Morgunblaðið - 22.11.1987, Blaðsíða 47

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 22. NÓVEMBER 1987
47
fræði frá háskólanum í Osló í þeirri
grein, er nefnist norræn listfræði
(nordisk kunstteori). Hann hefur
áður skrifað bók um listamanninn,
sem inniheldur vísindalegar ritgerð-
ir og hefur verið gefin út í átta
löndum (Edvard Munch. Malerier —
skisser — studier).
Auk þess hefur hann skipulagt
margar alþjóðlegar sýningar á list
Munchs, m.a. þá í Norræna húsinu
í fyrra, sem svo mikla athygli vakti.
Um þessa bók fjalla ég í þessari
samantekt minni og stikla að sjálf-
sögðu á stóru.
Bókin er mjög þarft verk og mik-
ilvægt innlegg í myndræna rökræðu
á vorum dögum og ætti að feykja
burt ótal fordómum í sambandi við
ljósmyndina og notkun hennar af
málurum. Hún telst nú fullgildur
miðill og mikilvægt hjálpartæki, svo
sem allt annað í reynslu og sjón-
heimi málarans.
Vísast hafa fordómamir orðið til
fyrir þá sök, að ýmsir óttuðust, að
ljósmyndavélin gengi af málverkinu
dauðu og útiýmdi þar með málurun-
um. En það hefur reynst vera
mikill misskilningur, því að hún
hefur einmitt haft mjög örvandi
áhrif á þróun málaralistarinnar og
orðið til aukins skilnings á sérkenn-
um hennar. Hinu ber ekki að neita,
að enn er til fólk, sem ruglar þessu
saman og ofnotkun ljósmyndarinn-
ar er einnig inni í dæminu og er
síst af hinu góða.
Þessi ofnotkun, sem raunar var
flótti frá málaralistinni, gekk einnig
yfír listheiminn á áttunda áratugn-
um og lagði m.a. undir sig ýmsa
listaskóla eða þá hluta þeirra, er
rækta dellumar eða listbylgjumar,
svo sem það nefnist á fínu máli.
Við að fletta í bókinni um ljós-
myndir Munchs kemur margt í ljós
og vafalaust verða margir furðu
lostnir, sem lítið þekkja til. Það er
fullljóst, að Munch notaði ljósmynd-
ir við gerð margra frægra málverka
og hann fékk hugmyndir að ýmsum
myndefnum sínum og tæknibrögð-
um í gegnum ljósmyndina — jafnvel
með því að teikna ofan í ljósmyndir.
En gagnstætt því, sem einhveijir
munu vafalaust álykta, þá opin-
berar notkun Munchs á ljósmynd-
inni einmitt styrk hans sem
myndlistarmanns. Hann bætir jafn-
an svo mörgu við frá eigin bijósti,
að myndimar öðlast nýtt líf, breyt-
ir og stílfærir og eiginlega er öll
meðhöndlun hans með fijálslegasta
móti.
Við verðum einnig að hafa það
í huga, að margar af bestu myndum
listamannsins eru sjálfsprottnar lif-
anir, og þannig séð þurfti hann
ekki endilega að styðjast við ljós-
myndina — en hún var sterkur
áhrifamiðill í listsköpun hans — líkt
og svo margt annað í samtímanum,
t.d. ritlist og tónlist. Ólíkir lista-
menn eins og fjöllistamaðurinn
August Strindberg og enska tón-
skáldið Frederick Delius höfðu djúp
áhrif á hann auk fjölda annarra
jöfra í listheimi Evrópu, sem hann
umgekkst eða urðu á vegi hans.
Og svo næmur sem Munch var þá
endurvarpa myndir hans þessi
margþættu evrópsku áhrif en á
mjög norrænan hátt og þar sem
stöðugt má kenna heimaslóðir.
Þessi áhrif runnu saman í eina
fastmótaða heild í málverkum hans.
— Munch virðist öðru fremur hafa
notað ljósmyndavélina til sálrænnar
afhjúpunar, hann tók m.a. ótal
' sjálfsmyndir við hin ýmsu tæki-
færi. Frá veikindum hans og
niðurlægingu, án fata ekki síður
en sem uppábúnum heimsborgara
með rissblokkina í hendinni og er
þá jafnvel ekki að fela aumbúðimar
frá voðaskotinu í Ásgárdstrand.
Sem sagt mjög náin og miskunnar-
laus sjálfsafhjúpun í niðurlægingu
sem reisn listamannsins og eins
fjarri yfírborðslegum blekkingar-
ljósmyndum markaðsins og hugsast
getur.
Svo iistrænar eru margar þessar
myndir í tæknilegum ófullkomleika
sínum, að þær eru jafnvel kynntar
sem sérstakur og sjálfstæður kafli
á ferli hans. Hann telst um sumt
langt á undan atvinnuljósmyndur-
um samtíðarinnar, sem sést m.a.
af mynd þeirri, sem fylgir þessari
grein og nefnist „Sjálfsmynd í líki
Marats". Aðferðin að þrengja fram-
hluta líkamans fast að ljósopinu,
þannig að aðrir hlutar hans smækka
að mun, var ekki tekin upp fyrr en
20—30 árum seinna, er ljósmyndar-
ar fóru að gera tilraunir með
fjarvíddina.
Þessa aðferð notaði Munch svo
í frægum málverkum svo sem „Á
skurðarborðinu" og „Hestur á
stökki".
