Morgunblaðið - 27.02.1988, Blaðsíða 19

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 27. FEBRÚAR 1988
19
fræðingur, fæddur 1855 og dáinn
1921, ferðaðist um ísland í sautján
sumur á árunum 1882 til 1898 og
ritaði langtum yfirgripsmeiri lýs-
ingar á landinu en áður hafði verið
gert. Meðal helstu rita hans má
nefna Landfræðisögu íslands, Lýs-
ingu íslands og Ferðabókina. Öll
eru þessi rit í fjórum bindum hvert
og því samtals tólf þykk bindi.
Þorvaldur kom í Arnarfjörð bæði
1886 og 1887 og við Dynjanda var
hann upg úr miðjum júlí 1887. I
Lýsingu Islands I. bindi birtir Þor-
valdur mynd af fossinum og undir
myndinni stendur „Dynjandi í Arn-
arfirði". (Þ. Th.: Lýsing íslands I,
Kph. 1908, bls. 321.) I meginmáli
á sömu blaðsíðu segir Þorvaldur
m.a.: „Nærri botni Amarfjarðar er
fossinn Dynjandi, einn af hinum
tignarlegustu og mestu fossum á
íslandi, 316 fet á hæð.“ — Þorvald-
ur nefnir fossinn Dynjanda eins og
allir aðrir, enda annað nafn á hon-
um ekki til er Þorvaldur fór um
Amarfjörð fyrir 100 árum, en Dynj-
andanafnið að líkindum orðið nær
þúsund ára gamalt þá þegar.
Hér hafa nú verið sýndir vitnis-
burðir fjögurra merkismanna frá
síðustu öld, sem allir em sammála
um nafnið á Dynjanda. Máske hefði
verið mögulegt að einhver einn
þeirra hefði mglast í ríminu, en að
slíkt hafi hent þá alla og fossinn
borið eitthvert annað nafti, sem þó
er hvergi skjalfest, er óhugsandi.
Vísa Hannesar Hafstein
um fossinn Dynjanda
Dynjandanafnið var líka óvíða
dregið í efa lengi vel, þó að upp
rynni ný öld, sú tuttugasta. Hannes
Hafstein, skáld og síðar ráðherra,
var sýslumaður í ísafjarðarsýslu frá
1895 til 1904 og fossinn Dynjandi
því í hans lögsagnarumdæmi.
Hannes var áhugamaður um virkj-
un fallvatna svo sem vísa hans um
Dynjanda ber með sér:
Alla daga Dynjandi
diynur ramma slaginn.
Gull í hrönnum hrynjandi
hverfur allt í sæinn.
(Hannes Hafstein: Ljóðabók,
Rvík, 1916, bls. 370.)
þá fengið þær upplýsingar á bænum
Dynjanda að í daglegu tali væri
fossinn nefndur Fjallfoss. Um þessa
fullyrðingu er það helst að segja
að hún stangast algerlega á við
upplýsingar frá gömlu Dynjanda-
fólki, sem m.a. liggja fyrir hjá Ör-
nefnastofnun, en þær staðfesta enn
að fossinn heiti Dynjandi.
Guðríður Einarsdóttir,
ljósmóðir á Dynjanda, bað
þess heitt að fossinn fengi
að halda sínu forna nafni
Fyrir nokkmm ámm var sá, sem
þetta ritar, staddur vestur í Arnar-
firði og heyrði þá fyrir tilviljun konu
eina segja frá því hversu mjög
ömmu hennar hefði sámað tilraunir
manna til að koma nýju nafni á
fossinn Dynjanda. Taldi hún að fátt
hefði gamla konan átt verr með að
þola í lífinu en þessa áreitni við
fossinn. Ég vissi þá engin deili á
uppmna konunnar, sem þanng
sagði frá, en komst brátt að því að
hún væri dóttir síðasta bóndans á
Dynjanda og að amma hennar hefði
lengi búið þar á bænum, bæði fyrir
og eftir síðustu aldamót. Þótti mér
þá saga hennar þeim mun merki-
legri. Áður hafði ég heyrt margt
frá ýmsum Amfirðingum um þetta
mál en þó aldrei rætt þau efni við
fólk, sem búið hafði á bænum þar
við fossinn.
