Morgunblaðið - 15.04.1988, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. APRÍL 1988
Séð suður Tjarnargötu.
Friðun tíarnarsvæðisins
eftirJón Óskar
Þegar það gerðist árið 1972, að
áhugasamir Reykvíkingar risu upp
gegn þeirri fyrirætlun að rífa Bem-
höftstorfuna, skrifuðu ýmsir þekkt-
ir og óþekktir borgarar mjög ákveð-
ið gegn því að leyfa gömlu húsunum
að standa. Rökin voru ekki hvað
síst þau, að húsin væm ekki nógu
merkileg af því að þau væru úr
timbri, en auk þess ættu þau sér
enga sögu nema að þar hefðu verið
bökuð brauð, rétt einsog það væri
ekki nógu göfugt starf. í einni
greininni stóðu þessi orð:
„Væri ekki ólíkt skemmtilegra
og viturlegra að jafna við jörðu
nokkra timburkumbalda í eða ná-
lægt miðborginni og reisa þar bygg-
ingar . sem settu menningarlegri
svip á höfuðborgina?"
Hver mundi nú vera samþykkur
slíku viðhorfi? Tæpast nokkur mað-
ur. En þá var Bemhöftstorfan í
niðumíðslu af því að vanrækt hafði
verið að halda húsunum við, og það
höfðu ýmsir fyrir rök gegn því að
leyfa húsunum að starida, rétt eins-
og menn nú þykjast geta notað
vanhirðu tjarriarinnar fyrir rök nieð
ráðhúsbyggingu í tjöminni. En
góðu heilli fékk Bemhöftstorfan að
standa, nú setja húsin sem átti að
rífa fagran og vinalegan svip á
borgina og raunverulegan menn-
ingarblæ, en hitt hefði verið ómenn-
ing að rífa þau og byggja í stað
þeirra steinsteypubákn sem hefðu
yfirgnæft gamla stjómarráðshúsið
og menntaskólann.
Pramangreind tilvitnun var eng-
an veginn fyrsta hvatning til Reyk-
víkinga um að rífa gömlu húsin og
byggja upp miðbæinn í nýjum stein-
steypustfl. Það var ekkert athuga-
vert við steinsteypuna í sjálfu sér,
ef hún var notuð af smekkvísi í
nýjum hverfum vaxandi borgar, en
ekki til að eyðileggja uppmnaleg-
ustu hverfi Reykjavíkur. Arið 1948
urðu blaðaskrif um þetta, og hafði
þá verið ráðgert að rífa gamla
menntaskólahúsið við Lækjargötu
eða flytja það út að Bókhlöðustíg
(hvemig sem átti nú að koma því
þar fyrir) eða á einhvem annan
stað, svo hægt væri að byggja 5—6
hæða steinhús á lóðinni, en þar sem
Bemhöftshúsin standa enn, sem
betur fer, átti að reisa margra
hæða stjómarráðshús og 5—6 hæða
steinbyggingar áttu að vera eftir
endilangri brekkunni út að
Príkirkjuvegi, nema menn vom eitt-
hvað í vafa um hvað gera skyldi
við hið sögufræga menntaskólahús,
þar sem þjóðfundurinn var haldinn
1851, en við hann em tengd fræg-
ustu orðin sem sögð vom í sjálf-
stæðisbaráttu íslendinga: „Vér
mótmælum allir“, og var þá verið
að mótmæla danskri valdníðslu.
Einar Sveinsson arkitekt birti
grein í Vísi 29. janúar 1948 um
þessar nýju skipulagshugmyndir,
og vom með greininni prentaðar
þijár myndir sem hann hafði teikn-
að tfl að gefa Reykvíkingum hug-
mynd um hvemig þetta mimdi
verða í megindráttum, þó ekki væri
búið endanlega að ákveða gerð
húsanna. Ég verð að segja, að hroll-
ur fór um mig, þegar ég leit þessar
myndir í dagblaðinu Vfsi frá því í
ársbyijun 1948 (auðvelt er að fá
að fletta þessu upp á lestrarsal
Landsbókasafns). Háir steinkassar
meðfram endilangri Lækjargötu,
allir eins nema gamla menntaskóla-
húsið sem var ofurliði borið í þess-
ari nýju steinveröld og hefði því
hlotið að hverfa úr höfuðborg ís-
lands.
