Morgunblaðið - 22.11.1987, Blaðsíða 46

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1987
í mörgum myndum Munchs endurspeglast áhugi tímanna á áru mannsins og dýrslegu líkamlegu segulmagni.
MUNCH
LJÓSMYNDIN
Minningar dapurlegrar æsku leituðu
stöðugt á Munch í listsköpun hans og
skýrt dæmi um það ásamt þvi, hvemig
hann hagnýtti sér Ijósmyndir, sést i
teikningunni „Við tvöfalda rúmið“ frá
1891—2, en þar hefur hann eitt sinn sem
oftar notað mynd af móður sinni, Lauru
Chaterine Bjölstad, en hveraig hún styð-
ur sig við stólinn endurspeglast i
mörgum teikningum á þessu tímaskeiði.
Munch skrifaði 1889: „Neðst við hið
tvíbreiða rúm sátu þau þétt hvort upp
að öðru á tveim Iitlum barnastólum; til
hliðar stóð hin háa kvenvera, stór og
dökk við gluggann. Hún sagðist mundu
yfirgefa þau — yrði að yfirgefa þau —
og spurði, hvort þau myndu verða hrygg,
þegar hún væri á burt — og að þau yrðu
að lofa sér að halda sig að Jesú, svo að
þau hittu hana aftur á himnum — þau
skildu þetta ekki alveg rétt en fannst það svo hræðilega sorglegt og svo grétu þau bæði, hágrétu."
.1. L'mdf pKnt
Tilkoma ljósmyndarinnar
olli miklum hvörfum í mál-
aralistinni og leiddi til
furðulegrar en um margt
eðlilegrar samkeppni milli
málara og ljósmyndara. Mál-
ararnir vildu sýna yfirburði
málaralistarinnar gagnvart
ljósmyndinni en ljósmyndar-
ar vildu gera betur en
málverkið, yfirganga það að
myndrænu gildi. En hér er
um tvær sjálfstæðar list-
greinar að ræða, þótt þær
séu skyldar um margt.
Á tímabili voru málaramir komn-
ir út í blóðlitlar eftirlíkingar lands-
lagsins í anda ljósmyndarinnar og
voru þannig í samkeppni við hina
* nýju tækni — samkeppni sem í
ýmsum myndum hefur varað fram
á daginn í dag.
En svo gerðu málarar uppreisn
gegn ljósmjmdatækninni og þar var
norski málarinn Edvard Munch
fremstur í flokki á Norðurlöndum.
Ljósmyndin sem slík var gerð útlæg
úr málverkinu en sjálfstæði þess
ræktað af ofurkappi.
Það er þó löngu viðurkennd stað-
reynd, að málarar hafa alla tíð
notfært sér ljósmyndatæknina, frá
því að hún leit fýrst dagsins ljós.
Svipað og að þeir hafa notast við
ýmis hjálpartæki og sjónmiðanir frá
upphafí málaralistar til að ná fram
j , meiri nákvæmni f útfærslu, ákvarða
flarvídd og í einu og öllu auðvelda
sér tæknibrögðin. Margur hefur þó
lengi viljað þrjóskast við að viður-
kenna hlutverk ljósmyndarinnar og
kennarar listaskóla jafnvel bannað
nemendum sínum að mála eftir ljós-
myndum og farið háðulegum orðum
um málara sem máluðu eftir póst-
kortum — jafnvel lituðum póstkort-
um. Okkar ágæti málari, Jón
Stefánsson, var jafnvel í eina tíð
vændur um það af gagnrýnanda
virts listtímarits, að myndir hans
líktust meir og meir póstkortum í
lit (Harald Madsen um sýningu
Grönningen á Charlottenborg í
Kaupmannahöfn árið 1944, Samler-
en 2. hefti, 21. árgangur, marz
1944).
