Morgunblaðið - 24.10.1987, Blaðsíða 44

44
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 24. OKTÓBER 1987
Náttúru-
vemdarslys
eftír Bjöm Rúriksson
„Hvert liggur þessi vegur
sem þið leggið handa vélum
Hver er þögnin? Hvar er kyrrðin
sem þér kenndi að dreyma og þrá?
Hvar er lágvær þytur bjarka?
Hvar er blómkyljunnar vísa?
Hvar er löðurhvíti fossinn
sem þú lærðir söng þinn hjá?“
Ólafur Jóhann Sigurðsson
úr ijóðabókinni „Að lauffeijum"
Það er bjartur sumarmorgunn.
Komið er að sólstöðum. Lest fá-
einna reiðmanna fikrar sig hægt
en örugglega upp Tungukoll, langt
og ávalt fell inn af eyðidalnum
Austurárdal í Húnaþingi. Austurá
er að baki, þar sem hún vindur sig
eftir grónu og ávölu gljúfri við
rætur fellsins, allmyndarlegt vatns-
fall, rétt mátulega straummikið til
þess að reynast óvönum hestamanni
hæfíleg hindrun og einhvers virði
sem slík. Riðið er eftir troðnum
hestagötum með stöku gijót- og
malarflákum í milli. Ófar taka við
holt og mýrafen, þar sem reiðmaður
fer af baki og teymir hest sinn yfir
fífusund og með fram verstu vilpun-
um. Eftir dijúglanga reið, um land
sem fer hækkandi, opnast smám
saman kyngimögnuð sýn inn til
ævintýraheima Eiríksjökuls, þar
sem hann ríkir yfír ómælisvíddum
votlendis og óteljandi tjarna. Hér
hefur vatnið ofíð töfravef lífs og
lita, og skapað veröld gróðurs og
dýra sem engan á sinn líka á ís-
landi og þótt víðar væri leitað. Vötn
og tjarnir með sífellt nýju og
óvæntu fuglalífí birtast við hvert
holtið af öðru eftir því sem reið-
manni miðar.
Stöku sinnum er áð og kyrrðar
notið í sólvermdum lautum á tjarn-
arbakka. Eftir því sem á daginn
lfður færist jökulkrýndur bergrisinn
nær, þar til hann sveipast kvöld-
rökkri í þann mund sem lúinn
reiðmaðurinn fagnar náttstað á
miðri heiði f látlausum gangnakofa
við Lónaborg.
Eftir að maðurinn er horfinn á
vit þessa ósnortna lands, þar sem
himbrimi, silungur, álft og refur
verða allt í senn, efniskenndur veru-
leiki og nýr og ferskur hugarheim-
ur, er sem hans eigin veröld tækni
og menningar tapi mikilvægi sínu
og hverfí úr vitundinni.
Þar sem menningin
tekur við
Það er ómetanleg lífsreynsla að
kynnast nóttlausri voraldar veröld
á Amarvatnsheiði án ummerkja
nútfmans. Þegar farið er gangandi
eða ríðandi um svæðið, verður ekki
vart ummerkja sem einkenna land
sem opið er bflaumferð. Á suður-
jaðri þessa mikla vatnasvæðis hefur
verið gerður vegarslóði upp frá
Hallmundarhrauni, með Norðlinga-
fljóti að Amarvatni hinu litla og
fram að Amarvatni stóra. Þar sem
bfllinn ræður rflgum, er gildismatið
annað. Þar sem bfllinn kemst um
þarf minna fyrir lífínu að hafa.
Mýraflákar og vötn sem menn sjá
út um bflglugga á ferð vekja for-
vitni, en marka ekki þau djúpu spor
sem verða í vitund þeirra sem þurfa
að hafa fyrir því að komast um
landið gangandi eða á hestbaki. Því
er það gangandi manni um ónumið
land nánast eins og svipuhögg að
sjá óurðað rusl, brunnin plastílát
og beyglaðar bjórdósir á grónu landi
hjá endastöð bflumferðar við Amar-
vatn.
