Morgunblaðið - 29.11.1987, Blaðsíða 12

12 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1987
ná bláma §alls án þess eiginlega að mála hann“. Það er með
þeim hætti sem þessi íjölgáfaði umsvifamaður fellir eitt ævi-
brot sitt a íslenskri myndlist tímabilsins.
Hvað myndi, ef hann hefði verið þar allur?"
Það er von að Bjöm Th. Bjömsson beri fram þá spumingu
um þennan óvenjulega litríka persónuleika. Á fyrri hluta þess-
arar aldar og nokkuð lengur kom hann víða við í íslensku
þjóðlífí og sannarlega var eftir honum tekið.
V
Þegar Magnús Jónsson hafði lokið embættisprófi frá Presta-
skólanum árið 1911 eða um það leyti, sem Háskóli íslands
var stofnaður, réðst hann prestur til Tjaldbúðarsafnaðarins í
Winnipeg. Var það um mitt sumar og þjónaði hann þar fyrir
séra Friðrik Bergmann til hausts. Kom þá heim aftur. Ári
síðar, þann 28. júní 1912, var hann vígður prestsvígslu af
herra Þórhalli Bjamarsyni biskupi íslands. Þann 1. ágúst það
sama sumar gekk hann að eiga Ingveldi Bennie Lárusdóttur
prests í Selárdal Benediktssonar. Móðir hennar var Ólafía
Sigríður Ólafsdóttir síðast prófasts á Melstað Pálssonar. Þá
um haustið bjuggu þau, ungu hjónin, ferð sína vestur um
haf. Var Magnús ráðinn prestur til Garða- og Þingvallasafnað-
ar í Norður-Dakota í Bandaríkjunum. Naut hann brátt mikils
álits og þótti áhugasamur og skyldurækinn prestur. Kvað
náinn samstarfsmaður hans, Asmundur Guðmundsson síðar
biskup, Magnús hafa vandað ræður sínar mjög og orðið fram-
úrskarandi prédikari. Sagðist hann engan hafa þekkt, sem
hafi verið léttara um mál en honum. Þá rítaði haryi jafnframt
á þessum árum í tímaritið Breiðablik trúmálagreinar, sem
vöktu athygli margra. Eftir þriggja ára prestsþjónustu þar
vestra sótti séra Magnús um Isaflörð og var veitt brauðið
þann 15. júlí 1915.
Það vakti athygli, að nokkm eftir að Magnús settist að á
ísafirði flutti hann fyrirlestur þar í bæ og einnig í Bolung-
arvík og fjallaði um dvöl sína í Ameríku. Þótti ýmsum hann
taka of djúpt í árinni og töldu fyrirlesturinn skammir um
Ameríku og Landa vora vestan hafs. Þetta leiddi til þess, að
Magnús gaf út kverið Vestan um haf, sem kom út 1915 í
Reykjavík. í formála segir hann m.a.: „Ég veit engan hlut
fjær mér en þann, að vilja skamma Ameríku eða Landa vora
vestan hafs. Ég hefi í huganum þaðan endurminningar um
einlæga vináttu og alúð flestra, sem ég kynntist. Hitt er ann-
að mál, að ég gæti trúað því, að sumir þar vestra skoðuðu
ýmis ummæli bókarinnar sem skammir, vegna þess að þeir
eru vanastir því, að heyra gumið eitt, og vilja ekki annað
heyra. Slíkir menn verða jafnan sannleikanum sárreiðastir,
og því best og farsælast að eiga þá í andstæðingahópnum.
Hinu treysti ég fastlega, að mínir fomu kunningjar þar, sem
ég þekki að sanngimi og velvild, muni ekki til sín taka það,
sem miður er af látið, og sjái að í þessu kveri er ekkert ann-
að haft fyrir augum en segja satt frá, en þá verður auðvitað
að geta gallanna ekki síður en kostanna.“
Þessi ummæli lýsa Magnúsi næsta vel. Hann var maður
hiklaus og öldungis óhræddur að halda fram ákveðnum skoð-
unum bæði um menn og málefni. Sem stjómmálamaður þótti
hann oft harðskeyttur þegar hitnaði í umræðum um viðkvæm
ágreiningsmál. En ávallt var hann drengilegur og manna sátt-
fúsastur, enda ekki gróinn við dalbotninn með asklok fyrir
himin, heldur horfði hann jafnan fijáls af hárri sjónarhæð lista-
manns. Bók hans um Ameríku og Landa vora vestra leiðir í
ljós, hve giöggskyggn hann var og réttsýnn, öldungis frá-
sneyddur því að láta auvirðilega glýju yfirborðsmennsku og
skrums villa sér sýn.