Konan, sem þannig sagði frá eft-
irminnilegum áhyggjum ömmu
sinnar, heitir Jóna Guðmundsdóttir
og býr hér í Reykjavík. Hún er
dóttir Guðmundar Jóhannssonar og
konu hans, Guðrúnar Guðjónsdótt-
ur, síðustu ábúenda á Dynjanda,
en bærinn fór í eyði upp úr 1950.
í samtali við mig hefur Jóna nýlega
staðfest fyrri frásögn sína um sterk
tengsl ömmunnar gömlu við fossinn
og hversu mjög hún þráði að hann
fengi áfram að halda sínu gamla
nafni.
Þessi kona, amma Jónu frá Dynj-
anda, hét Guðríður Einarsdóttir.
Hún var bróðurdóttir Sighvatar
Grímssonar Borgfírðings, hins
merka fræðimanns á Höfða í Dýra-
firði. Guðríður var fædd árið 1866
eða því sem næst, og átti heima á
Hjallkárseyri í Amarfirði frá tíu ára
aldri til tvítugs. Þaðan að sjá bregð-
ur fossinn stórum svip yfir um-
hverfí allt þar sem hann dynur ár
og síð handan fjarðar í aðeins lið-
lega fimm kílómetra fjarlægð.
Guðríður á Hjallkárseyri giftist um
tvítugsaldur bóndasyni úr nágrenn-
inu, Jóhanni Ólafi Guðmundssyni,
og hófu þau búskap á Dynjanda á
árunum 1888—1890. Þar bjuggu
þau síðan til ársins 1907, eða sam-
fellt a.m.k. í 17 ár, en fluttust þá
á aðra jörð í sömu sókn. Það var
því þessi sama Guðríður Einars-
dóttir sem var húsfreyja á Dynjanda
þegar séra Böðvar Bjamason, ung-
ur prestur á Rafnseyri, kom þangað
í sína fyrstu húsvitjun árið 1902.
Hún heftir ekki sagt honum að foss-
inn héti Fjallfoss. Guðríður lifði
fram yfír miðja þessa öld og á ámn-
um fyrir og um 1950 var hún jafn-
an í sumardvöl á Dynjanda hjá syni
sínum og fjölskyldu hans, er þar
bjó. Það er frá þeim árum, sem
Jóna, sonardóttir Guðríðar, minnist
glögglega orðræðna gömlu konunn-
ar um nafn Dynjanda, en sjálf var
Jóna þá á unglingsaldri. Samkvæmt
öðmm heimildum var Guðríður Ein-
arsdóttir virt kona í sinni sveit og
gegndi þar ljósmóðurstörfum. Hún
átti löngum bréfaskipti við frú
Theódóm Thoroddsen, eklqu Skúla.
Ekki hefur verið kannað hvort þau
bréf séu varðveitt en þar kynni að
hafa verið minnst á Dynjanda.
Frásögn Jónu Guðmundsdóttur
frá Dynjanda ber með sér að þar á
bæ hefur fólk haldið tryggð við hið
foma nafn á fossinum og alls ekki
viljað breyta því. Hið sama votta
upplýsingar þær, sem fyrir liggja á
Ömefnastofnun.
Er fjallfoss en
heitir Dynjandi
Hitt er svo aftur hugsanlegt að
einhver á Dynjanda hafi sagt við
bam, sem kom að leita kinda frá
öðmm bæ, að þær hefðu sést upp
við fossinn eða upp við fjallfossinn
til aðgreiningar frá öðmm fossum
í ánni, því að vissulega er Dynjandi
fjallfoss þó að hann heiti Dynjandi.
