Morgunblaðið - 23.01.1988, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 23. JANÚAR 1988
plnrgi Útgefandi Árvákur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Kringlan 1, sími 83033.
Askriftargjald 600 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 55 kr. eintaklö.
Sókn semur
við ríki og borg
Starfsmannafélagið Sókn
hefur gert kjarasamning
við ríkið og borgaryfírvöld í
Reykjavík. Var samningurinn
samþykktur á félagsfundi á
fímmtudagskvöldið. Félagar í
Sókn eru um þrjú þúsund og
er það því í hópi fjölmennustu
verkalýðsfélaga í landinu. Þá
er það viðurkennd staðrejmd
af öllum, að í Sókn eru þeir,
sem teljast til hinna lægst
launuðu í þjóðfélaginu, þess
hóps, sem allir segjast vilja
gera vel við í kjarasamningum.
Þegar litið er til þróunar
landsmála og efnahagsmála á
líðandi stund staldra menn
helst við lgaramálin og segja
þau réttilega valda svo mikilli
óvissu, að allt annað hljóti að
ráðast af þeim. Hefur meðal
annars verið tekin ákvörðun
um að fresta því að semja
nýja þjóðhagsspá vegna þess-
arar óvissu. Hlutur ríkisins er
ekki lítill við sjálfar kjara-
ákvarðanimar eins og dæmin
sanna. Starfsmenn á launa-
skrá hjá ríkissjóði skipta
þúsundum. Jafnan hefur verið
erfítt fyrir ríkið að hafa for-
göngu þegar viðkvæm staða
hefur myndast í kjaramálum.
Ekki er unnt annað en líta á
samningana við Sókn núna
sem skýra vísbendingu frá ríki
og borg um það, hvemig skyn-
samlegt sé að haga samning-
um um þessar mundir.
Samningur Sóknar gildir til
næstu áramóta. Hann felur í
sér 5% hækkun frá gildistöku
og 2% áfangahækkun 1. júlí
auk launaflokkshækkunar eins
starfsheitis og endurskoðun-
arákvæðis hækki laun BSRB
félaga.
Með hliðsjón af þeirri at-
hygli, sem beinist að kjaramál-
unum þessa dagana, og stórum
orðum ýmissa forystumanna
launaþega um nauðsyn hörku
og átaka, hlýtur að velga eftir-
tekt með hve fríðsömum hætti
hefur verið staðið að gerð hins
nýja kjarasamnings af hálfu
Sóknar. Sú spuming vaknar
eins og oftar áður, hvort allur
bægslagangurinn sé af hinu
góða fyrir launþega sjálfa,
hvort hann þjóni ekki fremur
pólitískum tilgangi en að hann
ráðist af umhyggju fyrir um-
bjóðendum verkalýðsforys-
tunnar. Þeir forkólfar í
stjómmálum, er þykjast hafa
einkarétt á að tala í nafni laun-
þega, beija sér nú á bijóst
með gamalkunnum hætti, þótt
sum andlitin séu ný.
í samtali við Morgunblaðið
í tilefni af hinum nýja samn-
ingi sagði Þómnn Sveinbjöms-
dóttir, formaður Sóknar, að
hún óttaðist ekki að ríða á
vaðið við gerð kjarasamnings,
enda tækju kjör Sóknarfélaga
fyrst og fremst mið af kjörum
BSRB-félaga og Þórunn bætti
við: „Það verður líka einhvem
tíma að taka áhættu. Ég veit
ekki hvort félagar okkar
græða meira á því að bíða eft-
ir hugsanlegu verkfalli, sem
verður ef til vill einhvem tíma
í mars eða apríl.“ Og formaður
Sóknar minnti á, að kaup-
mátturinn hefði verið að rýma
óðfluga og fólk ætti ekkert í
handraðanum til að mæta
þeim hækkunum, sem á því
dyndu.
Sjónarmið formanns Sóknar
hlutu hljómgrann á fundi í fé-
laginu þegar Ig'arasamningur-
inn var samþykktur.
