Morgunblaðið - 03.01.1988, Blaðsíða 42

42
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1988
Hreggviður
þagði í hálftíma
Kristín Halldórsdóttir:
Lögbinda skal
hollustuhætti
TUTTUGU og átta minútna þögn
var meginuppistaðan í ræðu
Hreggviðs Jónssonar (B/Rn), við
umræður um söluskatt i neðri
deild á miðvikudagskvöldið.
Hreggviður kvaddi sér hljóðs, en
sagðist svo ekkert hafa að segja,
þar sem fjármálaráðherra væri
ekki i þingsalnum. Ræða sín ætti
fyrst og fremst erindi við fjár-
málaráðherra, og því myndi hann
bíða eftir honum.
Sighvatur Björgvinsson (A/Vf),
»ftannar varaforseti neðri deildar, sem
sat í forsetastóli, sagði fjármálaráð-
herra á fundi, en hann væri
væntanlegur á hverri stundu. Bað
Sighvatur Hreggvið að flytja þá
kafla ræðu sinnar, sem ekki ættu
erindi til Qármálaráðherra, eða
fresta ræðuhöldum ella. Hreggviður
þagði hins vegar sem fastast, og
mæltist Sighvatur þá til þess að
þingmenn hefðu hljóð í salnum
meðan háttvirtur ræðumaður væri
í ræðustól.
Fjármálaráðherra kom sem
snöggvast í salinn er Hreggviður
hafði þagað í rúman stundarfjórð-
ung, og hóf hann þá mál sitt aftur.
Ráðherra staldraði hins vegar stutt
við og Hreggviður þagði því áfram,
þar til forseti gerði tíu mínútna hlé
á umræðum. Er hléinu lauk, hafði
náðst samkomulag um að afgreiða
í skjmdi mál þau, er á dagskrá voru,
og hætti Hreggviður við frekari
ræðuhöld, en hann hafði þá þágað
í tuttugu og átta mínútur af þijátíu
og fjórum, sem hann var í ræðustól.
Kristín Halldórsdóttir (Kvl/Rn)
sagði við umræður um söluskatt
á miðvikudagskvöldið að sölu-
skattsfrumvarpið hefði fengið
alltof litla umræðu í þingnefnd.
í frumvarpinu væri til dæmis
ekkert tillit tekið til manneldis-
og hollustusjónarmiða, en
Kvennalistinn teldi brýnt að hafa
áhrif á hollustuhætti með laga-
boði og hækka gjöld á óhollum
fæðutegundum.
Kristín sagði að fjárhags- og við-
skiptanefnd hefði ráðfært sig við
talsmann Manneldisfélagsins og
auk þess hefðu kvennalistakonur
leitað álits lækna og ýmissa sér-
fræðinga á hollustuháttum þjóðar-
innar. Niðurstaðan væri sú, að fæða
sú, sem þjóðin neytti, væri alls ekki
í samræmi við manneldissjónarmið,
og sykur og sælgæti væru alltof
ódýrar vörur.
Kristín lét þess einnig getið að
nauðsynlegt væri að útvega fjár-
magn til þess að gera könnun á
hollustuháttum þjóðarinnar.

Mæling geislavirkra efna
frá Chernobyl í hafinu
Víslndi
Sverrir Ólafsson
Þegar fyrstu fréttir bárust af slys-
inu í einu af §órum kjamorkuver-
um í Chemobyl, þann 26. apríl
1986, sló miklum óhug að íbúum
nálægra landa. Geislavirk ský
bárust langar vegalengdir og
nauðsynlegt reyndist að grípa til
umfangsmikilla varúðarráðstaf-
ana. Afleiðingar slyssins hafa
leikið grátt bændur í ýmsum lönd-
um og nægir í því sambandi að
minnast á Lappana, en hreindýra-
Stofn þeirra varð fyrir verulegri
geislamengun, sem gerði mikinn
hluta af kjöti sláturhæfra dýra
ónothæft til manneldis.
Þrátt fyrir óhugnað slyssins
hefur það veitt ýmsum vísinda-
mönnum einstakt tækifæri til
rannsókna, sem hefðu verið
óhugsandi án þess. Gott dæmi um
þetta er það svið haffræðinnar
sem fæst við rannsóknir á niður-
falli efna í sjónum og setlaga-
myndun af hafsbotni. Nýlega
sögðu tveir starfshópar vestur-
þýskra, bandarískra og tyrkn-
eskra vísindamanna frá niðurstöð-
um athugana sem þeir gerðu á
niðurfalli geislavirkra sporefna í
þremur mismunandi höfum,
Svartahafínu, Norðursjónum og
Miðjarðarhafinu. Niðurstöður
þessar benda eindregið til þess
að áhrif sjávarsvifs á niðurfalls-
hraðann séu afgerandi.
Það er veigamikið verkefni haf-
fræðinnar að fylgjast með flutn-
ingi margskonar efna um hafið
og reyna að skýra þá þætti sem
hafa áhrif þar á. Mikilvægt verk-
færi, sem notað er til rannsókna
á agnasökki f sjónum, er s.k. „set-
gildra" (sediment trap), sem hægt
er að festa á mismunandi dýpi og
stilla þannig að hún tekur sýni
af niðurdrifi efna á ákveðnu milli-
bili og jrfírtímabil sem spannað
getur meira en heilt ár. Það voru
setgildrur, sem komið hafði verið
fyrir í áðumefndum höfum, sem
veittu mikilvægar upplýsingar um
sökkhraða geislavirkra efna frá
Chemobyl.
