Morgunblaðið - 14.07.1987, Qupperneq 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 14. JÚLÍ 1987
Um hvað snýst
hvalveiðideilan?
eftir Guðrúnu
Helgadóttur
Með aukinni þekkingu mannsins
á umhverfi sínu hefur orðið æ ljós-
ara hversu afdrifaríkt það kann
að reynast ef einstakir hlekkir í
lífkeðju jarðarinnar bresta. íslend-
ingar hafa tekið virkan þátt í
samstarfí þjóða heims um vemdun
lífríkisins, vamir gegn mengun
landa, lofts og lagar, og þáttur
íslendinga í gerð hafréttarsáttmála
Sameinuðu þjóðanna var íslandi
til sóma. Enda hefur enginn
ágreiningur verið um sjálfsagðan
þátt okkar í samvinnu þjóða um
umhverfísmál, fyrr en tekist hefur
að gera okkur að viðundri á al-
þjóðavettvangi vegna hvalveiði-
málsins, sem nú sýnist komið í
óleysanlegan hnút. Varla verður
með sanni sagt að við þessu hafí
eki verið varað á Alþingi, en ef til
vill höfum við gert of lítið af því
að skýra eðli málsins fyrir almenn-
ingi, og þess vegna hættir mörgum
til að ruglast á aðalatriðum og
aukaatriðum þess. Grein sú sem
hér birtist er eilítil tilraun til skýr-
ingar á málinu í heild.
Hvað er Alþjóða-
hvalveiðiráðið?
Alþjóðahvalveiðiráðið er ekki
nýleg uppfínning þrýstihópa um
allan heim, eins og oft er látið í
veðri vaka. Árið 1946 gerðu hval-
veiðiþjóðir með sér sáttmála um
skipan hvalveiða og gekk hann í
gildi 10 nóvember 1948. íslending-
ar tilkynntu þátttöku sína 10.
mars 1947, og hafa verið aðilar
að honum æ síðan. Löngu áður
höfðu menn verið uggandi um of-
veiði á hvölum, og t.d. bannaði
Alþingi hvalveiði íslendinga árið
1915, og nær 20 ár liðu þar til þær
voru leyfðar á ný. Þá voru engir
þrýstihópar viðriðnir bannið og
hvorki Greenpeace né Sea Shep-
hard til, og ríku frúrnar í Ameríku
sem oft er vitnað til voru enn á
bamsaldri. Alþjóðahvalveiðiráðið
var því og er alþjóðastofnun sem
starfar sjálfstætt, var upphaflega
komið á fót af hvalveiðiþjóðum til
að fylgjast með viðgangi hvala-
stofnanna og koma í veg fyrir
ofveiði, en óiíkt ýmsum hliðstæðum
stofnunum starfar ráðið ekki undir
jrfírstjóm Sameinuðu þjóðanna
vegna andstöðu nokkurra ríkja við
slíkt fyrirkomulag. Fjölmargar
þjóðir aðrar en hvalveiðiþjóðir eru
nú aðilar að ráðinu, þar sem öllum
er löngu ljóst að vemdun lífríkisins
er ekki einkamál einnar þjóðar
fremur en annarrar, heldur sið-
ferðileg skylda alls mannkyns.
Hvernigf starfar Al-
þjóðahvalveiðiráðið?
Ráðinu er skipt í þtjár starfs-
deildir: vísindanefnd, tækninefnd
og allsheijamefnd. Vísindanefnd
ráðsins rannsakar vísindaleg gögn
og upplýsingar og leggur mat sitt
á það sem þar kemur fram.
Vísindanefndin beitir ekki at-
kvæðagreiðslu, heldur leggur fram
tilmæli og greinargerðir til tækni-
nefndarinnar. Þess vegna er
auðvitað ekki óalgengt að menn
greini á í niðurstöðum sem frá
nefndinni og sémefndum hennar
koma, þar sem vísindamenn telja
sig vita sáralítið um háttu og
lífshlaup hvalanna, þó að þeir sem
alls ekkert vita telji sig þess um-
komna að fullyrða að hvalastofn-
unum sé í engu hætt. Tækninefnd
ráðsins er fullskipað þing og það
sitja sendifulltrúar aðildarríkjanna.