Á ísafírði staldraði Magnús aðeins við í tvö ár. Þann 25.
september 1917 var hann ráðinn kennari í guðfræði við Há-
skóla íslands. Mun veil heilsa hans hafa ráðið nokkm um
það, að hann skipti um starf, því vel líkaði honum að þjóna
á fsafirði og nutu þau hjónin þar mikilla vinsælda sóknar-
fólks. Þegar Magnús var sjötugur að aldri minntist hann
prestsstarfsins á Isafirði á þessa leið:
„Messumar í ísaflarðarkirkju eru eins og ljós, sem lýsa
mér enn í ellinni og ylja inn að hjartarótum. Það er ekki
nema einn til, sem gefur manni slíkar gjafir, alveg óverðskul-
dað.“
VI
Háskólakennsla var aðalævistarf Magnúsar Jónssonar í 30
ár, frá 1917 til 1947. Kennslugreinar hans voru kirkjusaga,
þ.e.a.s. bæði saga kristinnar kirkju frá öndverðu og kirkju-
saga íslands, og jafnframt Nýjatestamentisskýring. Ekki er
þess nokkur kostur að gera hér grein fyrir guðfræðistefnu
Magnúsar Jónssonar. Hann var öfgalaus maður í trúmálum,
ekki ákafur boðberi ákveðinnar fræðistefnu, enda fagnaði
hann því að lokum að hafa komið sér „út yfir alla guðfræði". _
Sjálfsagt hafa menn sterka tilhneigingu til þess að telja hann
með nýguðfræðingum, enda var hann samstarfsmaður áhrifa-
mestu boðbera þeirrar guðfræðistefnu hér á landi. En í raun
og vem er ekki auðvelt að draga Magnús Jónsson í ákveðinn
dilk guðfrajðinga. Þar hygg ég að miklu ráði hinn klassíski
menningararfur úr foreldrahúsum og hið listræna mat, sem
hann lagði á alla hluti f sköpun Guðs og jafnframt ósvikin,
einlæg tilfinning fyrir anda Krists. Þegar hann Ijallar um
sinnaskipti Páls postula eftir að hann mætti Kristi í sýninni
hjá Damaskus leggur hann áherslu á það, að áður hafi postu-
linn ekki getað fundið lausn frá sjálfri syndinni. Það hafi
hann þráð fyrst og fremst, en ekki getað fundið lausn þess
vandamáls í Gyðingdómnum vegna þess, að þar gátu menn
ekki hugsað sér líf nema í holdi. Jafnvel sjálf upprisan er þar
hold. Magnús telur engum vafa undirorpið, að Páll hafi fund-
ið lausn vandans, þegar Kristur birtist honum og var ekki
hold heldur andi. Þar með var hringur hinna gyðinglegu við-
horfa rofinn. „Þama var lifað lífi, sem Páll þráði, lífi í
andanum, lffi án holds, án syndar, án dauða." Hér sem í öðr-
um efnum lítur Magnús viðfangsefni sfnum eigin augum og
þó geri ég ekki ráð fyrir að játningabundinn, kristinn maður,
sem les hið mikla rit hans um Pál postula, geti talið hann á
villigötum. Hann er ákveðinn í viðhorfi sínu eins og fram
kemur í eftirfarandi orðum í bók hans um Pál um afar við-
kvæmt guðfræðilegt viðfangsefni, friðþægingarlærdóminn:
„Minnast verður hér á skoðun Páls á friðþægingunni, af því
að löngum hefur verið litið svo á, að friðþægingarlærdómur
kirkjunnar væri frá Páli kominn. Varla mun það þó verða
með réttu sagt. Páll er þess viss, að guð hafi látið Krist deyja
til þess að koma friði og sáttum á (2. Kor. 5,19; Róm. 3,25);
hann hefir gert Krist að synd vor vegna (2. Kor. 5,21), og
Kristur hefur orðið bölvun fyrir oss (Gal. 3,13); hann afmáði
skuldabréfíð móti oss... með því að negla það á krossinn
(Kól. 2,14). Allt eru þetta tilraunir til þess að gefa skýringu
á þessu, sem var frumkristninni svo erfítt vandamál, að Jesús
skyldi vera líflátinn. En alla þessa staði má vel skilja út frá
endurlausnarlærdómi þeim, sem hér hefur verið settur fram.
