Morgunblaðið - 15.12.1987, Blaðsíða 36

36
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1987
Eþíópía, land
fátæktar og
hungursneyðar
Höfundur við störf á hungursvæðum í Eþíópíu árið 1985.
eftir Þórhall B.
*
Olafsson
Inngangur
Undanfarnar vikur og mánuði
hafa borist frá Eþíópíu viðsjárverð
tíðindi af þurrkum, uppskerubresti
og yfirvofandi hungursneyð, svo
fremi að ekki verði þegar hafíst
handa um að afstýra henni. Náttúr-
an heggur hér í sama knérunn með
stuttu hléi, því að það eru ekki
nema þrjú ár síðan þessi hrjáða
þjóð mátti þola einhveija mestu
hungursneyð síðari ára, þar sem
fleiri hundruð þúsund manns, ef
ekki allt að ein milljón, létu lífið.
Flestum eru eflaust minnisstæð-
ar sjónvarpsmyndirnar átakanlegu,
sem bárust frá Eþíópíu haustið
1984, og það er varla ofsagt að
halda því fram, að sú almenna sam-
úð, sem þessar myndir vöktu, hafi
með einum eða öðrum hætti verið
eitt sterkasta aflið í því hjálpar-
starfí, sem innt var af hendi af
fjölmörgum aðilum 1984—1985.
Sú dapurlega staðreynd, að
hjálpin barst of seint til svo margra,
ætti að vera öllum þeim, sem á
annað borð vilja leggja góðu máli
lið, hvatning til að bregðast nú við
vandanum í tíma og af sæmilegri
rausn, þannig að við getum átt von
i því að sjá aðeins myndir af árang-
ursríku starfí. Hver vill ekki eiga
hiut að þvi?
Hér á eftir ætla ég að reyna að
fjalla í stuttu máli um harðindin í
Eþíópíu en fyrst þó örstutt um land
og þjóð.
Land og þjóð
Eins og eflaust allir vita er
Eþíópia í suðausturhomi Afríku.
Landið, sem ég hygg, að fommenn
hafí kallað Bláland, er tæplega tólf
sinnum stærra en Island, og innan
landamæra þess er mesta hálendi
álfunnar, eþíópiska hásléttan, sem
liggur í um 2000 metra hæð yfír
sjávarmáli, að mestu mynduð af
gömlu gosbergi, basalti eins og hér
uppi á íslandi. Náttúrufegurð er
víða mjög mikil. Höfundur þessarar
greinar hefur hvergi séð eins stór-
fenglegt landslag og í Norður-
Shoa, þar sem ámar hafa í tímans
rás grafíð fímadjúpa dali ofan í
hásléttuna. Upp frá dalbotnunum
liggja brattar hliðar, sem enda efst
í hrikalegum, lagskiptum hamra-
beltum, sem minna mann á Ijöllin
vestur á fjörðum, aðeins mikið
stærri í sniðum.
En Eþíópía nútímans nær yfir
fleiri svæði. Upp frá Rauða hafínu
gengur Danakil-eyðimörkin í suð-
vestur og áframhald hennar er hinn
mikli sigdalur (Rift Valley), sem
liggur suður eftir öllu landinu með
fjölda stöðuvatna, gömlum eldfjöll-
um, hraunum og hverasvæðum,
enn á ný nokkuð, sem minnir á
ísland.
Loftslag í Eþíópíu fer mjög eftir
því í hvaða hæð yfír sjávarmáli
staðimir eru. Uppi á hásléttunni
er það temprað hvað snertir hita-
stig og úrkomu, en eftir því sem
neðar dregur verður það bæði heit-
ara og þurrara með samsvarandi
breytingum á gróðurfari og bú-
skaparháttum. Regntíminn er
tvískiptur: annars vegar stuttur
regntími í mars-apríl og hins vegar
langur regntími í júlí-september.
Ibúamir eru af hamitiskum og
semitiskum uppmna, komnir frá
Arabíu. Ríkismálið er amhariska,
eitt af hinum semitisku málum, sem
töluð em í landinu. Hin em tigr-
inja og tigre, en auk þeirra em
allmörg mál af hamitiskum mála-
flokki töluð í suður- og suðvestur-
hluta landsins. Flestir landsmanna
heyra til hinni gömlu, koptisku
kirkju, en múhameðstrú er einnig
nokkuð útbreidd. Nokkuð er um
trúboð rekin af Vesturlandabúum
meðal „heiðingja", þ.e. þeirra, sem
ástunda fmmstæð trúarbrögð,
einkum í Wollega og Sidamo (sbr.
