta og
stofnana, sem með þessi mál fara,
sérstaklega með það fyrir augum
að vinna að stefnumótun og sam-
ræmingu umhverfismála og
samnýtingu þeirra starfskrafta,
sem að þessum málum vinna.
Vegna þess að umhverfísmál heyra
undir svo mörg ráðuneyti, sem raun
ber vitni, er hætta á að ýmislegt
skorti á um samræmingu og jafn-
vel að stofnanir á vegum hins
opinbera séu að vinna að sömu verk-
efnum án þess að vita hver af
annarri. Ég tel að hægt sé að kippa
þessum atriðum á klakk án þess
að setja á laggimar sérstakt um-
hverfismálaráðuneyti, en margir
virðast halda að í því sé lausnin
fólgin. Ef steypa ætti öllum um-
hverfísmálum, eins og þau eru
skýrð í víðustu merkingu, undir eitt
og sama ráðuneyti er viðbúið að
um mjög stórt ráðuneyti yrði að
ræða og það miklu stærra heldur
en tíðkast hér á landi. Undir slíkt
ráðuneyti þyrfti vitanlega að setja
málaflokka eins og gróðurvemd og
gróðureyðingu, vemdun auðlinda-
lögsögu og skipulagsmál auk þeirra
mála, sem til þessa hafa verið flokk-
uð undir hið hefðbundna hugtak
umhverfísmál. Eins og málum er
háttað í dag er viðbúið að ráðu-
neyti þeirrar gerðar yrði ófullburða
þegar í byijun, með veikar stoðir
undir þungu höfði.
Fyrsta skrefíð til lausnar tel ég
vera að koma á samræmdri yfír-
stjóm umhverfísmála og að skipu-
leggja samstarf þeirra aðila, sem
starfa að umhverfísmálum sam-
kvæmt ýmsum sérlögum svo og
annarra aðila, sem íjalla um skipu-
lagsmál, náttúruvemdarmál,
mengunarvamamál og aðra þætti
umhverfismála og á ég þá sérstak-
lega við ýmis samtök og félög.
Slíkri samstjóm yrði að mínu viti
best komið fyrir í stjómamefnd
þeirra ráðuneyta sem með þessi
mál fara og hugsanlega annarra
aðila er starfa að þessum málum
bæði á vegum þess opinbera og sem
áhugamenn. Viðfangsefni slíkrar
nefndar yrði fyrst og fremst að efla
vamir gegn hvers konar mengun
og öðrum skaðlegum umhverfís-
áhrifum og að vinna að vemdun
náttúmgæða landsins, með því t.d.
að fjalla um reglur varðandi meng-
unarvamir og náttúmvemd og aðra
þætti umhverfísvemdar og standa
fyrir setningu reglna og staðla varð-
andi stórframkvæmdir, sem haft
geta í för með sér mengun, t.d.
vegna stóriðju, flugvalla- og hafna-
framkvæmda o.s.frv. Ennfremur að
§alla um rannsóknir og fræðslu á
þessu sviði, hvemig bæta skuli fyr-
ir umhverfisspjöll og hvemig spoma
skuli gegn þeim. Ég tel að sérstak-
lega verði að taka á tveimur
þáttum, sem ég vil kalla séríslenskt
vandamál, annars vegar gróðureyð-
ingunni og hins vegar frárennslis-
menguninni í íjörum landsins,
vegna ófullnægjandi frárennslis og
hreinsibúnaðar frá byggð og iðn-
aði. Ég tel að hér sé um forgangs-
verkefni að ræða sem eðlilegast
væri að ríkisvaldið beitti sér fyrir
lausn á í samráði við sveitarféiögin,
enda þekkir mengun engin landa-
mæri.
Niðurlag
Forsögu þeirrar umræðu, sem átt
hefur sér stað varðandi stjómun
umhverfísmála má rekja rúmlega
tíu ár aftur í tímann, til ársins 1975,
þegar ríkisstjómin skipaði nefnd,
sem falið var að endurskoða og
samræma ákvæði laga um um-
hverfís- og mengunarmál í þvi skyni
að sett yrði heildarlöggjöf um þau
efni. Frumvarp þessa efnis var borið
fram á Alþingi 1977 og 1978 en
hlaut ekki afgreiðslu. Síðan hefur
stjómarfrumvarp ekki verið borið
fram. Hins vegar hafa nokkrir þing-
menn Sjálfstæðisflokksins lagt
fram á Alþingi í tví- ef ekki þrígang
fmmvarp til laga um umhverfis-
mál, sem er í reynd sama frumvarp
og samið var 1975, en þau hafa
ætíð dagað uppi eftir nánast enga
umræðu á Alþingi. Reynslan hefur
sýnt að skipa verður fyrir um sam-
stjóm umhverfismála með lögum,
þar sem taka þarf á mörgum atrið-
um og snertifletir hinna ýmsu
ráðuneyta eru margir. Lausnin er
að mínu mati ekki fólgin í lagasetn-
ingu um stórt og ofvaxið umhverfís-
málaráðuneyti heldur um
samræmda yfírstjóm umhverfís-
mála, þar sem tekið yrði á þeim
þáttum sem áður eru nefndir.