Fólk, sem kom af sjó úr öðmm
sveitum og vissi af ýmsum fossum
í Dynjandisá, gæti líka hafa haft á
orði við böm á leiðinni að fyrst
kæmi stóri fjallfossinn fram án þess
endilega að nefna hann alltaf með
nafni. Er á þetta bent vegna um-
mæla í útvarpsþætti Baldurs Böðv-
arssonar. Við mat á vitnisburðum
manna, sem aldurs vegna muna
fyrst eftir sér á ámnum milli 1920
og 1930, verður líka að hafa í huga,
að strax á þeim ámm hafði séra
Böðvar fengið ýmsa mæta menn í
lið með sér í baráttunni fyrir Fjall-
fossnafninu. Hann háði þá baráttu
af nokkm kappi, var laginn áróð-
ursmaður og ýmsir Vestfirðingar
töldu, sem eðlilegt var, séra Böðvar
vera manna líklegastan til að kunna
full skil á þessu máli. Til vom líka
þeir, sem kunnu því betur að hafa
þennan aðsópsmikla kirkjuhöfð-
ingja fremur með sér en móti, enda
átti maðurinn allt gott skilið burt-
séð frá þessum nafnaleikjum.
Nú má hins vegar vart seinna
vera að gert sé út um þetta mál
og fossinn Dynjandi fái héðan í frá
að halda sínu foma nafni án meið-
inga. Við breytum ekki nöfnum á
Gullfossi eða Dettifossi, eða Esjunni
og því skyldum við þá troða nýjum
nöfnum upp á Dynjanda eða Hom-
bjarg? Hvort séra Böðvar eða ein-
hver annar var upphafsmaður að
Fjallfossnafninu skiptir auðvitað
ekki meginmáli, heldur hitt að slík
tilefnislaus nafnbreyting er for-
dæmanleg hver sem í hlut á. Baldur
Böðvarsson sagði reyndar í útvarps-
erindi því, sem hér hefur verið vísað
til, að faðir sinn hefði haft alla for-
göngu um að breyta nafni á öðmm
og minni fossi í Dynjandisá til sam-
ræmis við augnablikshugdettu að-
vífandi ferðamanns. Þau ummæli
benda vissulega til þess að séra
Böðvar hafi ekki talið nema manns-
verk að velta í rústir og byggja á
ný í slíkum efnum!
Dynjandisheiði
og Dynjandisá
Að lokum skal tekið fram að
samkvæmt öllum rituðum heimild-
um frá 19. öld og fyrstu árum þess-
arar aldar, sem mér eru kunnar,
er nafnið Dynjandi beygt sem karl-
kynsorð, veikri beygingu. Þannig
talar Jón Sigurðsson forseti t.d. um
Símon bónda á Dynjanda í Amar-
firði í minnisbók sinni (Lúðvík
Kristj.: Vestlendingar II. 1, Rvík
1955, bls. 25) og margir könnuðust
lengi við þá feðga Ebenezer og
Vagn á Dynjanda í Jökulfjörðum
samanber Vestfirskar sagnir. í
Jarðabók Áma Magnússonar og
Páls Vídalíns frá upphafí 18. aldar
má hins vegar sjá tvær eignarfalls-
myndir af bæjamafninu Dynjandi.
Þar er á einum stað sagt til Dynj-
anda en á öðrum til Dynjandis
(Jarðabók ÁM og PV VII, ljósprent-
un 1984, bls. 9 og 11). í síðar-
nefndu orðmyndinni kemur fram
fom eignarfallsending, sem reyndar
hefur haldist allt til þessa í samsett-
um orðum, samaiiber Dynjandis-
heiði, Dynjandisá og Dynjandisvog-
ur. Þannig eru þessi nöfn yfirleitt
rituð á kortum og í öðrum heimild-
um allt fram á miðja þessa öld.
