Morgunblaðið - 14.07.1987, Page 35

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRII-’UDAGUR 14. JÚLÍ 1987
35
Rök með frávísunarkröfu verjenda framkvæmdastjóra Hafskips:
Þakkarskuld við Albert
og bróðir í bankaráði
Hallvarður fyllilega hæfur að mati sækjanda
MUNNLEGUR málflutningnr
fór fram í gær í Sakadómi
Reykjavíkur um þá kröfu verj-
enda sakborninga i Hafskips-
málinu að máli ákæruvaldsins
gegn framkvæmdastjórum
Hafskips verði vísað frá dómi
vegna vanhæfis ríkissaksókn-
ara, Hallvarðar Einvarðsson-
ar. Eftirfarandi atriði voru
m.a. iögð til grundvallar
kröfugerðinni: 1. Tengsl Hall-
varðar við Albert Guðmunds-
son. 2. Skyldleikinn við Jóhann
5. Hallvarðsson. 3. Hallvarður
hafi áður stjórnað rannsókn
málsins. 4. Rannsóknarathafn-
ir RLR undir stjórn Hallvarð-
ar, er gefi tilefni til tortryggni.
6. Fordæmi dóms Hæstaréttar
í hinu svokallaða bankastjóra-
máli. 7. 22. gr. laga 74/1974
um vanhæfi ríkissaksóknara
verði skýrð rúmri skýringu
með hliðsjón af 36. gr. einka-
málalaga nr. 85/1936.
Vetjendur sakborninga og
sækjandi málsins voru með skipt-
ar skoðanir á skýringu 22. gr.
laga um meðferð opinberra mála
74/1974, sem ijallar um vanhæfi
ríkissaksóknara; hvort skýra ætti
greinina þröngri skýringu eða
ekki. Guðmundur Ingvi Sigurðs-
son veijandi Björgúlfs Guð-
mundssonar sagði í ræðu sinni,
að þegar skoðuð væri framsögu-
ræða þáverandi dómsmálaráð-
herra Bjarna Benediktssonar um
sérstakan ríkissaksóknara, kæmi
í ljós sá rauði þráður að með
stofnun þessa embættis ætti að
eyða allri tortryggni í garð
ákæruvalds, en það var áður í
höndum dómsmálaráðherra.
„Það var ætlun löggjafans að
ríkissaksóknari yrði hafinn yfir
alla tortryggni og óháður þrýst-
ingi og þess vegna voru honum
tryggð sömu lögkjör og hæsta-
réttardómara og settar strangar
reglur um vanhæfi hans, svipað
og um dómara.“ Taldi Guðmund-
ur og aðrir verjendur, að réttara
væri að skýra ákvæðið rúmt en
þröngt og að til hliðsjónar ætti
að hafa ákvæði einkamálalaga
um hæfi dómara. Benti Guð-
mundur á að það hefði þurft dóm
Hæstaréttar í máli bankastjóra
Útvegsbankans til að sannfæra
embætti ríkissaksóknara um að
22. gr. ætti að skýra rúmt. „Van-
hæfisregla 22. gr- á ekki bara
við þá, sem saksóknari ákærir,
heldur einnig þá sem hann ákær-
ir ekki,“ sagði Guðmundur. „Við
mat á hæfi verður að miða við
afstöðu til allra aðila máls, en
ekki bara ákærðu,“ sagði Ólafur
Gústafsson verjandi Helga
Magnússonar. Þessum skoðunum
hafnaði Jónatan Sveinsson sak-
sóknari í varnarræðu sinni síðast
í málflutningnum.
í þakkarskuld
við Albert
Allir veijendurnir lögðu mikið
upp úr tengslum Hallvarðar við
Albert Guðmundsson, fyrrum
formann bankaráðs Útvegsbank-
ans og stjórnar Hafskips, og var
það aðallega lánveiting Alberts
Guðmundssonar til Hallvarðar úr
Lífeyrssjóði ríkisstarfsmanna
samkvæmt svonefndum ráð-
herrakvóta, sem fór fyrir bijóstið
á þeim.
Guðmundur Ingvi sagði það í
ræðu sinni að þar eð veijendun-
um hefði verið meinað um
upplýsingar um lán þetta, hefðu
þeir farið að rýna í fasteigna-
bréf. I ljós hefði komið að þetta
lán hefði verið mun hagstæðara
en almenn lán úr þessum sjóði,
greiðslukjör hefðu verið mun
hagstæðari, miðað hefði verið við
lánskjaravísitölu, scm hefði verið
6 stigum hagstæðari en þágild-
andi vísitala og vaxtafóturinn
hefði verið 2% í stað 8%, sem þó
hefði verið gildandi samkvæmt
landslögum. Einnig kom fram hjá
Jóni Magnússyni veijanda Ragn-
ars Kjartanssonar að lánið til
Hallvarðar hefði verið að upphæð
600.000, sem væri helmingi
hærra en almennt tíðkaðist. Veij-
endurnir voru sammála um það,
að lán þetta væri óeðlilegt og
með að sækja um og þiggja þetta
lán, hefði Hallvarður tengst Al-
bert böndum þakkarskuldar.