Þar er beitt atkvæðagreiðslu og
einfaldur meirihluti nægir til að
vísa málum til allsheijamefndar
eða stöðva þau, en þar er endanleg
ákvörðun tekin. Þegar ákvörðun
er tekin í allsheijamefnd, þarf
aukinn meirihluta, eða 8/< atkvæða.
Þannig á að vera tryggt að engar
ákvarðanir verði teknar nema með
samþykki yfírgnæfandi meirihluta
aðildarríkjanna.
Lýðræðið innap ráðsins er þó
enn tryggt með því, að sé eitt-
hvert aðildarríki ósátt við ákvörðun
ráðsins, á það rétt á að mótmæla
henni innan 90 daga.
Alþjóðahvalveiðiráðið er því
stofnun, sem leggur vísindalegar
niðurstöður til gmndvallar við
ákvarðanatöku, en er ekki sam-
kunda þrýstihópa.
Saga hvalveiði-
deilunnar
Sumarið 1972 var haldin í
Stokkhólmi fyrsta alþjóðaráð-
stefna Sameinuðu þjóðanna um
umhverfísmál og tóku 113 ríki
þátt í henni. A ráðstefnunni var
rætt um helstu vandamál í sam-
skiptum mannsins og lífríkis
jarðarinnar. Þar kom m.a. fram
að nauðsyn bæri til að auka rann-
sóknir á lífí hvalanna og tilmælum
var beint til Alþjóðahvalveiðiráðs-
ins um að það beitti sér fyrir
frestun á hvalveiðum og stóraukn-
um rannsóknum á hvalastofnun-
um. Tilmælin hlutu _ góðar
undirtektir og fulltrúar íslands
greiddu þeim atkvæði sitt. Þar með
höfðu íslendingar tekið ábyrgð á
viljayfírlýsingu um stöðvun hval-
veiða um sinn.
A 24. ársfundi Alþjóðahvalveiði-
ráðsins, sem haldinn var tveimur
vikum seinna, bar hins vegar svo
við að fulltrúar íslands greiddu
atkvæði gegn tillögu, sem aðalrit-
ari Stokkhólmsráðstefnunnar bar
fram fyrir hönd aðildarríkjanna,
en hún var um stöðvun hvalveiða
í ábataskyni í tíu ár. Hið sama
gerðist á 25. ársfundi ráðsins og
um árabil skipuðu íslendingar sér
síðan í hóp þeirra þjóða sem höfn-
uðu frestun á hvalveiðum.
Sumarið 1982 samþykkti Al-
þjóðahvalveiðiráðið bann við
hvalveiðum frá og með árinu 1986
og til ársins 1990, svo að tóm
gæfíst til rannsókna á stærð hvala-
stofnanna sem. margir vísinda-
menn óttuðust að væru í
útrýmingarhættu. Hvalveiðiþjóð-
um var þannig veittur 3*/2 árs
aðlögunartími þar til veiðum yrði
hætt. Norðmenn, Sovétmenn og
Japanir mótmæltu banninu þegar,
en á alþingi íslendinga var eftirfar-
andi ályktun samþykkt: „Alþingi
ályktar að samþykkt Alþjóðahval-
veiðiráðsins um takmörkun hval-
veiða sem kunngerð var með bréfí
til ríkisstjómarinnar dagsettu 2.
september 1982 verði ekki mót-
mælt af íslands hálfu, en nefndin
hafði til afgreiðslu þingsályktun-
artillögu Eiðs Guðnasonar um að
banninu skyldi mótmælt. Minni-
hluti nefndarinnar lagði fram aðra
tillögu samhljóða tillögu Eiðs. At-
kvæðagreiðsla fór fram með
nafnakalli og samþykktu 29 þing-
menn að banninu yrði ekki
mótmælt, 28 að því skyldi mót-
mælt.