Geislavirk efni, sem losnuðu úr
læðingi við slysið í Chemobyl,
bárust til Vestur-Evrópu með loft-
straumum veðrahvolfsins. og
greindust til að mynda í París
þann 30. apríl og við Norðursjóinn
3. maí. Talið er að við Svartahaf-
ið hafi niðurfall geislavirkra efna
verið mest á tímabilinu frá 1. til
6. maí.
Nokkrum dögum fyrir slysið
höfðu vísindamenn frá Háskólan-
um í Hamborg komið setgildru
fyrir á 222 metra dýpi vestur af
Bergen, en á tímabilinu frá 24.
apríl ti! 21. september tók hún
13 sýni sem síðar voru greind í
rannsóknarstofu. Það kom
vísindamönnunum nokkuð á óvart
að greina geislavirk efni frá
Chemobyl á þessu dýpi, einungis
10 dögum eftir að þau mældust
við yfírborð sjávar á sömu slóðum.
Meðalfallhraði efnanna hefur því
verið u.þ.b. 20 metrar á dag, sem
er af svipaðri stærðargráðu og
fallhraði úrgangsefna (drits) frá
dýrasvifi.
Sú hugmynd að úrgangsefni
dýrasvifs gegni mikilvægu hlut-
verki við að sökkva ýmsu
smákomaefni í sjónum er ekki ný
af nálinni. Hún var sett fram á
sjöunda áratugnum, þegar athug-
anir sem gerðar voru á sökkhraða
geislavirkra efna, sem mjmduðust
við tilraunir með kjamasprengjur,
sýndu að efnin ferðuðust allt að
því þriggja kflometra vegalengd á
örfáum vikum, jafnvel þó þau
hefðu alls ekki átt að sökkva, ef
gengið hefði verið út frá eðlis-
fræðilögmálum einum saman.
Þessar nyjustu niðurstöður
sýna hvemig hafið hreinsar sjálft
sig, á mjög hraðvirkan hátt, af
ýmsum sporefnum sem falla í
það. Talið er að geislavirk (og
önnur smákomótt) efni sem lenda
á jrfírborði sjávarins festist við
jurtasvif, sem þar kemur fyrir í
miklu magni. Dýrasvif, sem lifír
á jurtasvifínu, tekur þvi til sín
mikið magn geislavirkra efna, en
fæðuöflun þess og meltingarstarf-
semi leiðir til meiri samsöfnunar
þessara efna og „kögglamyndun-
ar“ á formi úrgangsefna.
Athuganir, sem gerðar voru af
öðrum starfshóp vísindamanna
frá Háskólanum í Hamborg, Wo-
ods Hole Oceanographic Instituti-
on í Bandaríkjunum og
Háskólanum í Izmir á Tyrklandi,
sýna á enn áhrifameiri hátt hvem-
ig sjávarsvif ákvarðar fallhraða
sporefna í sjónum. Þeir komu set-
gildru fyrir á 1.017 metra dýpi í
suðvesturhomi Svartahafsins og
mældu niðurfall í 12 skipti og í
sjö og hálfan dag í senn, á tímabil-
inu frá 20. júní til 18. september
1986.
Efnismagnið sem féll í gildruna
var að meðaltali 19 mg/m2 á dag
í júnímánuði, en náði hámarki,
sem var 360 mg/m2 á dag, á tíma-
bilinu frá 4.—11. júlf. í september-
mánuði var daglegt meðalniður-
fall ekki nema tæplega 3 mg/m2.
Mælingar þessar eru í góðu sam-
ræmi við fyrri mælingar í Svarta-
hafínu og endurspegla virkni
dýrasvifs á svæðinu. Geislavirkt
ryk og annað komótt efni binst
auðveldlega driti þessara lífvera
Örvamar sýna þá staði þar sem djúpsjávarsýni vom tekin af
geislavirkum efniun frá Chemobyl.
Chemobyl-slysið hefur Ieikið grátt iappneska hreindýrabændur.
Það hefur hins vegar veitt nokkmm vísindamönnum einstakt
tækifæri til að stunda rannsóknir sem án þess hefðu verið illmögu-
legar.
og sekkur með því til botns. Þeg-
ar mest var af dýrasvifi á svæðinu
reyndist meir en 60% af mældu
niðurfalli samanstanda af úr-
gangsefnum þeirra. Hlutur
annarra efna á sama tíma var
hlutfallslega lágt í samanburði við
aðra árstíma.
Sýnin voru efnagreind og
geislavirkni þeirra mæld. I
Svartahafsgildrunni var hlutfalls-
lega meira af hvarfgjömum
geislasamsætum, þ.e.a.s. þeim
sem taka auðveldlega þátt í efna-
hvörfum. Dæmi um þetta eru
samsætumar cerín-144 og
rúten-106. Sökkið tók hins vegar
lengri tíma fyrir leysin efni eins
og cesín-137.
Eðlisgeislavirkni þessara efna
var eftirfarandi (einingamar eru
Becquerel (Bq) á gramm, en efni
sem sendir frá sér einn geislavirk-
an skammt á sekúndu býr yfir
geislavirkninni eitt Bq); 0,5—2
fyrir cesín, 4—12 fyrir cerín og
6—13 fyrir rúten.
Niðurstöður þessara athugana
eru mjög áhugaverðar a.m.k. í
tvennu tilliti. Þær veita nýjar upp-
lýsingar um eðli þeirra ferla sem
hafa afgerandi áhrif á það hvem-
ig hafið hreinsar sig af smákor-
nóttu efni, sem fellur á yfirborð
þess, en þær staðfesta fyrri hug-
myndir um það að plöntu- og
sjávarsvif gegni mikilvægu hlut-
verki í þessu hreinsunarstarfí.
Eins munu frekari athuganir á
dreifíngu efnanna um setlögin
veita nýja möguleika til athugana
á jarðefnafræði viðkomandi
svæða.