Morgunblaðið - 30.12.1987, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 30. DESEMBER 1987
SÖGUR, SAGA OG ÞJOÐ
Bókmenntir
GuðmundurHeiðar
Frímannsson
Magnús Magnússon:
Landið, sagan og sögurnar.
Vaka/Helgafell, 1987, 176 bls.
Það er ekki ofmælt að segja að
í íslendingasögunum sé að finna
kjama íslenzkrar menningar. Þær
hafa mótað hugsunarhátt fslend-
inga meira en nokkur annar einn
hlutur. Þetta er alls ekki neitt, sem
þarf að harma, heldur að skilja.
Ef við viljum skilja íslenzka menn-
ingu, verðum við fyrst og fremst
að skilja sögumar. Þetta merkir
ekki, að ekkert annað hafi mótað
menninguna í þessu landi í gegnum
aldimar. Slík staðhæfíng væri eins
og hver önnur fírra. En ef við hygð-
umst skilja íslenzka menningu án
þess að skilja sögumar, værum við
að vinna vonlaust verk frá upphafí:
Okkur vantaði það, sem mestu
máli skiptir.
Þetta eru engin ný sannindi og
á hveijum tíma hafa verið gefnar
út bækur, þar sem leitazt er við
að varpa ljósi á hlutverk sagnanna
á íslandi. Hveijum sæmilega skyni
bomum íslendingi er það nokkurt
kappsmál að öðlast skilning á
menningu sinni og fortíð. Hann
þarf ekki að stunda rannsóknir í
sagnfræði eða fomleifafræði til
þessa, einungis að lesa og hugsa
um þær fomar bækur, sem eru inn-
viðir íslenzkrar menningar frá
upphafí. Það er nokkur lenzka nú
um stundir að örvænta um íslenzka
menningu vegna þess að erlend
áhrif kæfí hana, sérstaklega slævi
ensk áhrif tilfinninguna fyrir
íslenzku máli. En ég held að engin
ástæða sé til að örvænta. Það er
Magnús Magnússon
hins vegar alltaf ástæða til þess að
smáþjóð eins og íslendingar hugsi
af alvöru um hlutverk sitt í heimi
líðandi stundar, gildi menningar
sinnar og hafí áhyggjur af farsæld
eigin menningar. Menning smáþjóð-
ar getur aldrei orðið sjálfsagður
hlutur, vegna þess að hún krefst
þess að vakað sé yfír henni og
ýmislegt lagt af mörkum til að
halda henni við. Þetta er töluvert
öðruvísi en háttar til hjá öðrum
þjóðum og stærri. Það, sem_ hefur
dugað bezt í þessu skyni, eru íslend-
ingasögur og þær munu eflaust
gera það áfram um ófyrirsjáanlega
framtíð.
Magnús Magnússon er vel kunn-
ur á Islandi og ekki síður á Bret-
landseyjum. Hann hefur ritað
ýmislegt um fom fræði, þýtt
íslenzkar bækur á ensku og síðast
en ekki sízt hefur hann stýrt feiki-
vinsælum spumingaþætti hjá
BBC-sjónvarpinu, Mastermind.
Fyrr á þessu ári kom út í Bretlandi
bókin Iceland Saga, þar sem meg-
intexti þeirrar bókar, sem nú er
komin út á íslenzku, Landið, sagan
og sögurnar, birtist. Sú bók vakti
nokkra athygli á Bretlandseyjum
og seldist lengi vel í Skotlandi og
höfundurinn kom fram í sjónvarpi
við að kynna hana. Það er mikið
þing fyrir íslendinga að hafa mann
eins og Magnús Magnússon svo
framarlega í þjóðlífi Breta. Hann
vekur athygli á landi og þjóð með
þeim hætti, að mark er á tekið. Og
hann hefur ýmislegt að segja Is-
lendingum, eins og sjá má af þessari
nýju bók.
í þessari bók er rakið efni nokk-
ura helztu íslendingasagna og tengt
við sögulega atburði á þjóðveldisöld
og síðar. Hann fellir þessa frásögn
síðan saman við lýsingu á upp-
götvunum í fomleifafræði og
ýmisleg smærri atriði, sem skipta
oft miklu máli, en vilja gjaman
gleymast. Bókin er mjög læsilega
skrifuð og þýðingin hefur tekizt
vel, en í örfáum tilvikum er þýðing-
arblær á setningu eða orðalagi, eins
og þegar sagt er að menntun Snorra
Sturlusonar í Odda hafí „mótað
hann fyrir lífíð". En þetta er ekki
til neinna lýta.