„Menn hljóta að hika við að
ákæra velgjörðarmenn sína,“
sagði Guðmundur. Jón Magnús-
son ítrekaði það, að það að þiggja
lán þetta af ráðherrakvótanum
væri eitt sér e.t.v. ekki ámælis-
vert, menn þyrftu oft stórar
fjárupphæðir á skömmum tíma,
en hins vegar ítrekaði hann það
að lánveiting þessi hafi verið
geðþóttaákvörðun ráðherra en
ekki eðlileg lánveiting. „Fólki var
almennt ekki kunnugt um þessi
lán og engin umsóknareyðublöð
lágu fyrir, þannig að til þurfti
að koma umsókn eða boð ráð-
herra. Með þetta í huga er
einsýnt að hætta getur verið á
því að ríkissaksóknari geti ekki
litið óhlutdrægt á málið. Albert
var bæði stjórnarformaður Haf-
skips og Útvegsbankans, þannig
að tengslin eru augljós.“
Jónatan Sveinsson hrl. og sér-
stakur saksóknari, sem flutti
málið fyrir hönd ákæruvaldsins,
taldi fráleitt að Hallvarður stæði
í sérstakri þakkarskuld við Al-
bert Guðmundsson, þó sá síðar-
nefndi hefði lánað honum af
svonefndum ráðherrakvóta,
menn væru ekki með öndina í
hálsinum gagnvart þeim, sem
lánuðu þeim peninga. Sjálfur
fyndi hann ekki til sérstaks þakk-
lætis í garð lífeyrissjóðs ríkis-
starfsmanna, þó að hann hefði
fengið þar lán. Jónatan sagði
einnig að sér þætti þessi máls-
ástæða fráleit, þar eð Hallvarður
hefði fengið þetta lán löngu áður
en Hafskipsmálið kom upp.
Gagnrýndi hann og að veijendur
væru að klifa á þessu máli, þegar
úrskurður lægi fyrir að gögn um
þessar lánveitingar kæmu ekki
málinu við.
Veijendur brugðust við þessu
með því að benda á að þakkar-
skuld Hallvarðar kæmi til vegna
þess að lánveitingin væri óeðlileg
og Albert þannig sérstakur vel-
gjörðarmaður hans. Guðmundur
Ingvi bætti svo við, að þeir Jó-
hann Einvarðsson og Hallvarður
hefðu orðið bræður löngu áður
Hafskipsmálið kom upp.
Valinkunnir
sæmdarmenn
Einnig benti Guðmundur á þá
yfirlýsingu Hallvarðar í fjölmiðl-
um, að Albert væri ásamt
Guðmundi J. Guðmundssyni val-
inkunnur sæmdarmaður. „Til
þess að geta gefið slíka yfirlýs-
ingu, verða menn að þekkja
viðkomandi aðila ansi vel.“
Einn veijendanna benti og á
þau tengsl, sem 'fælust í því að
Jóhann, sonur Alberts, hefði unn-
ið hjá RLR og hefði Hallvarður
leiðbeint honum við gerð kandi-
datsritgerðar.
Boðvald Útvegs-
bankans
Veijendur lögðu mikið upp úr
því, að tengsl Utvegsbankans og
Hafskips hefðu verið það mikil,
að bankinn hefði í raun stjórnað
fyrirtækinu og framkvæmda-
stjórarnir í raun verið undir
boðvaldi bankans komnir. Það
hefði því verið rangt að skipta
málinu í tvo hluta þar eð sýknun
bankastjórnarmanna gæti orðið
til þess að sakfella framkvæmda-
stjóra Hafskips og öfugt. Það
kom fram hjá Guðmundi Ingva
að bankinn hafði haft frumkvæði
að ráðningu Björgúlfs Guð-
mundssonar og Ragnars Kjart
anssonar, svo og að ráðinn hefði
verið sérstakur tilsjónarmaður
með fyrirtækinu frá bankanum.
„Jónas Aðalsteinsson veijandi
Páls Braga Kristjónssonar sagði,
að rekstur bankans og fyrirtæk-
isins hefði verið orðinn það
samofinn, að bankastjórar og
bankaráð annars vegar og fram-
kvæmdastjórar og stjórn Haf-
skips hins vegar hefðu unnið
meira og minna saman að því
að koma fyrirtækinu á réttan
kjöl.