í nefndarálitum bæði minnihluta
og meirihluta kemur fram vilji til
að stórauka rannsóknir á hvala-
stofnunum hér við land. Það var
þó ekki fyrr en haustið 1984, að
sjávarútvegsráðherra skipaði
nefnd til að undirbúa hvemig rann-
sóknunum skyldi háttað. Hinn 21.
febrúar 1985, þegar nefndin hafði
skilað verki sínu, fól ráðherra Ha-
frannsóknarstofnun að semja
áætlun um rannsóknir á hvala-
stofnunum og undruðust menn
nokkuð, hversu seint var af stað
farið, þar sem bannið skyldi taka
gildi 1. janúar 1986 eða eftir 10
mánuði.
Áætlun um hvalveiðar
í vísindaskyni
Hinn 11. apríl eða U/2 mánuði
seinna skilaði Hafrannsóknar-
stofnun áætlun sinni um hvalveiðar
í vísindaskyni. Framkvæmdaáætl-
un lá síðan fyrir í byijun maí og
samningur var gerður við Hval hf.
og undirritaður 14. maí 1985, þar
sem fyrirtækinu var falið að ann-
ast veiðar á 80 langreyðum og 40
sandreyðum árlega meðan bannið
væri í gildi undir yfírstjóm Ha-
frannsóknarstofnunar. Andvirði
hvalaafurðanna skyldi renna
óskipt til greiðslu kostnaðar sem
tengdist hvalarannsóknum en af-
gangurinn ef einhver yrði skyldi
renna í sérstakan sjóð, sem ekki
má nota til annars en hvalarann-
sókna. íslenska ríkið skal sam-
kvæmt samningum ekki leggja
fram fé til rannsóknanna og hugs-
anlegt tap af rekstrinum er algjör-
lega á ábyrgð Hvals hf. Áætlunina
um árlegt veiðimagn skal endur-
skoða í upphafí hvers árs.
Það verður ekki annað sagt en
hér hafi verið viðhöfð snör hand-
tök. Fullyrt var að margir vísinda-
menn hefðu unnið að áætluninni,
en ekki mun stofnun eins og Nátt-
úruvemdarráð hafa komið mikið
þar við sögu. Áætlunin fór síðan
til Alþjóðahvalveiðiráðsins, fyrst til
vísindanefndarinnar að venju, en
samkvæmt sáttmálanum frá 1946
á ráðið fyrst og fremst að Ijalla
um veiðimagn. Veruleg gagnrýni
kom fram á áætlunina í vísinda-
nefndinni og undimefndum
hennar, sem Ijalla um hinar ýmsu
stofntegundir, og töldu margir að
óþarft væri að veiða svo mikið
magn, þegar væru til sýni sem
nægðu til rannsókna, og áhuga-
verðara væri að leggja áherslu á
talningu á lifandi dýrum. Heimild
til veiða í rannsóknarskyni var
samkvæmt henni, en hér þótti
ýmsum að um of mikið magn væri
að ræða. Þá var minnst á hugsan-
lega hagsmunaárekstra við fyrir-
tækið sem veiðina átti að annast
hér.
Þá bentu menn á að í hafréttar-
sáttmála Sameinuðu þjóðanna
væru skýr ákvæði um flökkustofna
sjávardýra og eru hvalir þar sérs-
taklega taldir. Segir þar að aðild-
arríkin skuli vinna saman að
vemdun sjávardýra og í samvinnu
við alþjóðastofnanir að vemdun
hvalastofnanna. (64., 65. og 120.
gr. hafréttarsáttmálans.) Hvalimir
eru þannig teknir sérstaklega fyrir
vegna þess að þeir ferðast um
heimsins höf, svo að engri þjóð er
auðvelt að eigna sér stofnana.
