Morgunblaðið - 27.02.1988, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1988
Fossinn
Dynjandi í
Arnarfirði
Dynjandi í Arnarfirði.
eftir Kjartan
Olafsson
í lok september á síðasta ári fór
ég með Finnboga Hermannssyni,
fréttamanni ríkisútvarpsins á
ísafirði, um Amarfjörð og spjölluð-
um við um eitt og annað frá fyrri
tíð þar í fírðinum. Úr þessu spjalli
okkar gerði Finnbogi síðan tvo út-
varpsþætti, sem fluttir voru 25.
desember og 2. janúar nú í vetur.
í öðrum þessara þátta leyfði ég
mér að andmæla nokkuð harðlega
tilraunum, sem gerðar hafa verið á
þessari öld, til að skipta um nafn
á fossinum Dynjanda í Amarfirði,
en foss þessi er mikil náttúruprýði
og mestur allra fossa á Vestfjörð-
um. Þeir nývillingar, sem reynt
hafa að troða nýju nafni upp á hinn
aldna foss, vilja nefna hann Fjall-
foss og hafa náð svo furðulegum
árangri að Fjallfossnafnið hefur
jafnvel komist inn á landabréf og
í kennslubækur.
Öll rök hníga að því að upphafs-
maður þessarar nafngjafar hafí
verið séra Böðvar Bjamason, sem
prestur var á Rafnseyri á árunum
1902 til 1941. Þann 19. þessa mán-
aðar flutti Baldur Böðvarsson, son-
ur séra Böðvars, erindi í ríkisút-
varpið um ömefni í Amarfirði. Hélt
hann þar fram Fjallfossnafninu og
leitaðist við að hrekja þau orð, sem
ég hafði áður látið falla á sama
vettvangi. f máli sínu tilgreindi
Baldur þó ekki eina einustu ritaða
heimild og lét þess reyndar getið
að engar þvílíkar heimildir væru
til. Fyrst örfá orð mín um þetta
mál hafa kallað fram svo eindregið
andsvar get ég með engu móti und-
an því vikist að gera nánari grein
fyrir helstu rökum, sem að þvi hníga
að Dynjandi hafi verið eina nafnið
á umraeddum fossi allt fram á þessa
öld, og aðrar nafngjafir því gjör-
samlega út í hött. Kýs ég að biðja
Morgunblaðið fyrir þá greinargerð,
svo að sem flestir lesendur geti
vegið hana og metið.
Þar er þá fyrst til að taka að um
Fjallfossnafnið hafa aldrei fundist
nokkrar ritaðar heimildir frá fyrri
tíð og má þó nærri geta hvort séra
Böðvar og hans sporgöngumenn
hefðu ekki teflt þeim fram, ef til
hefðu verið. Frá nítjándu öld eru
hins vegar til margar ritaðar frá-
sagnir um ömefni og staðhætti í
Amarfírði, sem öllum ber saman
um að fossinn mikli, sem þar setur
hvað mestan svip á landslag, heiti
Dynjandi. Hér skulu nefndar nokkr-
ar helstu heimildimar í þessum efn-
um.
Sóknarlýsing séra Sigurðar
Jónssonar frá árinu 1839
Séra Sigurður Jónsson, faðir Jóns
forseta, var fæddur árið 1776 eða
1777 og fluttist að Rafnseyri við
AmarQörð um tíu ára aldur. Ólst
hann þar upp síðan og átti þar
heima til ellidaga. Að tiilögu Jónas-
ar Hallgrímssonar, skálds og nátt-
úrufræðings, ákvað Kaupmanna-
hafnardeild Hins ísl. bókmenntafé-
lags árið 1838 að leita til allra
presta á íslandi með beiðni um að
þeir semdu hver og einn nokkuð
ítarlega lýsingu á sínum sóknum.