Tveir kennarar við Menntaskól-
ann í Reykjavík létu einkum að sér
kveða gegn þeim hugmyndum sem
uppi vom varðandi skólann og nið-
urlægingu hans, þeir Sigurkarl
Stefánsson stærðfraeðikennari og
Einar Magnússon sem síðar varð
rektor skólans. En í blaðaskrifum
um þetta mál hlutu augu manna
að beinast jafnframt að ýmsu öðm
í skipulagningu borgarinnar. Einar
Magnússon lét eftirfarandi orð falla
í Vísi 10. eða 11. mars 1948:
„Og svo vilja sumir setja ráðhús-
bákn í Tjömina af því að það tæki
sig svo vel út þar þegar það er séð
úr flugvél yfir flugvellinum ...“
Skyldi það vera á sama hátt sem
það ráðhús á að taka sig vel út sem
sumir vilja nú, 1988, þröngva upp
á Reykvíkinga?
Ekkert varð úr þeim ósköpum
sem fyrirhuguð vom 1948, en Iðn-
aðarbankinn er til vitnis um þann
hroða sem yfir Reykvíkinga átti að
koma. Menn hugsi sér alla Lækjar-
götuna með eintómum kassabygg-
ingum. En málið komst aftur á
hættustig 1972, þegar eyðileggja
átti Bemhöftstorfuna og byggja
margra hæða stjómarráðshús í
staðinn. Þá vom stofnuð samtök til
að bjarga Bemhöftstorfunni, og að
vísu tókst að bjarga henni, en ekki
án mikillar baráttu.
Eitt af því sem gert var árið
1972, þegar skorin var upp herör
gegn niðurrifsstefnunni, var að
nokkrir áhugamenn úr ýmsum list-
greinum (þar á meðal byggingar-
list) tóku sig saman um að birta í
dagblaðinu Vísi það sem þeir köll-
uðu götu dagsins, en það vom ljós-
myndir af götum og húsaröðum sem
þeir vildu vekja athygli á, að ekki
mættu hverfa. Ein myndin var af
Tjamargötunni, mjög falleg mynd
tekin úr Vonarstræti, og sást öll
Tjamargatan greinilega með sinni
fallegu húsaröð. Myndin birtist í
Vísi 27. nóvember 1972 og undir
henni var allmikill texti. í honum
stóð meðal annars þetta:
„Fyrir nokkmm ámm fór fram
samkeppni meðal arkitekta um
umhverfi Tjamarinnar og þá kom
í ljós að allir þátttakendur gera ráð
fyrir því að húsálengjan við Tjamar-
götu hyrfi af sjónarsviðinu. Hveij-
um dytti í hug að hrófla við þessum
húsum nú?“
Þannig var spurt 1972. Menn
hlutu að undrast skammsýni arki-
tekta nokkmm ámm fyrr, en af-
staða þeirra var ólík 1972, þegar
margir þeirra lögðust á eitt að
bjarga Bemhöftstorfunni frá niöur-
rifí. Hvað skyldu arkitektar hugsa
núna? Einn hefur barist í skipulags-
nefnd gegn byggingu ráðhúss í
tjöminni án þess mark væri á tek-
ið. En ef ráðhús það sem nú er
fyrirhugað á eftir að rísa upp úr
tjöminni, verður ekki lengur hægt
að sjá fallegu húsalengjuna við
Tjamargötu frá þeim stað í Vonar-
stræti, þaðan sem myndin hefur
sýnilega verið tekin. Það sæist ekki
Jón Óskar
„ Auk þess væri með
fyrirhugaðri stórbygg-
ingu verið að taka fyrir
útsýni til tjarnarinnar
úr mörgnm húsum við
Tjarnargötu, allt yrði
þar dimmara, mengun
meiri og bílakraðak
óviðráðanlegt.“
nema lítill hluti af húsaröðinni, því
ráðhúsið mundi skyggja á, og raun-
ar sæist ekki heldur nema hluti af
húsaröðinni, ef staðið væri hjá
gömlu Iðnó, iitla og vinalega leik-
húsinu sem stórhýsið mundi þrengja
að með grálegum belgingi. Og hvað
væri það þá sem sæist frá þeim
stað, þar sem ljósmjmdarinn hefur
verið þegar hann tók myndina?
Þaðan sæist sú hlið ráðhússins sem
ekki hefur verið til sýnis á myndum
þeim sem birtar hafa verið í blöðun-
um, sú hlið sem snýr út að Vonar-
stræti. Þó birtist í Morgunblaðinu
16. og 17. mars mynd af þessari
hlið hússins, og þar gaf á að líta.
Er erfitt að hugsa sér svo smekk-
lausan mann, að hann sjái ekki hve
ljótt þetta mundi verða, þegar upp
væri komið. Ólíklegt er að það sé
þetta sem Reykvíkingar vilja, hvað
sem líður fljótræðissamþykkt meiri
hluta borgarstjómar. Auk þess
væri með fyrirhugaðri stórbygg-
ingu verið að taka fyrir útsýni til
tjamarinnar úr mörgum húsum við
Tjamargötu, allt yrði þar dimmara,
mengun meiri og bflakraðak óvið-
ráðanlegt.