íslensk stjómvöld hirtu ekkert
um athugasemdir vísindanefndar-
innar og veiðamar hófust.
Á fundi Alþjóðahvalveiðiráðsins
í Malmö í maí 1986 komu fram
athugasemdir við Qármögnun veið-
anna. Menn höfðu ekki gert sér
ljóst að veiðamar yrðu stundaðar
í ábataskyni og rannsóknimar Qár-
magnaðar með sölu afurða. Eftir
harða orrahríð var samþykkt álykt-
un um að íslendingar nýttu 51%
afurðanna af veiddu hvölum innan-
lands, en veitt heimild til að flytja
Guðrún Helgadóttir
„Getur þjóðin ekki ver-
ið án tekna af hvalaaf-
urðum? A síðasta ári
voru útflutning'stekjur
fyrir þessa vöru 185
milljónir, en fyrir allan
útflutning okkar fen-
gust 45 milljarðar.
Svarið hlýtur að vera
nei. Er slíkt atvinnu-
leysi í landinu að
ógerlegt væri að f inna
starfsmönnum Hvals
hf. önnur störf ef hval-
veiðum yrði hætt?
Hrædd er ég um að
svarið yrði aftur nei.
Hins vegar er dagljóst
að Kristján Loftsson á
hagsmuna að gæta, en
undarlegt má teljast að
ríksstjórnin setji þá
æru sinni og hagsmun-
um þjóðarinnar ofar.“
49% á erlendan markað. Þetta leyfí
var veitt í samræmi við ákvæði í
sáttmálanum frá 1946 um að veiði-
þjóðir nýti þau dýr sem veidd eru.
Viðskiptaörðugleikar
vegna veiðanna
Snemma árs 1986 fóru að ber-
ast fregnir um að helstu kaupendur
hvalaafurða okkar, Japanir, myndu
e.t.v. ekki halda þeim viðskiptum
áfram meðan á hvalveiðibanninu
stæði af ótta við að glata með því
fískveiðiréttindum sínum innan
bandarískrar lögsögu. Japanir áttu
um þetta leyti í málaferlum í
Bandaríkjunum um gildi svokall-
aðra Packwood/Magnuson-laga,
en þau heimila Bandaríkjamönnum
að beita viðskiptabanni á þjóðir
sem stofna dýrategundum í útrým-
ingarhættu. Þeir kváðust banna
innflutning á hvalaafurðum íslend-
inga til Japans ef til greina kæmi
að Bandaríkjamenn beittu áður-
nefndum lögum vegna innflutn-
ingsins.
Niðurstaða málaferlanna varð
sú að forseti Bandaríkjanna hefði
nokkurt svigrúm í hveiju tilviki til
að beita viðskiptabanni, svo að
engin yfírlýsing kom frá Japönum
að sinni um kaup á hvalaafurðum
frá íslandi. En samningar létu á
sér standa, og augljóst var að þeir
héldu að sér höndum.
Snemma á þessu ári fór svo
sending af hvalkjöti áleiðis til Jap-
ans, og er öllum í fersku minni
hvemig fyrir þeirri sendingu fór í
Hamborg. Samkvæmt samningi
milli Eftiahagsbandalagsríkjanna
er óheimilt að flytja um hafnir
aðildarríkjanna aftirðir af dýrum
sem taldar eru í útrýmingarhættu,
og kjötið var sent aftur heim til
íslands. Spyija mætti hvort við-
skiptaráðuneytið hafí enga vitn-
eskju haft um þennan samning
þegar það veitti útflutningsleyfíð,
en við því var engin svör að hafa
á þeim bæ.
Síðustu atburðir í
þessu vandræðamáli
Ársfundur Alþjóðahvalveiðir-
áðsins var enn haldinn í Boumemo-
uth í júní sl. og nú harðnaði
leikurinn. Ástralíumenn lögðu
fram tillögu þess efnis að hvalveið-
ar íslendinga samræmdust ekki
samþykktum ráðsins um undan-
þágu til hvalveiða í vísindaskyni.