Sóknarkonur höfnuðu þeim
viðhorfum, að skynsamlegra
væri fyrir þær að bíða eftir
hugsanlegu verkfalli. Hver er
það í raun og vera sem vill
taka þá áhættu að fara í verk-
fall? Hvers vegna skyldi
einhver Jiurfa að fara í verk-
fall á Islandi í upphafí árs
1988, þegar velmegun er meiri
í landinu en jafnvel nokkra
sinni fyrr? Þeir sem nú eiga í
Igaradeilum ættu að fara að
fordæmi Sóknar, taka af ska-
rið og semja innan þeirra
marka, sem falla að óskum
allra um að verðbólga magnist
ekki að nýju.
í upphafí var minnst á óviss-
una sem nú ríkir, þegar
samningsaðilar á launamark-
aði era eins og bardagamenn
er leita að snöggum bletti hvor
hjá öðram, áður en átökin sjálf
hefjast. Því lengur sem þetta
ástand varir því dýrkeyptara
verður það. í harðri alþjóðlegri
samkeppni dregur það úr
snerpu og árangri ef kraftam-
ir era allir notaðir til að sinna
vanda heima fyrir. Nú þegar
harðnar á dalnum á mörkuð-
unum skiptir miklu að fast
land sé undir fótum innan-
lands. Það skapast ekki nema
með farsælli lausn kjaradeiln-
anna.
Hiiðstæður í sjá
baráttu Islendin^
eftir Anders Huldén
Á 70. þjóðhátíðardegi Finna, 6. desember 1987, hélt Finn-
landsvinafélagið Suomi-hátíð samkvæmt venju í Norræna
húsinu, þar sem Steingrímur Hermannsson utanríkisráðherra
flutti kveðjur frá ríkisstjórninni og íslensku þjóðinni. Við
þetta tilefni flutti sendiherra Finnlands, Anders Huldén, er-
indi þar sem hann benti á furðumargar hliðstæður í sjálfstæð-
isbaráttu íslendinga og Finna frá því á fyrri hluta 19. aldar,
þegar sjálfsvitund þjóðanna tók að eflast og þær fór að
dreyma um frelsi og sjálfstæði. Höfundur hefur gert smávægi-
legar breytingar á erindinu fyrir birtingu í Morgunblaðinu.
Hinn 6. desember 1917 héldu
Finnar þjóðhátíð í tilefni af sjálf-
stæði þjóðarinnar og stofnun
lýðveldis. I reynd endurheimtu ís-
lendingar sjálfstæði sitt, fullveldi,
ári síðar. Þannig eru Finnar og ís-
lendingar með öðrum orðum jafn-
aldra sem sjálfstæðar þjóðir. En
þetta er ekki eina hliðstæðan í
nútímasögu þjóða vorra. Ef litast
er um í sögu þeirra á öndverðri 19.
öld, það er að segja þegar sjálfsvit-
und þeirra tók að eflast og þær fór
að dreyma um frelsi, þá kemur í
ljós furðumargt sem er sameigin-
legt.
Napóleonsstríðin og margháttað-
ar afleiðingar þeirra höfðu einnig í
för með sér margháttaðar breyting-
ar á Norðurlöndum. Dansk-norska
ríkið sundraðist. Noregur komst
undir yfirráð sænsku krúnunnar,
en ísland hélt áfram að lúta Dön-
um. í styijöldinni 1808—1809 unnu
Rússar allt Finnland af Svíum,
þannig að nú urðu landamæri milli
hinna tveggja fyrrverandi ríkis-
helminga við Tome-fljót í norðri og
á Álandshafí í suðri. Finnland varð
sérstakt stórfurstadæmi með sjálfs-
stjóm er laut rússneska zamum,
en hélt fomum lögum sínum í fullu
gildi. Stjómsýsla var í höndum öld-
ungaráðs (senats), sem eingöngu-
var skipað innlendum mönnum, og
sama máli gegndi um útnefningu
embættismanna. Við fylkisþingið
(lantdag) í Borgá 1809 skilgreindi
Álexander I keisari hina nýju stöðu
landsins með orðupi sem oft er vitn-
að til: „Finnar eru nú teknir í tölu
þjóða heimsins." Jafnframt hét
hann því að virða stjómarskrá Finn-
lands, og það heit héldu einnig
eftirmenn hans, að hinum síðasta
undanskildum, Nikolai II.