Séra Sigurður á Rafnseyri brást vel
við þessari málaleitan og undirritaði
iýsingu sína á Rafnseyrarkirkju-
sókn þann 13. ágúst 1839. Hann
segir þar
„Þegar komið er inn með þessu
fjalli, er komið í hinn vestari botn
fjarðarins að þeim bæ, sem heitir
Dynjandi, hver eð tekur nafn af
stórum fjallfossi árinnar, sem
rennur hjá bænum. Hann má ýkju-
laust vera 60—70 faðma hár.“
(Sóknalýsingar Vestfjarða II, Rvík
1952, bls. 19.)
Hér fer ekkert á milli mála. Séra
Sigurður segir skýrum orðum að
bærinn Dynjandi, sem svo hefur
heitið frá upphafí og heitir enn,
taki nafn af fossinum. Augljóst er
að þessi orð geta ekki falið í sér
neina aðra merkingu en þá að foss-
inn heiti Dynjandi, því að hvemig
ætti bærinn Dynjandi að geta „tek-
ið nafn" af fossi, sem héti t.d. Fjall-
foss? Prestur lætur þess hins vegar
getið í leiðinni að fossinn sé fjall-
Kjartan Ólafsson
foss, sem líka er laukrétt, þar eð
hann fellur fram af fjallsbrún niður
bratta hlíð. Hinir mörgu fjallfossar
um land allt hafa hins vegar hver
sitt nafn, líka Dynjandi, eins og
séra Sigurður tekur fram. Er séra
Sigurður ritaði sóknarlýsingu sína
var hann liðlega sextugur að aldri
og hafði átt heima á Rafnseyri í
hálfa öld. Frá Rafnseyri blasir foss-
inn Dynjandi við augum alla daga
og dynur hans gleður eyru þeirra,
sem þar búa.
Séra Sigurður Jónsson var maður
fastheldinn á fomar venjur, „gáfu-
maður og lærður vel“ eins og Sig-
hvatur Borgfirðingur tekur fram.
Hann var manna ólíklegastur til að
breyta nafni á þvílíku kennileiti sem
Dynjandi er.
Lýsing Kristians Kaalunds
á Arnarfirði og leiðréttiiig
Jóns forseta
Maður var nefndur Peter Erasm-
us Kristian Kaalund, danskur
menntamaður, er festi sérstaka ást
á íslandi. Hann kom hingað til lands
árið 1872, þá 28 ára gamall. Til-
gangur ferðarinnar var að afla efn-
is og leggja drög að sérstakri ís-
landslýsingu. Kristian Kaalund
dvaldist hér í tvö ár, ferðaðist vítt
um landið og lærði íslensku. Hann
„Hér hafa nú verið
sýndir vitnisburðir
fjögurra merkismanna
frá síðustu öld, sem all-
ir eru sammála um
nafnið á Dynjanda.
Máske hefði verið
mögulegt að einhver
einn þeirra hefði
ruglast í ríminu, en að
slíkt hafi hent þá alla
og fossinn borið eitt-
hvert annað nafn, sem
þó er hvergi skjalfest,
er óhugsandi.“
var síðar í áratugi bókavörður við
Ámasafn í Kaupmannahöfn. Á ár-
unum 1877 til 1882 kom íslandslýs-
ing Kaalunds út í Kaupmannahöfn,
mikið rit í tveimur bindum, og hlaut
Kaalund doktorstitil fyrir vissan
þátt íslandslýsingar sinnar. Hið
danska nafn á þessu ritverki Kaa-
lunds er „Bidrag til en historisk-
topografísk Beskrivelse af Island“.
Nú fyrir fáum árum kom þetta rit
Kaalunds út hér í íslenskri þýðingu
dr. Haraldar Matthíassonar og
nefnt íslenskir sögustaðir. Kaalund
segir svo um Dynjanda:
„Beint fyrir ofan bæinn steypist
fossinn Dynjandi niður, um 90
faðma hár. Þrepaveggur ijallsins
myndar þar marga hjalla og þar
fellur fossinn, allbrattur, en þó ekki
lóðrétt með öllu.“ (Kaalund: ísl.
sögustaðir II, Rvík 1985, bls. 168.)