Konso). Trúarbragðafrelsi var lö-
gleitt 1955, þó með því skilyrði,
að trúboð væri ekki rekið í pólitísku
skyni.
Saga
Allar götur frá því á 5. öld f.
Kr. hefur verið við líði sjálfstætt
þjóðríki í hálendi Eþíópíu með einni
undantekningu:_ hemámi Itala
1935—1941. ítalir, sem vom
síðbúnir í nýlendukapphlaupið í
Afríku, lögðu undir sig Eritreu
1889 og hugðust hemema Eþíópíu
1896 en eftir ósigurinn mikla við
Aduwa lögðu þeir landvinningaá-
form sín á hilluna þar til Mússolíni
gerði alvöru úr þeim 39 ámm síðar.
Sigurvegarinn við Aduwa var hinn
mikilhæfí keisari Menelik II, en
hann dó 1913 og við ríkinu tók
dóttir hans, Zauditu, árið 1916.
Þegar hún dó komst til valda Ras
Tafari eða Haile Selassie, sem ver-
ið hafði hægri hönd keisaraynjunn-
ar.
Sameinuðu þjóðirnar ákváðu
1950 að Eritrea skyldi vera sjálf-
stjómarsvæði undir eþíópísku
krúnunni, en um árabil hafa Eri-
treumenn barist fyrir algem sjálf-
stæði sínu af miklum hetjumóð, og
er enn ekki séð fyrir endann á þessu
„gleymda" stríði. En þessi ófriður,
ásamt sjálfstæðisbaráttu í Tigre,
hefur torveldað mjög hjálparstörf
í norðurhémðunum.
Árið 1974 geisaði mikil hungurs-
neyð í þessum hémðum, þar sem
talið var, að um 200 þúsund manns
hefðu látið lífíð. í kjölfar mikillar
óánægju með aðgerðarleysi stjóm-
valda veltu ungir liðsforingjar, með
Haile-Mariam Mengistu ofursta í
fararbroddi, hinum aldna keisara
úr veldisstóli og settust sjálfír í
hann. Tíu ámm síðar stóðu þeir
frammi fyrir sama vanda, mikilli
hungursneyð í uppsiglingu, en van-
ræktu að bregðast við henni sem
skyldi, en lögðu þess í stað allt sitt
kapp í undirbúning tíu ára bylting-
arafmælisins, svo sem frægt varð
á sínum tíma.
Aðalatvinnuvegur lands-
manna er landbúnaður, bæði
kvikijárrækt (nautgripir, sauðfé,
geitur) og akuryrkja. Mikilvægustu
komtegundimar em teff, sorghum,
mais, bygg og hveiti, en kaffí er
verðmætasta útflutningsvaran.
Búskapur eþíópísku smábændanna
er á nauðþurftarstiginu, en þegar
vel árar komast þeir sæmilega af.
Stjómsýsla er með svipuðu sniði
og fyrir byltinguna. Landinu er
skipt í 13 fylki, auk Eritreu, þeim
er svo aftur skipt í undirfylki
(auraja), sem á sama hátt er skipt
í hémð eða sýslur (wereda) og þeim
aftur í enn smærri einingar, sjálf
þorpin, þar sem meginhluti þjóðar-
innar býr. Áður fyrr var allt land
í eigu stórlandeigenda, en eftir
byltinguna gerði ríkið eignir þeirra
upptækar. Sem leiguliðar ríkisins
em bændumir þó betur settir en
áður, er þeir þurftu að sæta afar-
kostum' lar eigenda,. Nokkur
samvinna er i æðal smábændanna,
t.d. um ráðgjöf og sölu afurða.
Sameykjubúskapur mun vera smár
í sniðum, a.m.k. enn sem komið er.
Hungursneyðin 1984—1985
hlaut það mikla umflöllun í fjölmiðl-
„Sú tíð er löngu liðin,
að menn gátu látið sig
engu skipta örlög og
afdrif fjarlægra þjóða.