Undantekningar má þó fínna með
a fyrir is. Um 1950 fékk séra Böðv-
ar Bjamason ömefnanefnd hins
vegar til að úrskurða að s-ið skyldi
fellt á brott og eftir stæði Dynjandi-
heiði! (Sjá Arbók Ferðafélags ís-
lands 1951, bls. 164.) Slíkur úr-
skurður er þó ekki annað en mark-
leysa, sem á sér engin rök og sama
gildir um viðleitni nývillinga til að
færa Dynjandanafnið frá fossinum
yfir á ána og nefna hana Dynj-
andi. Hennar nafn er og hefur ætíð
verið Dynjandisá.
Hér verður ekki farið lengra út
í þessa sálma að sinni. Neðanmáls
vil ég að gefnu tilefni taka fram
að enda þótt ég riti nafn staðarins
á Eyri við Amarfjörð Rafnseyri en
ekki Hrafnseyri, þá á ég í engum
deilum við menn um slíkt. Alkunna
er að séra Böðvar Bjamason tók
upp ritháttinn Hrafnseyri og vildi
festa hann í sessi. Ég tel báðar
orðmyndimar góðar og gildar en
held mig persónulega við það, sem
almennt hafði tíðkast á Vestfjörð-
um í a.m.k. 150 ár á mínum upp-
vaxtarárum þar. Tel ég mig þama
í bærilegum félagsskap með mörg-
um góðum Amfirðingum, svo sem
Jóni Sigurðssyni forseta, er jafnan
nefndi fæðingarstað sinn Rafnseyri.
Höfundur er fyrrverandi ritstfóri.
Ef einhveijum skyldi detta í hug
að Hannes ætti þama við ána en
ekki fossinn, skal á það bent að
nafn vísunnar stendur letrað í
Ljóðabók Hannesar. Nafnið er:
„Ónotaður foss“.
I Landafræði Karls Finnbogason-
ar er fossinn líka nefndur Dynjandi
og sagður vera einn af hæstu og
fegurstu fossum landsins (sjá 7.
útgáfu frá 1935, bls. 15). Árið 1935
var einnig gefið út frímerki með
mynd af Dynjanda og hann þar
nefndur sínu rétta nafni.
Séra Böðvar taldi gamla
nafnið skrítíð og kaus
sér annað nýtt!
Nokkuð snemma á þessari öld
hafði þó reyndar tekið að bera á
undarlegum tilraunum til að koma
allt öðru nafni á Dynjanda og kalla
hann Fjallfoss. Séra Böðvar Bjama-
son var vígður til Rafnseyrar árið
1902 og var hann þar prestur í um
það bil 40 ár. Séra Böðvar var
áhrifamikill merkismaður, er brátt
lét mjög til sín taka í margvíslegum
málum þar vestra. Hann var eini
langskólagengni maðurinn í sveit
sinni og, eins og oft vill verða þar
sem þannig háttar til, brátt talinn
af ýmsum einskonar hæstiréttur
hvað snerti fom og ný menningar-
mál í Auðkúluhreppi. Snemma bar
á því að séra Böðvar vildi nefna
fossinn mikla, sem við augum blas-
ir frá Rafnseyri, Fjallfoss. Kom
hann því nafni á framfæri við gesti
og gangandi. Létu sumir gott heita
en öðmm líkaði miður. Baldur, son-
ur séra Böðvars, sagði í útvarpser-
indi því, sem hér var í upphafi
minnst á, að faðir sinn hefði þó
aðeins þekkt Dynjandanafnið, er
hann kom í Amarfjörð, en þótti
skrítið að fossinn skyldi bera sama
nafn og áin, sem reyndir heitir
Dynjandisá. Staðhæfði Baldur að
faðir sinn hefði strax í sinni fyrstu
húsvitjunarferð haldið uppi spum-
um um annað nafn á fossinum og
SANDVIK
Fást í öllum helstu
byggingavöruverslunum
um allt land