Morgunblaðið - 03.01.1988, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1988
17
Merking, vitund og veruleiki
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Brynjólfur Bjarnason, Halldór
Guðjónsson, Páll Skúlason:
Samræður um heimspeki.
Svart á hvitu, 1987, 193 bls.
Það er fomfræg aðferð að hafa
heimspekirit í samræðuformi. Sú
aðferð er hins vegar vandmeðfam-
ari en kann að virðast. Páll Skúla-
son, prófessor, og Halldór
Guðjónsson, kennslustjóri Háskóla
íslands, efndu til nokkurra sam-
ræðna við Brynjólf Bjamason,
heimspeking og fyrrum þingmann
og ráðherra, og tóku þær upp á
segulband. Samræðumar urðu sex
og nú em þær komnar út í bók
með inngangi eftir Eyjólf Kjalar
Emilsson, heimspeking, og eftir-
mála eftir Brynjólf. Hér mannval
gott, en bókin tekur ekki fram höf-
undum sínum.
Umræðuefnið í þessum sex sam-
ræðum er fyrst og fremst heimspeki
Brynjólfs Bjamasonar, sem hann
hefur ritað í sex bókum. Nú er það
svo að þessar bækur Brynjólfs em
enginn skemmtilestur og á köflum
mjög myrkar og ég hygg flestum
lesendum óskiljanlegar, aðallega
vegna þess að fæstir þeirra em
reiðubúnir að leggja á sig þá vinnu,
sem skilningur á bókunum krefst.
Það væri því þarft verk að rita
stutta, auðskilda bók, sem skýrði
uppistöðumar í heimspekikenning-
um Brynjólfs. Inngangur Eyjólfs
Kjalars á að þjóna því hlutverki og
gefur greinargott yfirlit, en það
gagnast varla neinum, sem ekki
þekkir nokkuð til heimspeki fyrir,
því að formálinn er stuttur og
knappur. Þessar samræður em ger-
samlega gagnslausar sem sjálfstæð
kynning á heimspekikenningum
Brynjólfs Bjamasonar og em nán-
ast óskiljanlegar þeim, sem ekkert
vita um rit Brynjólfs fyrir.
Höfundar segja í formála, að hér
sé borið á borð „spjall um heim-
speki af léttara tagi mælt af munni
fram“. Og í innganginum kemur
fram að hugmyndin að baki þessum
samræðum muni hafa verið sú að
Páll og Halldór gengju í skrokk á
Brynjólfi, en um leið leggi þeir
ýmislegt til málanna frá eigin
bijósti. Það að samræðumar eigi
að vera af léttara tæi hlýtur að
þýða að almenningur ætti auðveld-
ari aðgang að þeim en venjulegum
bókum um heimspeki. Það er því
miður ekki reyndin. Það er gengið
að of mörgu vísu, slett og farið ur
einu efni í annað og orðum og hug-
tökum beitt skýringarlaust. Brynj-
ólfur bætir að nokkm úr þessu í
eftirmála. Þessar samræður skortir
alla skemmtun, í þeim er ekkert
andríki og fyndni í bland við fræðin
og þar sem það ber við, er það ótta-
iega álappalegt. Mér finnst stund-
um eins og sú tilhneiging Páls að
reyna sífellt að sætta öndverðar
skoðanir, eins þegar hann er að
fjalla um Camus og Brynjólf (bls.
84), í stað þess að njóta þess neista-
flugs, sem skapast, þegar öndverð-
um skoðunum lýstur saman, beri
nokkra ábyrgð á þessu. Þessar sam-
ræður verða nefnilega forvitnileg-
astar, þegar kemur fram ágreining-
ur á milli Brynjólfs og Páls.
Nú má ekki skilja þessi orð svo,
að ekki sé verið að fást við verðug
og merkileg viðfangsefni í þessum
samræðum. Á köflum er verið að
fjalla um hin mikilverðustu mál,
sem allir áhugamenn um efnið
hljóta að hafa gaman af. En þá er
alls ekki leitazt við að koma til
móts við lesandann. Fyrir þá, sem
hafa áhuga á heimspeki Brynjólfs
Bjamasonar, þá er margt fróðlegt
í bókinni og sennilega er eftirmálinn
beztur.
Ég held, að það sé ofmælt í inn-
gangi að Brynjólfur geti talizt fyrsti
íslenzki heimspekingurinn, að
minnsta kosti frá því að Brynjólfur
á Minna-Núpi leið. Ég hygg að sum
verk Guðmundar Finnbogasonar
hljóti að teljast heimspekiverk, séu
heimspeki, en ekki fræðslurit. Og
hvað með verk Amljóts Ólafssonar?
Eða bók Símonar Jóhannesar
Ágústssonar List og fegurð? Ymis
verk Sigurðar Nordals hljóta einnig
að teljast heimspeki. En það, sem
máli skiptir, er, að Brynjólfur hefur
lagt margt mikilvægt af mörkum
til íslenzkrar heimspeki og hlýtur
því að skipa veglegan sess innan
hennar.
Brynjólfur er undir miklum áhrif-
um frá þýzka heimspekingnum
Immanúel Kant. Þannig leggur
hann upp ráðgátuna um samband
frelsis og löggengis með svipuðum
hætti og Kant og hann virðist líka