Þessi mynd er kannski eitt skýr-
asta dæmið um það, hvemig Munch
notfærði sér tilraunir sínar í ljós-
myndatækninni og enginn getur
vænt hann um að hafa stælt ljós-
myndina — heldur uppgötvar hann
ný og óvænt, myndræn sjónhom
með aðstoð ljósmyndatækninnar og
víkkar um leið út svið málaralistar-
innar.
Og þó að myndir Munchs séu
frumstæðar og um margt tæknilega
ófullkomnar, enda var hann hér
öðru fremur áhugaljósmyndari og
sjálflærður í faginu, þá var hann
svo mikill sjáandi auk þess að vera
gæddur ómældum myndrænum
hæfíleikum, að þær eiga vafalítið
sumar hveijar eftir að ganga inn í
sögu ljósmyndarinnar. Einkum sem
heimild um sköpunargildi.
Eðlilega hafa menn leitt líkur að
því, að hinir mörgu ljósmyndrænu
gallar, sem koma fram í myndum
hans, hafí verið meðvitaðir. Svo sem
að vera of nærri myndefninu, þann-
ig að það fer úr fókus, staðsetning
ljósmyndavélarinnar á glerplötu,
þannig að endurskinið skyggir á
myndefnið, og að hann hrejrfði sig,
á meðan á töku stóð, á mörgum
sjálfsmyndum þannig að húsgögn
og málverk lýsa þvert í gegnum
hann — í öllu falli virka þessir
þættir ekki sem tilviljanir í mynd-
gerðinni, svo oft sem þeir koma
fram. Aukinheldur ekki sem van-
kunnátta né þekkingarleysi hjá
hinum mikla listamanni, því að það
afsanna aðrar og tæknilega fram-
bærilegar myndir.
Þetta eru trúlega sömu eiginleik-
amir, sem koma fram í annarri
myndsköpun hans, en hann með-
höndlaði málverk sín ekki alltaf af
mikilli virðingu og setti þau oft út
undir bert loft í geymslu og til veðr-
unar, jafnvel mánuðum saman.
Fingraför sjást og á ýmsum grafík-
mjmdum Munchs og hann krukkaði
ósaldan 5 þær eftirá og á ýmsan
hátt á tímum, er slíkt þótti dauða-
synd. En málið er að sköpunarkraft-
ur Munchs var svo mikill og
sérstæður, að þetta urðu sem smá-
munir, sem enginn tekur eftir, sem
á annað borð skynjar neistann f list
meistarans.
Mikilvægasti hluti bókarinnar
eru ljósmjmdir teknar á árunum
1902—1908, er Munch átti í mikilli
sálarkreppu, hliðstæðri þeirri, er
kemur fram í „Infemo" Strind-
bergs.
Skotið sem hljóp óvart úr byss-
unni, er á uppgjöri hans og Tullu
Larsen stóð og sennilega missir
hennar einnig, höfðu ómæld áhrif
á hann, einkum vegna meiðslanna
á vinstri hendi. Þótt ekki væri um
annað að ræða en að Munch missti
tvo fíngraliði framan af löngutöng
vinstri handar, leiddi atburðarásin
til þungljmdistímabils, ofnotkunar
vímuefna og loks innlagningar á
heilsuhæli dr. Daniels Jakobsen í
nágrenni Kaupmannahafnar.
— Ljóst er að August Strindberg
hafði mikil áhrif á Munch og einnig
á vettvangi ljósmyndarinnar.
Strindberg var mikill áhugamað-
ur um ljósmyndir og tengdist það
mannffæðilegum rannsóknum hans
og tröllatrú á dulrænum yfírskilvit-
legum krafti ljósmyndarinnar — það
gekk jafnvel svo langt, að hann
rejmdi að lækna böm sín af veikind-
um með því að taka af þeim myndir
— kannski til að reka út illa anda.
Munch og Strindberg voru nánir
félagar og vinir á Berlínarárunum,
og Munch hlýtur að hafa kynnst
tilraunum Strindbergs í ljósmjmda-
tækninni. Báðir voru upptendraðir
af áhuga á hinum ólíkustu fyrirbær-
Auðsær er skyldleiki sjálfs-
mjmdar Strindbergs frá
1886 og málverks Munchs
frá 1895.
Ein frægasta ljósmjmd
Munchs sýnir fyrirsætu
hans, Rósu Meissner, og er
tekin á hótel Rohne í Warne-
mtinde 1907.
um, þótt bókmenntir og myndlist
skipuðu þar veglegasta sessinn, en
hin áhugamálin mögnuðu upp vold-
ugt hugarflugið — líkast sáu þeir
það báðir í hillingum, sem Strind-
berg nefndi „skandinavíska endur-
reisn".
Þeir sýndu meira að segja saman
á frjálsu Berlínarsýningunni 1893
og málverk þeirra fengu þann dóm
hjá einum gagnrýnandanum að vera
„ótrúleg klessuverk" og annar
skrifaði, að hvað list áhrærði stæðu
mjmdir Norðmannsins (!) Strind-
bergs á ennþá lægra sviði en
litaklessur Munchs, sem Strindberg
virðist hafa lært af.
En Munch hafði sjálfsagt einnig
kynnst vinnubrögðum Strindbergs
í málverkinu, sjálfsprottnu tilfínn-
ingaflæði í litum, svo sem það birtist
í verkum núlistamanna á sjötta og
sjöunda áratugnum undir stflheitinu
„tassismi" (Tachismus). .
Þetta hefur þannig verið víxl-
Framhald á næstu síðu