Tvö skáld, tveir
stjórnmálamenn
í Evrópu hefur 19. öldin verið
nefnd öld þjóðemisrómantíkur og
frelsisbaráttu. Bæði þessi fyrirbæri
höfðu mikil áhrif í Finnlandi og á
íslandi. Sem dæmi um fulltrúa
þeirra og forvígismenn getum við
tekið fjóra menn, tvo frá hvoru
iandi. Tveir voru skáld, tveir stjóm-
málamenn. Allir fæddust þeir innan
tíu ára á öndverðri 19. öld.
Víkjum fyrst að skáldunum. Oft
verða þau til þess að skapa andlegt
andrúmsloft fyrir boðskap stjóm-
málamannanna. Johan Ludvig
Runeberg, þjóðskáld Finna og höf-
undur þjóðsöngsins, átti með
skáldskap sínum geysimikinn þátt
í að vekja með Finnum raunveru-
lega þjóðemistilfinningu. Það má
segja að hann hafi vakið þjóðarvit-
und Finna. Frægasta verk hans,
ljóðaflokkurinn „Fánrik Stáls ságn-
er“, hefur ef til vill haft meiri áhrif
á þjóðarvakningu Finna á 19. öld
en nokkuð annað. Það má heita
dæmigert að „Várt land“ var sung-
ið opinberlega í fyrsta sinn á
evrópska byltingarárinu 1848. Það
þurfti aldrei að taka neina formlega
ákvörðun. „Várt land“ varð um-
svifalaust að þjóðsöng.
Jónas Hallgrímsson fæddist
þremur ámm síðar en Runeberg.
Þegar árið 1835 birti hann í Fjölni
hið stefnumótandi kvæði sitt, ísland
farsælda frón. Og mér hefur skilist
að ljóðagerð hans, þótt ekki sé mik-
il að vöxtum þar sem hann dó
ungur, hafi haft mikil áhrif á þjóð-
arvakningu íslendinga, ekki síður
en ljóð Runebergs í Finnlandi. Ein-
hvers staðar er þess getið að
ljóðagerð hans hafi ekki einungis
verið hyllingaróður til íslands, held-
ur einnig krafa um þjóðarfrelsi.
Og þá er að geta tveggja
samtíma stjómmálamanna sem
voru óumdeilanlegir forystumenn í
sjálfstæðisbaráttu þjóða sinna, Jóns
Sigurðssonar á íslandi og Johans
Vilhelms Snellmans í Finnlandi.
Hliðstæðumar á ferli þeirra eru
eftirtektarverðar, og þeir munu
meira að segja hafa verið ofúrlítið
líkir í útliti, eða svo tjáði mér íslend-
ingur sem ég sýndi mynd af Snell-
man. Þeir hófu baráttu sína með
pennanum, sem blaðamenn og
blaðaútgefendur. Báðir voru sagn-
fræðingar og fræðimenn. Tilgangur
þeirra var að styrkja stjómmála-
stöðu þjóða sinna og lagarétt
gagnvart konunginum í Kaup-
mannahöfn og keisaranum í St.
Petersburg, að svo miklu leyti sem
þáverandi kringumstæður leyfðu.
Og báðir urðu þeir svo gamlir að
þeir fengu að sjá ýmislegan árang-
ur baráttunnar.
Alþingi og fylkisþing
Á íslandi var trúlega mikilverð-
ast að Alþingi var endurreist 1843
og í Finnlandi að fylkisþingið (lant-
dagen) var endurlífgað tuttugu
árum síðar, en það hafði ekki verið
kvatt saman síðan 1809. Jón Sig-
urðsson varð forseti þingsins og
stjómmálaleiðtogi íslendinga.