Ég hygg, að fleirum gæti farið
eins og mér, að fínnast þetta vera
eins og byijendabók í Islandssögu
í fyrstu tveimur köflunum. En það
er ástæða til að láta það ekki á sig
fá, því að það er fjöldamargt stór-
fróðlegt í bókinni, sem ætti að
upplýsa íslenzka lesendur. Það leik-
ur ekki á tveim tungum að Magnus
Magnússon er fróður um sögu ís-
lands og kann ágætlega að segja
frá. Hann kann sérstaklega að nýta
sér nákvæma þekkingu sína til að
varpa ljósi á ýmis mikilvæg söguleg
atriði. Þar var sumt, sem ég hafði
ekki séð áður.
Skáldskapartími Steins
Békmenntir
Jóhann Hjálmarsson
MAÐURINN OG SKÁLDIÐ
STEINN STEINARR. Sigfús
Daðason setti saman. Reykholt
1987.
Sigfús Daðason segir um tilgang-
inn með bókinni Maðurinn og
skáldið Steinn Steinarr:
„Sú samantekt um Stein sem
birtist í þessari bók, er ekki annað
en ágrip, en ætlast var til að þetta
ágrip gæti þénað bæði sem lýsing
á manninum, uppruna hans, mótun
og æviferli, og sem inngangur að
skáldskap hans. Þjóðsögur hafa
myndast um Stein, rangar hug-
myndir og tilbúnar „staðreyndir"
verið á kreiki, og er vonandi að
þessi bók geti leiðrétt eitthvað af
því, en auðvitað er enn margt ósagt
um Stein.“
Meginmál bókarinnar, ritgerð
Sigfúsar um Stein, er í rýrara lagi
og vægast sagt ágripskennt. En
vissulega má ýmislegt á því græða.
Einkum eru þar margar heimildir
um manninn, en færri um skáldið.
Út af fyrir sig er líka nokkurs virði
vitnisburður skálds um skáld. Ekki
sakar að Sigfús þekkti Stein vel og
Steinn lét sér annt um Sigfús.
Sigfús leggur áherslu á að skáld-
skapartími Steins hafí verið stuttur.
Milli Ferðar án fyrirheits og Tímans
og vatnsins líða sex ár og eftir út-
komu síðarnefndu bókarinnar yrkir
Steinn lítið. Átta árum síðar kemur
heildarútgáfa ljóða hans: Ferð án
fyrirheits — Ljóð 1934-1954. í
þeirri bók eru nokkur áður óútgefin
ljóð. I Kvæðasafni og greinum
(1964) er að fínna ljóð sem ekki
höfðu áður birst á prenti og þar eru
ljóðin þijú sem Steinn birti í Nýju
Helgafelli 1956 og 1957 skömmu
fyrir dauða sinn: Formáli á jörðu,
Kreml og Don Quijote ávarpar vind-
myllumar. Áður óprentuð Ijóð hafa
Sigfús Daðason
birst eftir Stein síðan,. m.a. í Skími
1973. í Maðurinn og skáldið Steinn
Steinarr birtust í fyrsta sinn í bók
nokkur ljóð eftir Stein og einnig
frumgerð Tímans og vatnsins sem
hann nefndi Dvalið hjá djúpu vatni.
Meðal skýringa Sigfúsar á því
hvers vegna ekki kom meira frá
Steini af ljóðum er sú að Steinn
„hafi smámsaman komist að þeirri
niðurstöðu að skáldskapur krefðist
mjög mikils af iðkendum sínum,
mikillar listar, mikils vits, mikillar
þekkingar, og hann hafí þegar fram
í sótti vantreyst sér til að leggja
slíkt af mörkum sem listin krafð-
ist“. Þessu til áréttingar vitnar
Sigfús í nætursamtal við Stein.
Nú hljóta flest skáld að lifa þær
stundir þegar efasemdir gera vart
við sig og alltaf er hægt að gera
betur. Síðustu ljóð Steins eru tal-
andi dæmi um að nýtt tímabil var
að hefjast í list hans, hann reiðubú-
inn sem fyrr að senda hugsun sína
út í veröld heimsku, ofbeidis og
dauða. En hann þurfti sinn tíma
líkt og önnur skáld og var ekki
nema 49 ára þegar hann lést.