trúa því, að þær reglur um gildi eða
verðmæti, sem hann uppgötvar, séu
algildar með sama eða svipuðum
hætti og Kant taldi að siðareglur
væru algildar. Sú kenning hans, að
veruleikinn sé einn og samur, þótt
,við skoðum hann frá ólíkum sjónar-
homum, setur Brynjólf nokkuð sér
á bát, ef við skoðum hann í ljósi
heimspekikenninga á Vesturlönd-
um síðustu aldimar, því að þeir em
ekki margir, sem hafa verið svipaðr-
ar skoðunar og hann. Á þessari öld
hefur einnig dregið úr því, að menn
reyndu að smíða sér jafnviðamikil
heimspekikerfi og Brynjólfur hefur
gert. Þeir hafa fremur beint hugan-
um að afmörkuðum spumingum.
Það hlýtur að vekja nokkra at-
hygli í þessari bók, hve lítil áhrif
marxismi virðist hafa haft á Brynj-
ólf sem heimspeking. Sem almenn
efnishyggjukenning um vemleik-
ann er marxismi fremur fmmstæð-
ur og kenning Brynjólfs miklu
margslungnari. Hann segir raunar
að hann hafi verið miklu meira efa-
blandinn um marxisma sem heim-
spekikenningu en þjóðfélagskenn-
ingu. Hann segist ævinlega hafa
verið efnishyggjumaður í þeim
skilningi, að til væri vemleiki fyrir
utan mann sjálfan, vemleiki óháður
mannlegri vitund. Hins vegar sé
hlutvemleiki án allrar vitundar tómt
sértak. Skýring á þessu er einn
rauður þráður í gegnum alla bók-
ina. En það hefði líka mátt nefna,
að tilvist einhvers, se'm er óháð
mannlegri vitund, segir ekkert um,
að það sé efnislegt. Það gæti allt
eins verið andlegt eða hafi enn
annan tilvistarhátt. Það þarf því
sérstök rök fyrir tilvist vemleikans
óháð mannlegri vitund og önnur til
þess að hann sé efnislegur.
Eitt af því, sem blasir við um
heimspekikenningar Brynjólfs, er,
að þær virðast ekki standa í neinu
sambandi við stjómmálastarf hans.
Hann ségir þó í fyrstu samræðunni
hér, að náið samband sé hér á
milli. Sambandið virðist mér liggja
í því, að Brynjólfur skilur heim-
spekiiðkun sína þannig, að hún sé
leit að gmndvelli fyrir líf sitt. Ég
efa það ekki að Brynjólfur skilji
heimspekikenningar sínar svo. En
mér virðist að röklegt samband
þekkingarfræðikenninga hans við
kenningu hans um gildi sé lauslegra
en hann telur. Ég held að vel væri
hægt að fallast á ýmislegt, sem
hann segir um vemleikann og þekk-
ingarfræði, án þess að fallast á
það, sem hann segir um gildi og
verðmæti mannlegs lífs. Hann hefur
hins vegar margt til síns máls, þeg-
ar hann er að andmæla Sartre og
Camus um merkingu mannlegs lífs.
Það vekur líka athygli, hve lítið
Brynjólfur segir um stjómmál og
stjómmálakenningar. Það stafar
sennilega af því, að hann fellst í
öllum aðalatriðum á marxiskar
þjóðfélagskenningar, sem hann
boðaði sem stjómmálamaður. Mér
virðist flest af því, sem Brynjólfur
segir um gott og illt koma heim og
saman við slíkar kenningar og vera
mjög vafasamt, svo vægt sé til orða
tekið. Hann segir á einum stað,
þegar verið er að ræða trúarbrögð
o g stjómmálaflokka: „í öllum
mannlegum samskiptum, í öllum
mannlegum félagsskap, á maður
það á hættu, að meðlimimir verði
lítt hugsandi hjörð, sem er stjómað
af fáum. Sem sagt, að það sé ein-
hver lítill hópur, sem hugsar fyrir
fjöldann. Maður á þetta alltaf á
hættu, en þessa hættu verður að
taka á sig. Og það felst ekki í til-
gangi neins stjómmálaflokks, að
minsta kosti ekki yfírlýstum . . .
nema kannski hjá nasistunum."
(Bls. 102.) Þetta er einfaldlega
sögufölsun, því að þetta er ágæt
lýsing á leninskri kenningu um hlut-
verk kommúnistaflokka, þótt rétt-
læting á þessu ástandi sé sú, að á
endanum verði hjörðin fijáls. Þetta
áttu kommúnistar sameiginlegt
með nasistunum, eins og ýmislegt
fleira, og þjónar engum tilgangi að
horfa fram hjá því.
0

■ ■
NY SP0RT0NN
AÐ HEFJAST!

SPORTÖNN í ÖSKJUHLÍÐ ER
ENGIN VENJULEG ÍÞRÓTTAÖNN.
ÞAR FARA SAMAN FJÖLBREYTTIR
LEIKIR HOLL HREYFING,______
SKEMMTILEG ÁHUGAMÁL,_______
KEPPNISANDI OG GÓÐUR_______
FÉLAGSSKAPUR. í ÖSKJUHLÍÐ
ER EITTHVAÐ FYRIR ALLA...
ALLS KONAR SPORT OG SPIL,
SKYNDIBITASTAÐUR OG
BARNAHORN.________________
NÚ FER NÝ ÖNN AÐ HEFJAST -
í KEILUSPILI, BALLSKÁK,
GOLFHERMI OG PÍNUGOLFL
BÓKAÐU FASTA TÍMA STRAXI

ám Æ m M
'M ‘M m;
m m
KEILUSALURINN ÖSKJUHLÍÐ, SÍMI: 62 15 99