Vitanlega ættu íbúamir þama
að hafa lagalegan rétt til að vemda
sig og sín hús. En mér sýnist að
flytja þyrfti á Alþingi tillögu um
friðun tjamarsvæðisins vegna
Reykvíkinga allra, og ég er sannast
sagt undrandi á því, að það skuli
ekki hafa verið gert. Það er óþol-
andi, að hægt skuli vera með ein-
faldri samþykkt og naumum meiri-
hluta í borgarstjóm að ryðjast inn
á þetta gamalgróna svæði sem ætti
bókstaflega að vera Reykvíkingum
heilagt. Fyrirkomulag það sem haft
er við kjör borgarstjóra samkvæmt
flokksfylgi hefur ákveðna hættu í
för með sér. Vanhæfur maður getur
hvenær sem er hlotið embættið,
maður sem fer í stríð við borgarbúa
í stað þess að koma fram við þá
af lipurð og tillitssemi, maður sem
þykist allt vita betur en aðrir og
getur í krafti flokksfylgis næstum
því haft einræðisvald.
Þeir sem segjast endilega vilja
ráðhús úti í tjöminni hafa beitt afar
sérkennilegum rökum. Til dæmis:
Ráðhús í tjöminni yrði örstutt frá
þeim stað, þar sem Ingólfur byggði
bæ sinn forðum. Slfldr menn gera
grín að öðrum fyrir tilfínningarök.
Við þessa hugmynd hefur því svo
verið bætt, að ekki dugi að reisa
ráðhúsið við sjó, en engin haldbær
rök færð fyrir því, og sé ég raunar
ekki betur en það væri tilvalið, ef
ætti að tengja húsið sérstaklega við
Ingólf Amarson, því sagt er að
öndvegissúlur hans hafi rekið af sjó
á land upp. Þær fundust ekki í tjöm-
inni.
Annað sérkennilegt dæmi er það
sem ég gat um í upphafi greinar
minnar, að í útlöndum væru ráðhús
eða stórbyggingar einkum við ár
og vötn. Kátleg rök það. Menn
mundu komast að raun um það, ef
þeir fæm um borgir Evrópu, að
elstu stórbyggingar þar kunna að
vera við vötn eða ár, ef borgimar
hafa upphaflega byggst við vötn
eða ár, en að öðm leyti em stór-
byggingar á víð og dreif um borg-
imar, eftir því sem þær hafa þanist
út. Og það er engin þörf á vatni
við ráðhús. Menn ættu að hugleiða
til hvers ráðhús er. Það er ekki
annað en vinnustaður fyrir stjóm-
endur borgar og aðra starfsmenn
hennar. Hversu margir era starfs-
menn Reykjavíkurborgar? Kæmust
bflar þeirra í fyrirhugaða bíla-
geymslu? Mér hefur skilist að flytja
ætti allar skrifstofur borgarinnar í
þetta hús. Það hlýtur að vera dálag-
legur hópur fólks.
Þriðja sérkennilega dæmið um
rök þeirra, sem endilega vilja fá
ráðhús í tjömina, er að þeir ætli
með því að fá líf í miðbæinn og
umhverfís tjömina. Þessir menn
minna mig á suma þá stjómmála-
menn sem komu í þjóðminjasafnið
fyrir skömmu, af því að þeim hafði
verið boðið þangað I tilefni af af-
mæli safnsins, en þeir sögðust ekki
hafa komið þangað síðan þeir vom
í bama- eða unglingaskóla, þegar
kennarar höfðu farið með þá ásamt
öðmm krökkum að sýna þeim safn-
ið. Þeir sem sjaldan eða aldrei koma
ofan að tjöm, vita ekkert um líf
þar. Ég held að þeir menn séu að
hugsa um bfla, að það vanti fleiri
bfla á ferð kringum tjömina. Hvað
mundi það svo lífga? Ekkert er til
dauðara og vitlausara í stórborgun-
um en bflaöngþveitið, enda er víðast
hvar verið að reyna að losna við
það, en ekki auka það. Kyrrð og
friður er það sem gefur tjöminni í
Reykjavík gildi, og er þegar of mik-
il eiturspúandi bflaumferð í kringum
hana, en þó ekki í Tjamargötu sem
nú ætti að eyðileggja samkvæmt
vitleysunni sem fyrirhuguð er.
Einn alþingismaður sagði í út-
varpsþætti á dögunum, að hann
hefði gengið kringum tjömina fyrir
skömmu, og var auðheyrt á orðum
hans að hann hafði ekki veitt tjöm-
inni mikla athygli fyrr, en nú tók
hann eftir því að tjamarbakkamir
vom ekki í góðu lagi og tjömin
heldur sóðaleg, að honum sýndist,
en af öllu þessu dró hann þá álykt-
un að það þyrfti að byggja ráðhús
ofan í vatnið.