Bróðir minn banka-
ráðsmaðurinn
Á hinum miklu tengslum bank-
ans og skipafélagsins reistu
vetjendurnir einnig þá skoðun
sína að vegna bróðurtengslanna
við Jóhann væri Hallvarður van-
hæfur, sbr. 2. tl. 36. gr. einka-
málalaga nr. 85/1936 (eml). Jón
Magnússon: „Seta Jóhanns sem
varaformaður bankaráðs Útvegs-
bankans tók yfir tímabil, þar sem
lánveitingar til fyrirtækisins juk-
ust um 400 milljónir og ákæran
um blekkingar ákærðu gagnvart
bankanum á við tíma, þegar Jó-
hann var formaður." Taldi Jón
að skyldleikinn væri einn sér
nægjanlegur til þess að málinu
ætti að vísa frá dómi án kröfu.
Guðmundur: „Hafskip laut boð-
valdi bankans og þar með
Jóhanns, þannig að vanhæfis-
reglur einkamálalaga eiga við.“
Töldu veijendurnir allir að dómur
hæstaréttar um mál bankastjóra
bankans ætti við í þessu máli,
enda yrðu málin ekki aðskilinn.
Dómari í eigin sök
Veijendurnir héldu allir því
fram, að það væri óeðlilegt og
andstætt meginreglum laga að
Hallvarður sem ríkissaksóknari
væri að meta eigin störf sem
rannsóknarlögreglustjóri, sér-
staklega þegar margar þær
rannsóknarathafnir, sem hann
hefði framkvæmt væru mjög
umdeildar og aðstaða hans gæfí
tilefni til tortryggni.
Jón Magnússon ræddi um þau
ummæli 1. mgr. 36. gr. eml, þar
sem segir að dómari víki venju-
lega ekki þó hann hafi áður haft.
afskipti af sakarefni í embættis-
nafni. Jón taldi að þetta orðalag
benti til þess að þessi ástæða
gæti valdið vanhæfi. „Hver eru
afskipti Hallvarðar af þessu
máli?“ spurði Jón og svaraði því
til að hann hefði sem yfirmaður
rannsóknarlögreglunnar stjórnað
farvegi rannsóknarinnar, tekið
ákvörðun um gæsluvarðhalds-
beiðni og fleira. Þess vegna bæri
honum að víkja sbr. 1. og 7. tl.
eml.
Olafur Gústafsson varpaði
fram þeirri skoðun sinni að hann
teldi ákvæðið um vanhæfi skoð-
unar- og matsmanna geta átt hér
við, sbr. 4. tl. með rýmkandi lög-
skýringu eða samkvæmt lögjöfn-
un. Ólafur taldi það andstætt
meginreglum laga og eðli máls
að sami maðurinn legði mat á
eigin gerðir, enda væri mikið lagt
upp úr því að meðferð dómsmála
færi í gegnum hendur fleiri en
eins óháðs aðila. Taldi Ólafur
þetta jafnvel vera í andstöðu við
mannréttindasáttmála Evrópu.
Tortryggilegar rann-
sóknarathafnir RLR
I tengslum við hæfi saksókn-
ara til að meta eigin gerðir, kom
fram mikil gagnrýni á rannsókn-
arathafnir rannsóknarlögregl-
unnar í Hafskipsmálinu í tíð
Hallvarðar. Yfirlýsing Hallvarðar
um Albért Guðmundsson, sem
væri aðili að þessu máli, að hann
væri valinkunnur sæmdarmaður,
hefði verið mjög ankannaleg með
tilliti þess að hann virtist ekki
hafa séð ástæðu til þess að leið-
rétta rangar fréttir í fjölmiðlum
um hina ákærðu. Einnig hefðu
fjölmargar yfirlýsingar í fjölmiðl-
um frá RLR um málið verið til
þess fallnar að almenningur felldi
dóm yfir þeim mönnum, sem
síðar voru ákærðir.
Gæsluvarðhaldið var einnig
gagnrýnt mjög, þar eð það virtist
hafa þjónað litlum tilgangi, að
mati veijenda, enda hefðu þrír
af fjórum ákærðu verið yfir-
heyrðir í aðeins eina til þijár
stundir og sá fjórði ekkert. Einn-
ig var bent á að ekki hafði þótt
ástæða til að hneppa bankastjór-
ana í gæsluvarðhald og engin
húsleit gerð hjá þeim.
Jónatan sagði í vamarræðu
sinni, að vert væri að benda á
að Hæstiréttur hefði staðfest
gæsluvarðhaldsbeiðnina og
vísaði hann á dóminn um það.
Einnig fullyrtu veijendur, að
hjá RLR hafi engin sjálfstæð
rannsókn farið fram áður en sex-
menningarnir voru hnepptir í
gæsluvarðahald, heldur hefði í
blindni verið farið eftir skýrslu
skiptaráðenda, sem einungis
væru þess umkomnir að óska
eftir opinberri rannsókn. Einnig
töldu veijendur þá ákvörðun
rannsóknarlögreglustjóra að
skipta málinu í tvö mál vera mjög
tortryggilega.