Enga mynd hef ég séð eftir þann
vandaða málara, sem minnir mig á
póstkort, því fer fjarri, en hafí hann
notfært sér þau, þá hefur hann
gert það á mjög myndvísan hátt
að mínu mati. Þetta er annars ljóst
dæmi um þann hugsunarhátt, sem
ríkti lengi vel til ljósmyndarinnar
og þá áráttu að hafna henni með
öllu sem hjálpartæki.
Þetta gerði eðlilega það að verk-
um, að menn voru hraeddir við að
það upplýstist, að ljósmyndin kæmi
eitthvað við sögu myndsköpunar
þeirra og fóru mjög leynt með.
Hér er enn eitt dæmi um for-
dóma, sem ná að blómstra og verða
almennir, enda vildu ýmsir áhang-
endur málaralistar meina, að
ljósmyndin væri óæðri listgrein.
Það er líka tiltölulega stutt síðan
menn hafa farið að gefa út bækur
og afhjúpa þátt ljósmyndarinnar í
framþróun málverksins og í list
heimsþekktra málara auk þess að
rannsaka þennan þátt almennt.
Lengi þótti það jafnvel ganga guð-
lasti næst að kenna málverk við
Ijósmyndir.
Til er fræg setning af hálfu Ed-
vards Munch, sem oft hefur verið
vitnað til af eldheitum áhangendum
málverksins: „Ljósmyndavélin
getur ekki veitt penslinum og
litaspjaldinu samkeppni meðan
ekki er hægt að nota hana á
himnum eða í helvíti."
. Hér er skýrt og skorinort tekið
til orða og þarf enginn að fara í
grafgötur um, hvað listamaðurinn
var að fara né að virðing hans
væri harla takmörkuð á ljósmynda-
tækninr.i, því að slíkur er þunginn
í orðanna hljóðan.
En hér er víst nokkuð misvægi
á framsetningu skoðana og stað-
reyndum og um það fjallar þessi
grein.
— Fyrir nokkrum árum las ég
einhvers staðar, að ættingjar
Munchs hefðu fundið mikið safn
eigin ljósmynda í eftirlátnum eigum
málarans, þeim til mikillar undr-
unar, og það fylgdi sögunni, að
þeir hefðu sem skjótast eyðilagt
sem mest af ljósmyndunum til að
ekki kæmist það upp, að snillingur-
inn studdist einnig við þær í
myndsköpun sinni.
Það var svo á sýningunni „Mál-
verk eftir ljósmyndum" í Miinchen
árið 1970 að þessi þáttur I list
Munchs var fyrst opinberaður og
var eitt af því óvæntasta sem sýn-
ingin bauð upp á. En sjálft framlag
Munchs sem áhugaljósmyndara
þótti í því samhengi léttvægt, þótt
í formála sýningarskrár gæti m.a.
að lesa: „Hinar tæknilega ófull-
komnu ljósmyndir Munchs, og
jafnframt óvenjulegu, sem hann tók
af fyrirsætum og andlitum bera
vott um sjón- og sálræna hæfileika,
sem menn sjá annars yfirhöfuð ekki
í ljósmyndum tímanna."
— Ifyrir áratug eða svo vöktu
nokkrar ljósmyndir eftir Munch á
frægri sýningu í Zurich enn meiri
athygli og rumskuðu mjög við
mönnum. Þær voru prentaðar í
stóra og mikilfenglega sýningar-
skrá, er rataði um allan heim og
er ennþá á boðstólum á virtustu
listasöfnum heimsins. Sýningar-
skrána sá ég fyrst hjá Erró í París
fyrir nákvæmlega áratug og pant-
aði umsvifalaust, er ég hóf að
rannsaka heimildir um listamann-
inn á Munch-safninu í Ósló. Því
miður var einhver svo vinsamlegur,
sem ég lánaði bókina fyrir nokkrum
árum, að skila henni ekki aftur og
get ég því ekki vísað til hennar frek-
ar hér.
En hins vegar kom út bók um
þennan þátt í list Munchs á þessu
ári, gefírn út af Gyldendal Norsk
Forlag, Ósló, og er eftir Arae Egg-
um forstöðumann Munch-safnsins,
sem hefur magistergráðu í listsagn-