Á sömu blaðsíðu lætur Kaalund
þess einnig getið að bærinn Dynj-
andi sé kenndur við fossinn. Um
nafnið á fossinum villist Kaalund
því í engum vafa. Kristian Kaalund
ferðaðist um Vestfirði sumarið
1874 og kom að Dynjanda. Gisti-
staðir hans í Auðkúluhreppi þann
8. og 9. ágúst vom Rafnseyri og
Borg, sem er annar næsti bær við
Dynjanda. (Kaalund: ísl. sögustaðir
I, Rvík 1984, bls. XIII.)
Bóndi á Borg þetta þjóðhátíðar-
sumar var Kristján Guðmundsson,
sem þar hafði lengi búið, fæddur
árið 1813 og uppalinn á Auðkúlu,
næsta bæ við Rafnseyri, hjá afa
sínum og ömmu. Á Rafiiseyri hefur
Kaalund hitt að máli séra Jón Ás-
geirsson, er þá hélt staðinn, og
hafði verið prestur á norðurströnd
Amarfjarðar í 37 ár, er hér var
komið sögu, en þar í sóknunum
hafði hann einnig dvalist á yngri
árum óvígður. Nær ugglaust má
telja að fossinn hafi borist í tal í
samræðum Kaalunds við Kristján á
Borg og séra Jón og líklegt að þeir,
eða aðrir gamlir Amfirðingar, séu
heimildarmenn hans hvað varðar
nafnið á Dynjanda.
Hér verður einnig að geta þess
að í eftirmála við framútgáfu ann-
ars bindis íslandslýsingarinnar læt-
ur Kaalund þess getið að frá Jóni
Sigurðssyni forseta hafí hann feng-
ið vissar leiðréttingar varðandi efni,
í fyrra bindinu. (Kaalund: Bidrag
til en hist.-topogr. Beskrivelse af
Island II, Kph. 1879-1882, bls.
527). Á blaðsíðu 417 í frumútgáfu
annars bindis kemur í ljós að það
sem Jón hefur verið að leiðrétta
varðar reyndar efni úr heimabyggð
hans, Amarfírði, og birst hafði á
sömu opnu í fyrra bindi verksins
og orð Kaalunds um Dynjanda. Jón
er þama að tala um Ey og Eyri en
nærri má geta hvort hann hefði
ekki séð ástæðu til leiðréttingar á
fossnafninu á sömu opnu, ef Kaa-
lund hefði farið þar rangt með.
Sigurður Vigfússon
fornfræðingur og Sigurður
Símonarson frá Dynjanda
Sigurður Vigfússon fomfræðing-
ur ferðaðist um Vestfirði sumarið
1882 en hann var þá umsjónarmað-
ur fomgripasafnsins í Reykjavík
(nú Þjóðminjasafns). Sigurður fór
vestur beinlínis í þeim tilgangi að
kanna ömefni, einkum með tilliti
til Gíslasögu.^ Skýrslu um ferð sína
birti hann í Árbók Fomleifafélags-
ins árið 1883 og getur þar fjölda
ömefna. Sigurður Vigfússon segir:
„Fyrir ofan Dynjanda steypist
foss mikill ofan af fjallsbrúninni
sem heitir Dynjandi; bærinn dregur
nafn af honum; hann er bæði hár
og breiður; fossinn hefur verið
mældur og er hann á hæð 84 faðm-
ar. Hjá Dynjanda er farið upp á
heiðina, sem kölluð er Dynjandis-
heiði." (Árbók Fomleifafél. 1883,
bls. 41-42.)
í þessari sömu skýrslu Sigurðar
kemur einnig fram að hann hefur
rætt sérstaklega um fossinn við
Sigurð Símonarson, kunnan skip-
stjóra, sem fæddur var árið 1830 á
bænum Dynjanda í Amarfírði og
átti þar lengi heima.
Þorvaldur Thoroddsen vissi
eins og allir hinir að
fossinn héti Dynjandi
Þorvaldur Thoroddsen náttúra-