Frávísun mótmælt
Varnarræða Jónatans Sveins-
sonar, sem talaði fyrir hönd
sækjanda, skiptist í tvennt. I
fyrsta lagi hljóp hann á nokkrum
atriðum, sem komu fram í ræðum
veijenda, en síðan hélt hann hina
eiginlegu ræðu, þar sem hann
lýsti sjónarmiðum sínum til þess-
arar frávísunarkröfu. Hefur
þegar verið minnst á nokkur
þeirra atriða, sem hann hafði við
mál veijendanna að athuga.
Jónatan taldi að við mat á
kröfunni væru það aðallega þtjár
spurningar, sem leita þyrfti svara
við. Frábað hann sér ýmis þau
mál önnur, sem veijendur hefðu
drepið á eins og lánveitingu Al-
berts, sem ekki kæmu málinu
við. Þær spurningar, sem hann
taldi skipta mestu máli, voru
þessar: 1. Það, að Hallvarður
stjórnaði rannsókn Hafskips-
málsins sem yfirmaður rannsókn-
arlögreglu ríkisins, gerir það
hann vanhæfan til þess að taka
málið að sér sem ríkissaksóknari?
2. Tók Hallvarður einhveijar þær
ákvarðanir við rannsóknina, sem
gefa tilefni til þess að álíta að
hann hafí látið óeðlileg sjónarmið
ráða?
3. Verður Hallvarður vanhæfur
sem saksóknari í málinu gegn
framkvæmdastjórum Hafskips,
þar sem bróðir hans er í banka-
ráði Útvegsbankans?
Um atriðið, sem kom fram í
fyrstu spurningunni, sagði Jóna-
tan að það væri fráleitt van-
hæfísástæða. í fyrsta lagi væri
á það að benda að rannsóknarlög-
regla og ríkissaksóknari væru
ekki tvö óháð embætti heldur
greinar á sama meiði og breyttu
skipti á störfum þar engu. Hefði
Hallvarður einfaldlega verið að
hlýða yfirboðara sínum. „Ef skýr-
ingar veijenda ættu við, gæti
ríkissaksóknari aldrei tekið mál
til meðferðar, sem hann hefði
fyrirskipað rannsókn á.“ Taldi
hann réttarframkvæmdina hafa
hafnað svo rúmri skýringu á 22.
gr. laga um meðferð opinberra
mála sem veijendur legðu til, þó
að e.t.v. lægi skynsamleg hugsun
að baki. I öðru lagi benti Jónatan
á að síðan Hallvarður varð ríkis-
saksóknari, hefði hann tekið
ákvörðun um ákæru í mörgum
málum, sem hann hefði stjórnað
rannsókn á og engar athuga-
semdir komið fram við það.
Varðandi aðra spurningu sína
sagði Jónatan að hann hefði ekki
séð neitt í störfum Hallavarðar
er benti til vanhæfis. „Ef Hall-
varður hefur gerst offari í starfi,
er það veijendanna að sanna það
og sýnist mér þeir varla hafa
gert tilraun til þess.“
Um þriðju spurninguna sagði
Jónatan að það væri réttur skiln-
ingur á dómi Hæstaréttar um
mál bankastjóra, að Hallvarður
hefði verið vanhæfur, vegna þess
að Jóhann Einvarðsson hefði get-
að verið einn af ákærðu og væru
aðrar ályktanir út í hött. Taldi
Jónatan að þar með væri Hall-
varður ekki vanhæfur í málinu
gegn Hafskipsmönnunum, enda
væri Jóhann ekki beint aðili máls-
ins. Væri hann það aðeins, ef
brotastarfsemi beindist beint og
milliliðalaust gegn honum sem
brotaþola. Að mati Jónatans var
þolandinn í þessu máli þeir starfs-
menn bankans, sem heimild
höfðu til að taka afstöðu til þess
hvort skipafélagið nyti lán-
strausts og fengi fyrirgreiðslu.
Jónatan nefndi til skýringar
dæmi af manni sem kæmi í af-
greiðslu banka og seldi gjaldkera
falsaða ávísun. „Slíkur maður
væri ekki að beita bankaráð
blekkingum."
Að lokinni ræðu Jónatans
fluttu veijendur aðra ræðu sína,
þar sem þeir gerðu athugasemdir
við ýmislegt í máli Jónatans. Var
m.a. bent á hið mánaðarlega eft-
irlit, sem bankaráð hefði haft á
útlánum bankans. Að loknum
síðari ræðum veijenda flutti Jón-
atan síðari ræðu sína, þar sem
hann gerði stuttar athugasemdir.
Dómari í máli þessu er Harald-
ur Henrysson, sakadómari.