Morgunblaðið - 29.11.1987, Blaðsíða 10

10 c MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1987
BOLLIGÚSTAVSSON
ÍLAUFÁSI
Frjálsmannlegur og stór
í sniðum
I
„Enn ver eru þó sagnaritarar á vegi staddir, er rita skal sögu frum-
postulanna. Eru flestir þeirra nöfnin ein, og nöfnin þó ekki einu sinni
viss sjálf.“
Magnús Jónsson.
Mannlýsingar hafa löngum verið íslenskum
rithöfundum hugstæð viðfangsefni eða allt
frá því bækur voru fyrst skráðar hér á
landi. Má og með sanni segja, að margir
sagnameistarar hafí jafnframt verið snjallir
myndlistarmenn og dregið upp ljósar og lifandi myndir, oft í
fám orðum. Til dæmis má taka mynd hetjunnar, Gunnars
Hámundarsonar, sem höfundur Njálu dró upp: „Hann var
vænn að yfírliti og ljóslitaður, réttnefí'aður og hafíð upp fram-
anvert, bláeygur og snareygur og roði í kinnunum; hárið
mikið, gult og fór vel.“ Enn síður gleymist munnbragð Skarp-
héðins Njálssonar, enda verður mynd hans ekki síður persónu-
leg og glögg: „Hann var jarpur á hár og sveipur í hárinu,
eygður vel, fölleitur og skarpleitur, liður á nefí og lá hátt
tanngarðurinn, munnljótur nokkuð og þó manna hermannleg-
astur."
Kemur mér í hug, að hægara hefði verið fyrir altaristöflu-
málara að hafa slíkar lýsingar af persónum Nýja testamentis-
ins; en höfundur bóka þess höfðu allt annað í huga, heldur
en íslenskir sagnamenn síðar. Til dæmis eru myndir frumpostu-
lanna, t.d. þeirra bræðra, Símonar Péturs og Andrésar, æði
langt frá því að jafnast á við lýsingu höfundar Egilssögu á
þeim ólíku bræðrum, Þórólfí og Agli, sonum Skallagríms.
Sérstaklega lét höfundum íslendingasagna vel að lýsa fjöl-
hæfum mönnum, er voru ýmsum íþróttum búnir, bæði
andlegum og líkamlegum — en þurftu þó aldrei mörg orð, til
þess að ailt kæmist til skila um útlit þeirra, skapgerð og
gáfur. Þessar mannlýsingar eru sterkt bókmenntaeinkenni
þjóðar, sem ekki átti fjölbreyttan myndlistararf annan en í
lýstum handritum, hannyrðum kvenna og í útskurði. En kenn-
ingar og líkingamál íslenskra skálda voru jafngildi íburðarmik-
illar myndlistar suðrænni þjóða og sagnasnilldin lýsti upp
skammdegið hér við nyrsta haf eins og málverk og hljómkvið-
ur í fíarlægum menningarlöndum.
Því kemur mér þetta í huga nú, þegar minnst er aldaraf-
mælis Magnúsar Jónssonar prófessors, að hann var svo
fjölþættum gáfum búinn og hafði manndóm og þrek til þess
að ávaxta þær, að hæt hefði stíl og frásagnarhætti fomra
sagnameistara að lýsa þessum sérstæða höfðingja á vettvangi
íslenskrar menningar. Atti við um andlegt atgerfí hans, er
sagt var um líkamlegt atgerfí Gunnars á Hlíðarenda, sem hjó
báðum höndum og skaut, ef hann vildi, og hann vó svo skjótt
með sverði að þijú þóttu á lofti, auk þess sem hann hljóp hæð
sína í öllum herklæðum. En í stað sverðs og atgeirs beitti
Magnús jöftium höndum penna og pentskúf svo afköst hans
og hæfileikar á ritvelli og myndlistarsviði vekja undrun og
aðdáun, en í stað bogfími naut mælska hans sín jafnt í þing-
sölum sem í kirkju ellegar þá við vísindalega kennslu í
guðfræðideild Háskóia íslands. Hann var prestvígður maður,
eitthvert skýlausasta biskupsefni, sem íslenska þjóðkirkjan
ALDARMINNING
MAGNÚSAR JÓNSSONAR
PRÓFESSORS
Magnús Jónsson prófessor.
hefur átt á þessari öld. Líkt og hinn svipmikli kirkjuhöfðingi
sautjándu aldar, meistari Brynjólfur Sveinsson Skálholtsbisk-
up, var doktor Magnús eínhver menntaðasti húmanisti sinnar
tíðar. Og það áttu þeir einnig sammerkt, að ótal dyr stóðu
þeim opnar til frama, vegna glæsilegra gáfna og lærdóms.
Dr. Björn Þorsteinsson sagnfræðingur, sem var pólitískur
andstæðingur Magnúsar, komst svo að orði um hann eftir að
þeir ferðuðust til Kína árið 1956: „Magnús Jónsson var full-
trúi hins glaða, milda og umburðarlynda kristindóms, hinnar
stríðandi, listelsku kirkju og síðasti klassiskt menntaði
íslenski stjórnmálamaðurinn (leturbr. mín, B.G.), ftjáls-
mannlegur og stór í sniðum.“ Að hinni klassísku menntun
Magnúsar og umburðarlynda trúarviðhorfi var lagður traustur
grunnur í foreldrahúsum.