Um efni eftir Stein sem fyrirferð-
„Rómversk leturgerð barst til
Islands með Hróðólfi og þeim bisk-
upum öðrum sem sendir voru
hingað til lands. En stafrófið sem
þeir fluttu með sér hafði tvö tákn
sem voru ekki til í latínu: „ð“ og
„þ“. Þau voru engilsaxnesk, þótt
þau séu ekki lengur notuð í ensku.
Þegar íslendingar fóru að skrifa
bækur á móðurmáli sínu notuðu
þeir því enskt lágstafaletúr." (Bls.
109.) Þetta litla atriði, sem er ekk-
ert smámál, segir langa sögu. Atriði
af þessu tæi finnst mér vera mestur
fengur að í þessari bók. Hann seg-
ir líka frá daglegu lífí víkinganna,
húsakosti og ýmislegu öðru, sem
sýnir betur en aðrir höfundar hafa
gert hversu venjulegir og óvenjuleg-
ir víkingamir voru.
En það er fleira, sem gerir þetta
mjög eigulega bók en góður texti.
Myndir eru margar í bókinni og
mjög vel valdar og tengjast textan-
um og hafa prentazt skýrt og vel.
Þetta er bók, sem er ekki einvörð-
ungu fyrir áhugamenn um Islands-
sögu, heldur ætti hver Íslendingur
að hafa af henni verulegan fróðleik
og mikla skemmtun. Og það, sem
er kannski mest um vert, þá ættum
við að njóta íslendingasagnanna
betur en áður.
Saga Ólafs Þór-
hallasonar —
Álfasagan mikla
Bækur
Steinn Steinarr
armikið er í Maðurinn og skáldið
Steinn Steinarr segir Sigfús:
„Textar Steins hafa verið valdir
í bókina í þeim tilgangi að sýna sem
yfirgripsmesta mynd af manninum
og skáldinu. Þeir eru flestir úr bók-
um Steins, en nokkrir hafa ekki
komið á bók fyrr en nú.“
Sama hlutverki eiga að gegna
blaðaviðtöl við Stein og aðra og
ýmsir aðrir vitnisburðir um Stein
sem Sigfús ljær rúm í bókinni. Segja
má að sjaldan sé góð vísa of oft
kveðin, en flest er þetta kunnugt
þeim sem á annað borð kæra sig
um að vita eitthvað um Stein.
Myndefni bókarinnar er aftur á
móti góður fengur.
Eg er satt að segja ekki viss um
að hvaða gagni þessi samantekt
Sigfúsar Daðasonar kemur. Höfðar
hún fyrst og fremst til gamalla
aðdáenda Steins eða mun henni
auðnast að vekja áhuga nýrra les-
enda og ljóðavina? Að mínu viti er
Sigfús meira í staðreyndatali en að
hann kafí djúpt. Ritgerðin er á köfl-
um skemmtileg, einkum þar sem
textinn leynir á sér, verður tvíræður
og jafnvel margræður.
Jón Gíslason
Skáldsaga frá 18. öld. Höfundur:
Eiríkur Laxdal. Þorsteinn Ant-
onsson og María Anna Þorsteins-
dóttir sáu um útgáfuna.
Bókaútgáfan Þjóðsaga 1987.
Hér er loksins komin á prent elsta
varðveitta skáldsagan á íslensku.
Saga Ólafs Þórhallasonar — Álfa-
sagan mikla. Þetta er mikið verk
hátt á fimmta hundrað blaðsíður.
Raunverulega er þessi skáldsaga
merkur liður í bókmenntasögu þjóð-
arinnar, og má það sæta furðu, að
hún skuli ekki hafa verið prentuð
fyrr. Það er mjög lofsamlegt fram-
tak að gefa hana út og sérstaklega
af hendi útgefandans.
Útgefendur rita yfír sögunni inn-
gangsorð. Sagan skiftist í fyrsta
vökulestur, annan vökulestur,
þriðja kvöldvökulestur og fjórða
vökulestur. Síðan er kafli um höf-
undinn og söguna, og þá tilvísanir
og heimildir.