Vafalaust speglast og í þessum orðum skoðanir gyðingsins
Við Jakobsbrunn — Altaristafla í Svalbarðskirkju í Lauf-
ásprestakaUi. Magnús Jónsson málaði hana nokkru fyrir
1957.
Páls á friðþægingarfóminni og þýðing hennar, og vera má,
að Páll hugsi sér Krist, hinn saklausa, sem nokkurs konar
staðgöngumann hinna seku. En að hann taki A sig sekt ann-
arra og hegning liggur ekki í orðunum. Hann deyr vegna
mannanna og synda þeirra, en þaðan er langt eftir yfir í frið-
þægingarlærdóm kirkjunnar, eins og hann er oft settur fram.
Sönnunin fyrir öllu þessu og tryggingin frá guði sjálfum er
svo andinn, sem úthellt er í hjörtu lærisveinanna. Hann er
órækur vottur Messíasarríkisins. Sönnun anda og kraftar var
eina óræka sönnunin. Andinn er þeim allt.“
Það getur orkað tvímælis að birta glefsu eða svo lítið sýnis-
hom úr einu viðamesta guðfræðiriti Magnúsar Jónssonar, en
á það hætti ég í þeirri von að menn hugi að arfi þessa sér-
stæða læriföður, sem samdi fræðirit með þeim hætti, að
lesendum þeirra þarf ekki að leiðast. Og þau rit voru ekki
sett fram sem endanleg niðurstaða, heldur miklu fremur sem
leiðsaga til sjálfstæðrar íhugunar og rannsóknar. Ýmsir guð-
fræðingar hafa lýst Magnúsi sem kennara og einn þeirra, sem
ég veit ekki deili á, minnist hans á þessa leið:
„Frá guðfræðináminu, hygg ég, að við nemendur hans all-
ir eigum þær minningar um hann, að okkur birti fyrir augum
og hlýni í hug, nær sem við sjáum nafn hans og heyrum það
nefnt... Kennslustundir Magnúsar Jónssonar í Háskólanum
munu nemendum hans líða seint úr minni. Komu þar til
greina hinar Qölþættu gáfur hans, sem hann varð snemma
þjóðkunnur af. . . Lærdómur hans var traustur, fróðleikur
hans skemmtilega alhliða, framsetningin var létt og ljós, leiftr-
andi gáfur hans svo snjallar, fijörið svo heillandi fyrir unga
menn.
... Innlifun hans í viðfangsefnin var djúptæk. Hann var stúd-
entum afburða leiðsögumaður, hvort sem hann leiddi okkur
inn í hinn dulúðga, víðfeðma helgidóm Jóhannesarritanna, eða
lét okkur ferðast um hugarlönd Páls postula og fylgja honum
á ferðum hans. Og kennsla hans í kirkjusögunni var svo lif-
andi, litrík og ljós, að með gleði settust stúdentamir á bekki
sína hvem morgun, er hann hóf kennslu." Samstarfsmaður
Magnúsar, Ásmundur biskup, segir að guðfræðideildin hafí
verið honum friðsæll reitur. Hafi það komið sér vel fyrir hann
í stómmálanæðingnum, því innst inni hafí þessi gunnreifi
maður átt það skaplyndi, er engin styijöld fyjgdi og kosið að
lifa í sátt og samlyndi við alla menn. Og Ásmundur bætir
við: „Hann sagði mér, að hann hefði oft beðið Guð þess, áður
en ganga skyldi til harðra stjómmálaumræðna, að' hann
mætti stilla vel skap og vega orð sín, en stundum hefði sér
því miður gleymst það í hita stríðsins. Hann var heitur trúmað-
ur og einlægur. Á samtalsfundum kennara og nemenda
deildarinnar um trúmál var unaðslegt að vera með honum.