II
Magnús Jónsson fæddist þann 26. nóvember 1887 að
Hvammi í Norðurárdal. Foreldrar hans voru hjónin Steinunn
Þorsteinsdóttir og séra Jón Ó. Magnússon lengst prestur á
Mælifelli í Skagafirði. Séra Jón var sveitaprestur í samtals
23 ár; sat fyrst á Hofi á Skagaströnd, þá í Hvammi í Norður-
árdal, síðan á Mælifelli og loks að Ríp í Hegranesi. Var hann
Skagfírðingur að ætt og uppruna, en frú Steinunn var frá
Úthlíð í Biskupstungum. í móðurhætt átti hún rætur að rekja
norður í Eyjafjörð.
Þau presthjónin í Hvammi eignuðust tvo syni. Varð sá
eldri, Þorsteinn, þjóðkunnur rithöfundur, sem skrifaði undir
skáldheitinu Þórir Bergsson. Hann var tveim árum eldri en
Magnús. Mun það samdóma álit bókmenntamanna, að af verk-
um Þorsteins beri smásögur hans hæst og muni þær lengi
halda nafni hans á lofti. Er fram liðu stundir munu fáir hafa
veitt Þorsteini meiri hvatningu við ritstörfin en Magnús bróð-
ir hans. Var það haustið 1910, sem Þorsteinn skrifaði
smásöguna Siggu Gunnu, og fyrir eindregna áskorun Magn-
úsar, sem þá var kominn í prestaskólann, lét hann tilleiðast
að senda hana ritstjóra Skírnis, dr. Bimi frá Viðfirði. Dr.
Bjöm bar lof á söguna og birti hana. Þannig átti Magnús
drýgstan þátt í því, að hið hógværa skáld, Þórir Bergsson,
varð til. Það var einmitt eitt af persónueinkennum hans, að
vera glöggur á hæfíleika annarra. Lét hann sér ekki nægja
að hrífast heldur studdi efnislega lærdómsmenn og ekki síður
listamenn eftir megni. Annað ljóst dæmi um það, er þáttur
Magnúsar í því, að koma sveitunga sínum, hinum ástsæla
söngvara, Stefáni Íslandi, á framfæri. Þreyttist hann ekki á
því að tala máli hans við þá aðila í Reykjavík, sem höfðu fjár-
muni til þess að styrkja hann til söngnáms á erlendri gmnd.
Hefur Stefán minnst Magnúsar sem mikils velgjörðamanns
og raunar örlagavalds til heilla á söngferli sínum.
III
Magnús Jónsson var á öðm ári, er hann fluttist með foreld-
mm sínum að Mælifelli og ólst þar upp fram undir fermingu.
Faðir hans var ekki aðeins merkur og vinsæll prestur, heldur
einnig framkvæmdasamur bóndi. Hélt hann sonum sínum
snemma til bókar. Þótti séra Jón góður kennari, enda tók
hann að sér að búa pilta undir skóla. Segist Magnúsi svo frá
í þætti, sem hann skráði um föður sinn:
„í uppvextinum og raunar allt fram til stúdentsprófs lifði ég
í andlegu andrúmslofti föður míns, og ætti ég því að þekkja
það. Það var hinn klassíski heimur allt umhverfis, gríska og
rómverska menningin og svo sagan, ekki svo mjög íslands,
heldur hin almenna saga. Skáldin vom Hómer og Virgill og
Óvíd og Hóraz og svo Shakespeare og Goethe og allur sá flokk-
ur. Þá vom íslensku skáldin, sem lauk með þeim Steingrími
og Matthíasi, því að þótt Einar Benediktsson og Þorsteinn
Erlingsson væm góðir, þá áttu þeir ekki sæti á sama bekk,
en að flestu nýrra þótti lítið bragð.
Ég fann í raun og vem fyrst, hver þessi andlega veröld
var, þegar ég kom til Kaupmannahafnar veturinn eftir stúd-
entspróf (1907—1908) og bjó þar innan um samtímans
stúdenta, svo sem Sigurð Nordal, Jón frá Kaldaðamesi, Guð-
jón Baldvinsson og fleiri, og heyrði þeirra ræður. Annað eins
hmn allra verðmæta og innrás nýrra skoðana lifði ég hvorki
fyrr eða síðar á ævinni.. . Þegar ég kom heim frá Kaup-
mannahöfn vorið 1908 þótti föður mínum heldur en ekki
breyting á orðin um lífsskoðun mína og viðhorf við flestu á
himni og jörðu, og einkum á jörðunni, því að um trú mína er
það sannast að segja, að hún reis ein til viðnáms gegn áhrifun-
um nýju. En allt hitt var meira og minna af göflum gengið."
Um námsmanninn, Magnús Jónsson, hefur Þorsteinn bróð-
ir hans þetta að segja í endurminningum sínum þar sem hann
er að fjalla um námsbróður þeirra og vin, Ólaf Gunnarsson,