Höfundur er yfirlögfræðingur í
heilbrigðis- og tryggingnmála-
ráðuneytinu. Hann er formaður
stjómar Hollustuvemdar ríkisins
ogá sætiístjóm Geislavama ríkis-
Aðalfundur Æðarrækt-
arfélags íslands 1986:
35-40 millj.
kr. útflutn-
ingstekjur
af æðardúni
BEINAR útflutningstekjur af
æðardúni í ár eru á milli 35 og
40 millj. kr., og er æðarvarp
stundað á yfir 400 bæjum. Þetta
kom meðal annars fram á 17.
aðalfundi Æðarræktarfélags
Islands, sem haldinn var 8. nóv-
ember sl.
í fréttatilkynningu frá félaginu
segir, að í máli formanns félags-
ins, Sigurlaugar Bjamadóttur,
hafi komið fram, að félagið er að
vinna að í samráði við sjávarút-
vegsráðuneytið og Hafrannsókn-
arstofnun að gerð verði könnun á
því hversu mikið af æðarfugli far-
ist árlega í grásleppunetum.
Einnig benti hún á að umræða
væri í gangi um sjóðagjöld af
æðardún og virtust flestir fundar-
menn meðmæltir því að greiða
áfram í Stofnlánadeild, þó gegn
því að lánað væri út á fleiri fram-
kvæmdir en nú er gert.
Sigurlaug sagði að á síðasta
ári hefði ÆÍ átt þátt í því að sett
var lágmarksverð á æðardún til
útflutnings og varð það til þess
að birgðir þær sem komnar voru
sl. vor seldust upp á sumarmánuð-
um. Þá hefur utanríkisráðuneytið
tekið því vel að auglýsa æðardún
og afla markaða í gegn um sendi-
ráðin. Næsta sumar verður efnt
til landbúnaðarsýningar í
Reykjavík og mun ÆÍ taka þátt
í þeirri sýningu. Nefnd á vegum
menntamálaráðuneytis, sem ÆÍ á
fulltrúa í, er að vinna að því að
kanna aðferðir við fækkun máva
og hrafna.
Magnús Friðgeirsson, fram-
kvæmdastjóri Búvörudeildar SÍS,
sagði að dúnn seldist ekki eins
ört og sl. haust en þó væru horfur
ekki slæmar. í athugun væri að
senda 300 kg af æðardún til Jap-
ans fljótlega og binda menn vonir
við markað þar. Magnús sagði
verð fyrir hvert kg af hreinsuðum
æðar-dún til bænda vera 15.300
kr. Að lokum sagði Magnús, að
enn bærist of mikið af lélegum
dún til hreinsunar og þyrfti þar
um að bæta.
Ámi Snæbjömsson, ráðunaut-
ur, sagði að verið væri að gera
skrá um allar varpjarðir á landinu.
Talsvert ber á því að öm geri usla
í æðarvörpum og era margir
æðarbændur þreyttir á þeim und-
irtektum sem þau mál fá. Nokkrir
aðilar vora með ungauppeldi á sl.
vori og er nú komin talsverð
reynsla á þátt og auðveldar það
leiðbeiningar til þeirra sem nú era
að byija. Árni hefur látið gera
nýja grein varpskýla hjá Vímeti
hf. í Borgamesi og verða þessi
skýli reynd á nokkram stöðum
næsta vor.
Æðarræktarfélag íslands er nú
fullgildur aðili að Stéttarsambandi
bænda og gerði fulltrúi félagsins,
Sveinn Guðmundsson bóndi í Mið-
húsum, grein fyrir störfum sínum
á aðalfundi Stéttarsambandsins
og að þar hefði hann lagt kapp á
að kynna mikilvægi æðarræktar.
Á aðalfundinum vora samþykktar
tillögur um að stofna tvær nýjar
æðarræktardeildir, aðra í Vestur-
Húnavatnssýslu og hins í Suður-
Þingeyjarsýslu og Eyjafírði.
Aðalstjóm ÆÍ skipa nú: Sigur-
laug Bjamadóttir frá Vigur,
formaður, séra Þorleifur Krist-
mundsson Kolfreyjustað og
Hermann Guðmundsson Stykkis-
hólmi. í varastjóm era: Ámi G.
Pétursson Vatnsenda og Agnar
Jónsson Reykjavík.