Heimurinn hefur að
vísu ekki dregist sam-
an, en samgöngutæknin
og fjarskiptabyltingin
hefur bundið mannkyn-
ið saman í eina, órjúf-
anlega heild.“
um á sínum tíma, að flestum þeim,
er með málum fylgdust þá, hlýtur
að vera hún vel í minni. Um aðdrag-
anda hennar og ástæður þess, að
svo illa fór, sem raun bar vitni,
hefur minna verið rætt. Breskur
blaðamaður, Peter Gill að nafni,
hefur ritað bók um það efni: A
Year in the Death of Africa (Lon-
don 1986), þar sem hann greinir á
skilmerkllegan hátt frá því, sem
úrskeiðis fór.
Þann 30. mars 1984 gaf Hjálp-
ar- og þróunarstofnun Eþíópíu
(Relief and Rehabilition Commissi-
on = RRC) út skýrslu til fulltrúa
erlendra ríkisstjóma, embættis-
manna stofnana Sameinuðu þjóð-.
anna og hinna ýmsu erlendra
hjálparstofnanna þess efnis, að
landið þyrfti 900.000 tonn af mat-
vælum út árið 1984, ef koma ætti
í veg fyrir meiriháttar hungurs-
neyð.
Þessi stofnun, RRC, hafði verið
sett á laggirnar eftir hungursneyð-
ina 1974 í samráði við Barnahjálp
SÞ, UNICEF, og meginmarkmið
hennar var að starfrækja viðvör-
unarkerfí, svo að hægt yrði að beita
fyrirbyggjandi aðgerðum í fram-
tíðinni. Það var mál manna, jafnvel
þeirra, sem töldu öll stjómvöld í
þriðja heiminum duglítil eða jafnvel
spillt, að RRC væri vel rekin stofun
og að skýrslur hennar og umsagnir
væru áreiðanlegar. Framangreind
skýrsla leiddi hins vegar ekki til
skjótra aðgerða og það skipti sköp-
um fyrir hundruð þúsunda hinna
nauðstöddu.
í bók sinni rekur Peter Gill eink-
um atburðarásina sumarið 1984,
einmitt þá mánuði, sem hefðu átt
að vera tími mikilla athafna. Orsak-
ir þess, að svo varð ekki, telur
hann eftirfarandi:
í fyrsta lagi voru stjómendur
landsins önnum kafnir við undir-
búning byltingarafmælis, eins og
áður er drepið á, og Iétu undir
höfuð leggjast að snúast af alefli
gegn þeirri þjóðarógæfu, sem var
í uppsiglingu.
I öðru lagi vanmat RRC flutn-
ingagetu samgöngukerfis landsins
og taldi, að ekki væri hægt að
koma nema helming hins nauðsyn-
lega magns matvæla á vettvang.
Þetta hefur vafalítið aukið tor-
tryggni embættismanna FAO,
matvælastofnunar SÞ í Róm, í garð
RRC, því að þeir mátu þörfina
125.000 tonn í skýrslu, sem þeir
sendu frá sér eftir dúk og disk.
í þriðja lagi leiddi ríkjandi
pólitísk spenna milli Eþíópíustjóm-
ar og stjómvalda á Vesturlöndum,
einkum í löndum engilsaxa, til mik-
illar tregðu, þegar hinir fyrmefndu
leituðu eftir aðstoð. Þetta var þeim
mun tilfinnanlegra sem Bandaríkin
höfðu ávallt verið langstærsti gef-
andinn í alþjóðlegri neyðarhjálp.
Sú varð og reyndin í Eþíópíu, þótt
síðar yrði og reyndar ekki að ráði
fyrr en sjónvarpsmyndimar frægu
íoktóber höfðu vakið almenna sam-
úð með fómarlömbum hungurs-
neyðarinnar.
Núverandi ástand
Samkvæmt skýrslum frá RRC
hafa rigningarnar á langa regntím-
anum (meher) brugðist að verulegu
leyti á stórum svæðum, aðallega í
norðurhéruðunum, Eritreu, Tigre,
og Wolle, en einnig sunnar í
landinu, í Gamo-Goffa, Sidamo,
Arsi, Bale og Hararghe. Aftur á
móti hafa héruðin í vestri og suð-
vestri (þ.e. Gojjam, Wollega, Illuba-
bor og Keffa) ekki orðið fyrir
barðinu á þurrkunum, en hlutar af
Shoa og Gonder hafa orðið hart
úti og þá væntanlega lægri svæðin
í dölunum og hlíðum þeirra. Við
þetta bætist hættan af engisprett-
uplágu í norðurhémðunum, þeirri
mestu í langan tíma, en ekki er
ljóst, hvort hún hefur valdið miklu
tjóni á ökrum, enda hefur verið
ráðist gegn henni með oddi og egg
með úðunaraðgerðum stjórnvalda
og hjálparstofnana.