Slík rök sem hér hefur verið lýst
(og önnur álíka sérkennileg) mega
heita dæmigerð fyrir málflutning
þeirra sem vilja knýja fram með
offorsi þá umtumun sem hlyti að
leiða af fyrirhugaðri stórbyggingu
og þeim framkvæmdum sem í
kringum hana yrðu. Borgarstjórinn
sjálfur klifar á sömu bamalegu
tuggunni upp aftur og aftur, að
enginn staður í Reykjavík geti kom-
ið til greina undir ráðhús nema
tjömin.
Það er dýrt að byggja í vatni og
gerir helst enginn óvitlaus maður.
Kostnaðaráætlun var því mikil í
upphafi, en hefur sífellt verið að
aukast, enda þegar búið að ákveða
stækkun ráðhússins um fleiri
hundmð fermetra, _og veit enginn
hvar þetta endar. Á sama tíma er
ekki hægt að borga sómasamlega
þeim sem annast heimilishjálp hjá
lasburða fólki í Reykjavík, fóstmr
fást ekki á bamaheimilin vegna
lágra launa o.s.frv. Og borgarstjóri
er hróðugur. Já, mótmælið bara,
komið með ykkar athugasemdir.
Þið hafið rétt til þess, — við lifum
í lýðræðisþjóðfélagi. En það verður
ekkert mark tekið á athugasemdum
ykkar, — þær fara beint í skjala-
skápinn. Þannig er talað við fólkið.
Ætli nokkur sjái þama líkingu með
stjómarfari í þeim löndum sem við
teljum ekki öll til fyrirmyndar?
Heyrst hefur jafnvel, að súmt fólk
þori ekki að láta uppi skoðanir sínar
í málinu eða skrifa nafn sitt á mót-
mælalista af ótta við eitthvað.
Skyldi það vera ótti við borgarstjór-
ann? Varla er slíkt ástand til heilla
fyrir Reykjavík.
Oft er búið að benda á þau mis-
tök sem orðið hafa í miðbæ
Reykjavíkur, þar sem klesst hefur
verið nýjum byggingum í algera
ósamræmi við það sem fyrir var, —
en ekkert af því sem gert hefur
verið kemst þó í hálfkvisti við það
sem ráðgert var 1948, svo sem fyrr
er frá sagt. Flestum skyni bomum
mönnum hlýtur að ógna hvað menn
þá og síðar létu sér detta í hug að
gera við gömlu Reykjavík. Borg-
arbúar geta hrósað happi, að kvos-
in svonefnda skyldi ekki vera fyllt
með stál- og glerhúsum, en
Reykjavík er enn í hættu. Sífelit
er verið að spilla gömlum svip henn-
ar.
Nýlega vom sýndir í sjónvarpinu
tveir þættir um Guðjón Samúelsson
húsameistara sem teiknað hefur
frægustu stórbyggingar í Reykjavík
og munu margir ætla, að þjóðleik-
húsið sé þeirra merkilegust og feg-
urst á sinn sérstæða hátt. En nýtur
það sín vel í umhverfinu? Nei, eng-
an veginn. Því var klesst þama við
Hverfisgötuna, þrátt fyrir andmæli
húsameistara sem sá, að þar yrði
alltof þröngt um það. Flestir munu
nú undrast skammsýni borgaryfir-
valda á þeim tíma. En hvað gerist
nú fjöratíu ámm síðar? Ibúar
Reykjavflcur verða nú vitni að sams-
konar skammsýni borgaryfirvalda
gagnvart staðsetningu ráðhúss, þar
sem ekkert rými er við það á tvær
hliðar og hitt er vatn. Ekkert torg
getur orðið við húsið nema fylla
eigi upp f stóran hluta af tjöminni,
þegar húsið er komið upp. Það sem
þó var borgaryfírvöldum til máls-
bóta fyrir fimmtíu ámm, að þau
þóttust vera að spara, er ekki hægt
að segja um staðsetningu ráðhúss
í tjöminni, því sú ráðstöfun er ekki
til annars en að auka kostnaðinn
upp úr öllu valdi.
Menn fagna því núna að ýmsar
vafasamar stórbyggingar sem áður
vora fyrirhugaðar í Reykjavfk hafa
ekki risið. Eins mundi flöldinn
fagna því seinna meir, að ráðhúsið
skyldi ekki rísa í tjöminni, ef hægt
er að fá meirihluta borgarstjómar
tfl að virða rök og tilfínningar borg-
arbúa, og þá mundi margur undr-
ast að nokkur skyldi geta aðhyllst
þessa hugmynd og að fólkið skyldi
ekki rísa upp sem einn maður til
vemdar Q'öminni og lifandi mynd
hennar.
Höfundur er rithöfundur.