Það er alveg furðulegt, að aldrei
hefur neitt að gagni verið ritað um
þessa sögu, þrátt fyrir það, að hún
er fyrir marga hluta sakir hin merk-
asta. Hún er vel rituð á góðu máli,
stílföst og hrein í list sinni og upp-
byggingu. Rituð í sönnum anda
kristninnar, syndin hvergi á yfir-
borðinu heldur framin meðal álfa
og huldra jarðarbúa, rík í fram-
kvæmd og fullnægir þörfum leit-
andi lesanda ástarsögu. Allt eru
þetta góð einkenni að eftirsóttu
marki í skáldsögu á líðandi stund.
En hvað?
Eiríkur Laxdal höfundur sögunn-
ar var menntaður maður eftir mati
samtíðarinnar, stúdent og stundaði
nám í Háskóla Kaupmannahafnar.
En hann var auðnuleysingi, flakk-
ari og ölmusumaður, var víða
kærkominn gestur vegna fróðleiks
síns og frábær sagnamaður. Hann
kunni vel að segja frá og móta efni
sitt í lifandi búning, eins og Ólafs-
saga ber njeð sér.
Heimildir eru ekki miklar um
Eirík, en hann var kvennagull og
átti ástir kynstórra kvenna. Hann
var djákni um stund en missti emb-
ættið og eru sakir óljósar. Hann
var kunnugur víða um land og nam
ógrynnin öll af álfa-, huldufólks-
og þjóðsögum. Það er alveg ör-
uggt, að hann auðgaði stórlega
þjóðsagnasjóð þjóðarinnar og sum-
ar kynjasögur álfa, huldufólks og
fleiri eru upphaflega í varðveislu í
mótun og gerð hans.
Þegar Eiríkur gisti á bæjum
sagði hann eða las sögur sínar,
enda skiftir hann þeim í vökur.
Þegar ég var að alast upp þekkti
ég fólk, sérstaklega gamlar konur,
sem kunnu mjög líkar kynjasögur
og eru í Ólafssögu. Man ég hrafl
úr þeim sumum. Mér þóttu þær
sérstaklega skemmtilegar og hafði
mikið yndi af þeim. Þær voru næst-
um því eins skemmtilegar og
Þorláksljóð, sem sumt gamalt fólk
kunni í uppvexti mínum og var
óspart að þylja yfir mér, unglingn-
um.
Ég las prentuðu útgáfu Ólafs-
sögu af mikilli ánægju. Hún var
mér að nokkru upprifjun, því ég las
hana fyrir nokkrum árum á Lands-
bókasafni. Ólafssaga Þórhallasonar
er mótuð af erlendum fyrirmyndum.
Höfundurinn er lesinn í samtíðar-
sagnagerð og á stundum eru kaflar
í verki hans líkar því og hann þýði
þá eða endursegi. Viðfangsefni
hans eru aðallega ástafar með álf-
og huldukonum, mörgum fögrum
og gimilegum. Fyrirmyndir hans
eru sennilega þúsund og ein nótt
og fleiri slíkar sögur, ritaðar af sið-
prúðum kristnum höfundum, sem
færa sögusvið ástalífs persóna
sinna yfir í hulda heima álfa og
jarðbúa.
Eins og ég hef þegar sagt, er
Ólafssaga ekkert rannsökuð, nema
það sem útgefendur leggja hér til
málanna. Það er að vissu marki
ágætt, en þarfnast meiri saman-
burðar við erlend rit. Sama er að
greina um skilgreiningu Eiríks á
þjóðlegum venjum, en talsvert er
af þeim í sögunni, og sumar æva-
fomar, að ég held. Kunnátta hans
í fjarlægum landshlutum er líka
talsvert brengluð að mér virðist, en
ekki einskis virði. Öfgar og furður
eru honum rík til nota, og er það
miðaldalegt að vissu marki. Sagan
er kjörinn skemmtilestur og er mér
ekki grunlaust um, að skáld og rit-
höfundar hafí sótt í hana fyrir-
myndir og mótað þær í verk sín að
vild.
Kaflinn um höfundinn er ágætur,
ritaður á mjög lipru og hreinu máli.
Að honum er mikill fengur. Bókin
er mjög vel gefin út, jafnt prentun,
form og band. Það er mikill fengur
að útgáfu þessarar bókar.
ÖRBVLGJUOFNM^
Æ-ASP^abab