Afleiðingin af þurrkunum er að
sjálfsögðu mikill uppskerubrestur.
Samkvæmt síðustu upplýsingum
er áætlað, að matvælaþörfín á ár-
inu 1988 sé um 1 milljón og íjögur
hundruð þúsund tonn, eða talsvert
meiri er 1984. Það er ekkert
áhlaupaverk að reikna út hvað það
kostar í dag að útvega öll þessi
matvæli og að flytja þau á áfanga-
stað. Til viðmiðunar má þó taka
tölur frá 1984 (eða 1985), þar sem
reiknað var með 500 dollurum pr.
tonn af matvælum, að meðtöldum
flutningskostnaði. Á þess tíma
verðlagi kosta þá 1,4 m tonn um
700 milljónir dollara. Það er ljóst,
að Eþíópíumenn sjálfír eru ekki
þess megnugir að fjármagna slík
matarkaup, sem hér um ræðir,
nema að litlu leyti. Erlend aðstoð
verður að koma til. Sem betur fer
eru ýmis teikn á lofti um að nú
verði betur brugðist við en fyrir
þremur árum, og hafa reyndar þeg-
ar borist fregnir af umtalsverðri
aðstoð.
Þau lönd, sem hafa mesta um-
framframleiðslu á matvælum, eru
Bandaríkin, Kanada og Iöndin inn-
an Efnahagsbandalagsins. Þetta
eru „hinir stóru gefendur" (big
donors), og það leiðir af sjálfu sér,
að þjóðlegt átak í neyðarhjálp
byggir mjög á vilja embættismanná
og stjómmálamanna í þessum
ríkjum til að veita slíka hjálp. En
það er jafnframt einmitt í þessum
löndum, þar sem allur almenningur
getur látið meira að sér kveða en
annars staðar, hvort heldur beint
með fjárframlögum til hjálpar-
stofnana, eða óbeint með sterku
almenningsáliti, sem þrýstir á
stjómvöld til aðgerða.
Lokaorð
Sú tíð er löngu liðin, að menn
gátu látið sig engu skipta örlög og
afdrif fjarlægra þjóða. Heimurinn
hefur að vísu ekki dregist saman,
en samgöngutæknin og fjarskipta-
byltingin hefur bundið mannkynið
saman í eina, órjúfanlega heild.
Framtíð þess er ekki eingöngu
komin undir bættum samskiptum
austurs og vesturs, heldur einnig
því, hvernig samofin vandamál suð-
urs og norðúrs leysast í náinni
framtíð.
Veröldinni er gjaman skipt í
þrjá eða fleiri heima. Samkvæmt
þeirri skiptingu em Islendingar í
fyrsta heiminum, meðal hinna ríku.
Það er þó nokkuð erfítt að benda
á, hvar þetta ríkidæmi liggur. Það
kemur að minnsta kosti ekki frarri
í framlagi okkar til þróunarhjálpar,
sem virðist fara minnkandi með
hverju árinu sem líður. Enda þótt
fjárlög íslenska ríkisins séu orðin
einrr helsti höfuðverkur stjórn-
málamanna og hagfræðinga, væri
það vissulega snjallræði nú að
bæta fyrir lélegan skerf til þróunar-
hjálpar með því að setja inn á
fjárlögin hæfílegt fé til neyðar-
hjálpar. Á þetta er þó ekki að
treysta, enda verður að viðurkenn-
ast, að ríkidæmi íslendinga liggur
annars staðar en í fjárhirslum ríkis-
ins.
Það mun því fyrst og fremst
koma í hlut almennings að styðja
hjálparstofnanir okkar með frjáls-
um samskotum, þannig að þær
geti innt af hendi þá aðstoð, sem
flest okkar viljum innst inni að
verði veitt.
Höfundur er læknir. Hann starf-
aði á vegum Hj&lparstofnunar
kirkjunnar i Eþíópíu árið 1985.