Einkum minnist ég fagurrar bænagerðar hans að fundarlok-
um.“
VII
Magnús Jónsson var mjög afkastamikill rithöfundur og að
kunnugra áliti afreksmaður á því sviði. Rit hans fjalla fyrst
og fremst um guðfræðileg og sagnfræðileg efni. Árið 1917,
þegar hann kom að guðfræðideild Háskóla íslands, kom út
bók hans um Martein Lúther á 400 ára afmæli siðaskip-
tanna. Síðan kom hver kennslubókin á fætur annarri frá hans
hendi — Inngangsfræði Nýja testamentisins (þ.e. bókmennta-
saga þess) kom út árið 1921. Þá kom út fyrrgreint rit um
Pál postula og frumkristnina um daga hans, 1928. Saga
Nýja testamentisins, 1932. Bréf Páls postula til Galata-
manna; skýringar 1937.
Þá ritaði hann bókina Jórsalaför með Ásmundi Guðmunds-
syni og kom hún út 1940. Þeir félagar og samkennarar fóru
til Gyðingalands sumarið 1939. Eftir heimkomuna rituðu þeir
ferðasögu, sem var mikil bók á fjórða hundrað blaðsíður. Í
þá bók gerði Magnús fjölda uppdrátta og teikninga af sögu-
stöðum, sem eru hin mesta bókarprýði. Auk þess gerði hann
fjölda af vatnslitamyndum í ferðinni og hanga þær uppi í
húsákynnum guðfræðideildar Háskólans. Að sjálfsögðu er
Jórsalaför miklu meira en ferðasaga, því báðir voru höfundam-
ir sérfróðir um sögu ísraelsþjóðarinnar og trúararf hennar
og um upphaf sögu kristinnar trúar. Sú þekking setur mót sitt
á verkið og eykur gildi þess. -
Næsta stórverk Magnúsar kom út ári síðar, 1941. Var það
Saga kristinnar kirkju, 512 bls. í stóru broti. Bókin var
miðuð við nám í guðfræðideild Háskólans. Segist Magnús því
sleppa að ræða um sjálft Nýja testamentis-tímabilið og ætl-
ast til, að það skarð verð fyllt af öðrum námsgreinum. Kveðst
hann telja, að hver sá, er þessa bók nemi til fullnustu, þurfi
ekki að fyrirverða sig í hópi guðfræðinga, og hafi sæmilegan
grundvöll til þess að reisa á frekara nám. Mun enginn guð-
fræðingur, sem bókina þekkir, efast um að það sé rétt hermt.
Sex árum síðar sendir Magnús frá sér mikið og vandað ritverk
í tveim vænum bindum um sálmaskáldið séra Hallgrím Péturs-
son, ævi hans og starf. Hann dregur upp lifandi og sterka
mynd af þessu einstæða bami sautjándu aldar, sem hann
segir að hafi ekki verið „bam sinnar tíðar“ nema í hófi. „Hann
virðist hafa verið einkennilega ósnortinn af almennum áhuga-
málum og tekið lítinn þátt í kapphlaupi samtíðarmanna sinna.
Hann hefur horft á öldina og amstur hennar ofan af sínum
eigin sjónarhól. Hann er að nokkru leyti öld út af fyrir sig.“
Og Magnús Jónsson á flestum auðveldara með að skilja þenn-
an listamann og af glöggskyggni myndlistarmannsins dregur
hann upp baksvið og umhverfi skáldsins, með þeim hætti að
sannfærandi mynd séra Hallgríms verður ennþá skýrari og
áhrifameiri. Nokkurri gagnrýni sætti þetta verk Magnúsar,
ekki síst umfjöllun hans um skáldskap Hallgríms. Að því víkur
Sigurður Nordal í bók sinni, Hallgrímur Pétursson og Passíu-
sálmamir, og telur Magnús ekki rökstyðja nógu vel kenningu
sína um tilefni Passíusálmanna. Enn sem fyrr lokar Magnús
ekki fyrir frekari rannsókn, heldur leggur sig fram um að
vekja menn til umhugsunar og rannsókna á list Hallgríms.