Snellman varð senator og forstöðu-
maður fjármála, sem í raun jafngilti
stöðu forsætisráðherra innan
ramma þáverandi sjálfstjómar.
Á þjóðhátíðinni 1874 tókst ís-
lendingum loks að fá danska
konunginn til að setja landinu
stjómarskrá með nokkurri sjálf-
stjóm í eigin málum, og Alþingi
fékk umboð til löggjafar og fjár-
málasýslu. Um það bil samtímis
styrkist staða fylkisþingsins og það
fékk rétt til að flytja frumvörp.
Jafnframt hófst umfangsmikið um-
bótastarf á sviði efnahags- og
félagsmála. Skyldleiki þessara
tveggja leiðtoga fékk glæsilega
lokastaðfestingu eftir andlát þeirra.
Styttur beggja standa fyrir framan
þær stofnanir sem þeir börðust fyr-
ir. Jón Sigurðsson virðir fyrir sér
alþingishúsið og Snellman stétta-
þingshúsið, þar sem fylkisþing
stéttanna kom saman, og snýr baki
í Finnlandsbanka, sem hann stjóm-
aði sem forstöðumaður fjármála.
Þessir tveir þjóðskörungar hittust
aldrei svo vitað sé. Snellman dvald-
ist alllengi í Kaupmannahöfn upp
úr 1840.1 ýtarlegum ferðaminning-
um sínum nefnir hann hvergi Jón,
en hins vegar fjöldann allan af
dönskum stjómmálamönnum og
menningarfrömuðum. Þetta var
Jónas Hallgrímsson
Jón Sigurðsson
leitt, því að þessir tveir menn hefðu
áreiðanlega getað rætt mörg sam-
eiginleg vandamál. Hver veit,
kannski hafa Danir talið best að
leiða ekki saman þessar tvær þjóð-
frelsishetjur.
Næsta hliðstæða kemur fram á
íslandi árið 1904, þegar landið fékk
heimastjóm og ráðherra með aðset-
ur í Reykjavík. Þessi breyting varð
einnig til þess að festa þingræðið
í sessi.
Tveimur árum síðar var mikil
breyting á stjómmálum f Finnlandi
á leið þjóðarinnar til sjálfstæðis.
Finnska fylkisþingið (lantdag) var
þá enn skipulagt sem stéttaþing þar
sem fulltrúa áttu hinar fjórar hefð-
bundnu stéttir: Aðall, prestar,
borgarar og bændur. Verkafólk og
öreigar áttu ekki aðgang að þing-
inu. Af því leiddi að yfirgnæfandi
meirihluti þess var ákaflega íhalds-
samur. Stjómarskrá Finnlands var
skyndilega breytt þannig árið 1906,
að landið fékk eina þing Evrópu
þar sem allir höfðu jafnan kosninga-
rétt. Það náði einnig til kvenna.
Finnland var annað landið í heimin-
um sem veitti konum slíkan rétt,
aðeins Nýsjálendingar höfðu orðið
fyrri til. ísland skipaði sér einnig
meðal hinna fyrstu til að veita kon-
um kosningarétt, aðeins níu ámm
á eftir Finnlandi. í dönsku sagn-
fræðiriti segir að það hafi komið
til vegna þess að svo vel stóð á að
margir af stjómmálamönnum
Iandsins voru kvæntir kvenréttinda-
konum. Forsendan fyrir skipulags-
breytingu fylkisþingsins fólst í hinni
panslavísku og þjóðemislegu stefnu
stóraukinna rússneskra menningar-
áhrifa sem stjóm hins veikburða
keisara Nikolai tók upp 1899. Hún
mætti mikilli andspymu í Finn-
landi. Þar reis mikil ólga og
mótmæli sem náðu hamarki í um-
fangsmiklum verkföllum árið 1905.
Jafnaðarmenn og frjálslyndir kröfð-
ust lýðræðislegs þings. Hrakfarir