Vonandi er að framsýni manna
megni að tryggja komandi kynslóð-
um friðland, þar sem aðstæður haga
því svo að hvers konar sjónmengun
verði mönnum sá þymir í augum
að dugi til upprætingar hennar.
Til skamms tíma lá slæmur veg-
arslóði inn að Amarvatnsheiði frá
Borgarfirði. Fyrir þremur árum var
hann lagfærður svo að tiltölulega
greið leið er nú fyrir jeppa inn að
Amarvötnunum báðum, eins og
fyrr var getið. Enginn eiginlegur
vegur liggur að Amarvatni frá
Norðurlandi. Tvær fjallaslóðir liggja
inn á hálendið upp úr byggð, önnur
úr Víðidal og hin úr Vatnsdal og
em þær nánast í austuijaðri Amar-
vatnsheiðar, þar sem skammt er inn
á reginöræfí og eyðimörk á Stóra-
sandi.
í sumar er leið var friðhelgi þessa
mikla og ósnortna svæðis rofín, og
nú vom vamir veiktar með því að
leggja bílveg eftir reiðtroðningum
þeim sem lýst er í inngangi þessar-
ar greinar, yfír þver heiða- og
mýralöndin inn af Tungukolli og
þaðan inn til Amarvatns. Víða var
vegurinn lagður beint af augum,
og stórir framræsluskurðir grafnir
beggja vegna vegarstæðisins og
þvert út frá því, þar sem farið var
yfír votlendið. Með þessari vegar-
lagningu, sem greinarhöfundi skilst
að látin hafí verið átölulaus af hálfu
Náttúmvemdarráðs, er hið stóra
ósnortna svæði Tvídægm og Amar-
vatnsheiðar nánast helmingað í einu
vetfangi. Þar sem tugir kílómetra
vom að næsta vegarkafla, er nú
komið óbætanlegt sár á landið, þar
sem skarkali heimsins á sér nýtt
vígi til sóknar inn á friðlendur fugla
og refa. í dalbotni þar sem áður
Lómur á hreiðri.
var ein fárra fysilegra leiða úr
byggð fyrir reiðmenn og gangandi
inn á þessi lönd, er nú komin brúuð
á og bílvegur.
Rökin fyrir þessari vegarlagn-
ingu em m.a. þau að gangna-
mannaveg hafí þurft inn á afréttinn
og eftirlit þurfí að hafa með veiði
og vötnum Amarvatnsheiðar af
hálfu hagsmunaaðila og eigenda
veiðiréttar norðan heiða. Mönnum
mun hafa vaxið í augum að ekki
yrði komist að vötnunum á bflum
nema vestan frá Borgarfírði.
Á okkar tímum er það nánast
orðið náttúmlögmál að þar sem
menn þurfí að komast ferða sinna
verði að gera bflvegi. Heimamenn
nyrðra hefðu líklega getað gegnt
eftirliti sfnu úr Borgarfírði eða gert
samning um að veiðieftirlit færi
fram á vegum vestanmanna. Eðli
málsins samkvæmt hefði líklega
verið hægt að halda úti eftirliti á
hestbaki. Vefst það lítt fyrir mönn-
um í öðram löndum, þótt minna
liggi við. Ekki er laust við að sjálf-
ur eftirlitsvegurinn verði sjálfskap-
arvíti þar sem aðkomumönnum
verður nú greið leið inn á svæðið
og það eitt útheimti stóraukið eftir-
lit, fyrir utan þann sannleik að nú
hefur verið gerð ný hálendisleið og
hringvegur sem freista mun
margra, íslendinga jafnt sem út-
lendinga.
Ef fjallað hefði verið um málið
af skynsemi og virðingu fyrir nátt-
úm landsins er eins víst að til álita
hefði komið að fullgera annan hvom
veginn úr Víðidal eða Vatnsdal,
koma í veg fyrir náttúmspjöll, en
koma jafnframt til móts við nýting-
arsjónarmið manna í héraði. Litið
var fram hjá þeim möguleika.