En hann efast ekki um gerð mannsins, Hallgríms Pétursson-
ar: „Hann vill vera þræll Krists, af því að það er hin æðsta
herratign. Allar gjafir vill hann af Guði og Kristi þiggja, af
því að þeir eru hinir miklu konungar, rétt eins og skáldin
fomu, er þótti hin mesta sæmd í að þiggja gjafir konunga.
Hvergi bregður fyrir skriðdýrseðli. Mesta skömmin er að vera
mikið gefíð, en svíkjast um. Réttarmeðvitund Hallgríms er
næm eins og hjá bami. Lítilsvirðing hans á öllum hégóma
og tildri stafar frá auðlegð hans hið innra. ísland hefír aldrei
alið fijálsbomari mann en Hallgrím Pétursgon.
En umfram allt annað var hann skáld, hvað sem það er,
þetta dularfulla og óræða, sem táknað er með því nafni. Og
um fáa verður það sagt með öruggari vissu, að ekki sé orð-
gjálfur eitt: Hann var skáld af Guðs náð.“
Á þessum orðum lýkur Magnús Jónsson miklu og áhuga-
verðu verki. Fjölmörg fleiri rit hafa komið út eftir Magnús,
m.a. Um Landshöfðingjatímabilið í Sögu íslands IX, bók um
Alþingishátíðina 1930, og ritgerð um Alþingi og kirkjumálin
í Alþingissögu 1947. Þá ritaði Magnús sögu Sjálfstæðisflokks-
ins fyrstu 15 árin, sem út kom árið 1957.
Einnig var hann ritstjóri ýmissa tímarita í áranna rás; m.a.
Eimreiðarinnar, fyrst eftir að hún var flutt heim frá Kaup-
mannahöfn, árg. 24—29; Iðunnar 7—8, Stefnis 1—5 og
Kirkjuritsins 6—14.
VIII
Magnús Jónsson hafði ekki verið mörg ár í Reykjavík, þeg-
ar til hans var leitað um framboð til Alþingis. Hann var síðan
þingmaður höfuðborgarinnar í aldarQórðung 1921—46. Ráð-
herra var hann í ráðuneyti Ólafs Thors árið 1942 og komu í
hans hlut atvinnumál, viðskiptamál, kirkju- og kennslumál.
Ólafur Thors mat Magnús Jónsson mjög mikils og minntist
hans á þessa leið: „Hæfíleikar Magnúsar Jónssonar mundu
án efa hafa skipað honum nærri öndveginu í íslensku þjóðlífi
hvenær sem hann hefði verið uppi. En hvorki held ég að frami
hans hefði orðið meiri né gleði jöfn á öðru tímabili í sögu
íslands, en einmitt á þessari annarri landnámsöld íslendinga,
sem hófst í lok síðustu aldar og hélt síðan áfram stórum skref-
um og raunar oft stökkum allt fram á þessa öld. Þessi
bráðgáfaði draumaprins úr Norðurárdalnum, sem var upp
alinn í einni allra fegurstu byggð íslands, Skagafirðinum, á
miklu menningar- og rausnarheimili mikilhæfra foreldra, sá
strax í æsku fyrir hugskotssjónum sínum enn fleiri og stærri
sýnir en fyrir auga bar.“
ólafur Thors hafði fylgst vel með og gert sér grein fyrir
gleði Magnúsar yfir því, að hafa fengið tækifæri til þess að
vinna að framförum á ýmsum sviðum þjóðlífsins í andlegum
og veraldlegum efnum. Hann bar hag Háskólans mjög fyrir
bijósti og átti fyrstur hugmyndina um Happdrætti Háskólans
og ræddi hana við vini sína í stjóm skólans. Síðar átti hann
þess kost að veita þessari mikilvægu fjáröflunarleið brautar-
gengi á Alþingi. Með ráðum og dáð studdi hann Ríkisútvarpið
á fyrstu árum þess. Sat hann í útvarpsráði á annan áratug,
var formaður þess 1943—46 og aftur 1953—56. Þá var hann
I bankaráði Landsbanka íslands um fjölda ára og lengi for-
maður þess. Að sjálfsögðu var hann síðan kjörinn eða skipaður
í fjölda nefnda innan þings og utan og miklu oftar valinn
formaður þeirra. Þegar Magnús Jónsson lét af þingmennsku
vonuðu nemendur og kennarar guðfræðideildar, að hann