Framkvæmdahluti tillögunnar var
samþykktur með atkvæðum 16
þjóða, 6 voru á móti og 9 sátu
hjá. Inngangur tillögunnar var
samþykktur með 19 atkvæðum, 4
voru á móti og 8 sátu hjá. Fulltrú-
ar íslands höfðu lagt fram tillögu
um að frestað yrði að ijalla um
vísindaáætlunina til næsta fundar,
þar sem Bandaríkjamenn höfðu
fengið samþykkt að um hana færi
fram atkvæðagreiðsla. Tillaga ís-
lendinga var felld.
Það kom íslendingunum á fund-
inum eflaust á óvart hversu lítinn
stuðning málfutningur þeirra'
hlaut. Halldór Ásgrímsson sjávar-
útvegsráðherra lét enda skapið
hlaupa með sig í gönur, og hafði
í frammi hótanir um að íslendingar
segðu sig úr Alþjóðahvalveiðiráð-
inu. Skynsamur maður eins og
ráðherrann hefði þó átt að vita,
að hann hefur ekkert umboð til
að ijúfa gerða alþjóðasamninga,
og auk þess mundi úrsögn úr ráð-
inu á engan hátt bjarga okkur úr
þessum leiða vanda.
í þeirri stöðu sem málið er nú
stendur þetta eftir: Orðstír íslend-
inga í umhverfísmálum hefur beðið
hnekki sem örðugt verður að
hreinsa okkur af. Virðing manna
fyrir vilja íslendinga til að halda
gerða samninga við aðrar þjóðir
hefur dofnað svo að um munar.
Og loks hefur miklum viðskipta-
hagsmunum þjóðar okkar verið
stefíit í hættu sem menn þora
tægast að horfast í augu við.
Ástæða alls þessa er sú stað-
reynd að íslendingum hefur ekki
tekist að fá þjóðir heims til að
skilja nauðsyn þessa hvaladráps
og þær telja hvalveiðar íslendinga
ekki samræmast stefnu Alþjóða-
hvalveiðiráðsins sem mörkuð var
1982.
Hverra hagsmuni
er um að ræða?
Getur þjóðin ekki verið án tekna
af hvalaafurðum? Á síðasta ári
voru útflutningstekjur fyrir þessa
vöru 1985 milljónir, en fyrir allan
útflutning okkar fengust 45 millj-
arðar. Svarið hlýtur að vera nei.
Er slíkt atvinnuleysi í landinu að
ógerlegt væri að finna starfsmönn-
um Hvals hf. önnur störf ef
hvalveiðum yrði hætt? Hrædd er
ég um að svarið yrði aftur nei.
Hins vegar er dagljóst að Kristján
Loftsson á hagsmuna að gæta, en
undarlegt má teljast að ríksstjómin
setji þá æru sinni og hagsmunum
þjóðarinnar ofar.
Þjóðin á rétt á að fá skýringu
á þessu mati á hagsmunum. Það
er löngu ljóst að þvermóðska
íslenskra stjómvalda ieiðir ekki til
neins. Deilan um hvalveiðamar er
töpuð fyrir íslendinga og engin
leið út úr henni nema að hætta
hvalveiðum svo lengi sem bannið
er í gildi. íslendingar eru ekki ein-
ir í heiminum og kjánaleg þjóð-
remba sem gripið hefur verið til,
lítillækkar okkur aðeins í augum
úmheimsins. Við getum hinsvegar
lagt stóran skerf til umhverfísmála
með rannsóknum á lifandi hvölum
í hafinu kringum landið.
Hinir nýju ráðherrar í ríkis-
stjóminni em ekki til einskis
þangað komnir ef þeim tekst að
koma vitinu fyrir sjávarútvegsráð-
herra þjóðarinnar í þessu máli.
Höfundur er einn af alþingia-
mönnum Alþýðubandalaga fyrir
Reykjavíkurkjördæmi.