Hlutverk Náttúruvemd-
arráðs samkvæmt lögum
í 28. grein laga nr. 47/1971 um
náttúmvemd segir svo m.a.: „Nátt-
úruvemdarráð skal með aðstoð
náttúmvemdamefnda kynna sér
eftir föngum náttúmminjar, sem
ástæða er til að friðlýsa, svo og
lönd þau, sem ástæða kann að verða
til að lýsa friðlönd eða leggja til
þjóðgarða eða fólkvanga. Skal ráðið
semja skrá um slíkar minjar og slík
lönd.“
Náttúmminjaskrá hefur verið
samin og er síðasta útgáfa hennar
frá árinu 1984. Með skránni fylgja
kort af íslandi og era náttúruminjar
merktar þar sem línustrikaðir fletir.
Annar hluti skrárinnar fjallar um
svæði þar sem undirbúningur frið-
lýsingar er skemmra á veg kominn
en á svæðum í fyrsta hluta. Stærsti
strikaði flötur þessa hluta skrárinn-
ar er merktur númerinu 2.38 og
segir svo í skránni:
2.38 Arnarvatnsheiði og
Tvídægra, Mýr., V.-Hún (1)
Vatnasvæði Amarvatnsheiðar og
Tvídægm. Að sunnan liggja mörk
um Norðlingafljót frá Efri-Fljóts-
drögum sunnan Bláfellstjamar
vestur á móts við Surtshelli. Þaðan
liggja mörk vestur í Vatnshnúk, um
Spenaheiði, Sléttafell og Suður-
mannasandfell ( sýslumörk, sem
afmarka austurhluta svæðisins. (2)
Fijósamar tjamir, stöðuvötn, flóar
og ár á vatnasviði Þverár, Hvítár,
Hrútafjarðarár, MiðQarðarár og
Víðidalsár. Silungsveiði og mikið
fuglalíf.
I 29. grein náttúmvemdarlag-
anna stendur þetta m.a.: „Valdi
fyrirhuguð mannvirkjagerð eða
jarðrask hættu á þvl, að landið
breyti varanlega um svip, að merkt-
um náttúraminjum verði spillt eða
hættu á mengun lofts eða lagar,
er skylt að leita álits Náttúmvemd-
arráðs, áður en framkvæmdir
hefíast."
I 40. grein reglugerðar um nátt-
úmvemd nr. 205/1973 segir m.a.
svo:
„Hefjist einhver handa um fram-
kvæmdir, sbr. 37. og 38. gr., án
þess að umsagnar hafí verið leitað,
getur Náttúmvemdarfað eða nátt-
úruvemdamefnd krafízt þess, að
lögreglustjóri stöðvi framkvæmdir,
að viðlögum dagsektum þar til
umsögn hefur verið gefín,.. .“
Greinarhöfundur hefur komist að
því að í apríl sl. var bréf sent Nátt-
úruvemdarráði með rökstuddri
beiðni um að ráðið beitti sér fyrir
því að framkvæmdum við fyrir-
hugaðan veg yrði frestað í t.vö ár
og að tíminn yrði notaður til þess
að kanna eftirfarandi atriði.
(1) Hugsanleg áhrif framkvæmda
á vistkerfí og vatnabúskap
Fjallakyrrðin
fleyguð ítvennt
Svo er að sjá að
Náttúruverndarráð,
eða framkvæmda-
aðili á þess vegum,
hafi verið með í
ráðum varðandi
vegagerð um við-
kvæmt landsvæði
sem ráðið sjálft hafði
lýst þörf á að friðlýsa.
Með þessu móti er hið
stóra ósnortna vot-
lendissvæði Tvídægru
og Arnarvatnsheiðar
nánast fleygað í
tvennt í einu vetfangi.
o
L
Morgunblaðió/ GÓI