Morgunblaðið - 15.04.1988, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. APRÍL 1988
Virðisaukaskattur er sölu-
skattur í breyttri mynd
— sagði Jón Bald-
vin Hannibalsson í
ræðu á Alþingi í
fyrradag
Hér fer á eftir fyrri hluti
framsöguræðu Jóns Baldvins
Hannibalssonar, fjármálaráð-
herra, fyrir frumvarpi ríkis-
stjórnarinnar um virðisauka-
skatt:
Ég mæli hér fyrir frumvarpi til
laga um virðisaukaskatt. Þetta er
ekki í fyrsta skipti sem slíkt frum-
varp birtist. Frumvörp um þetta
efni voru lögð fram Kaustið 1983,
1984 og 1986. Þessi frumvörp hlutu
aldrei afgreiðslu Alþingis. í tvö fyrri
skiptin má segja að um hafi verið
að ræða kynningu eingöngu en í
síðasta skiptið, þ.e. haustið 1986,
var ákveðið að láta afgreiðslu virð-
isaukaskatts þoka fyrir öðrum viða-
miklum nýjungum í skattamálum
þar sem voru lög um staðgreiðslu
skatta og ýmis mál sem henni
tengdust. Frumvarp það sem nú er
lagt fram í þremur meginatriðum
frábrugðið því frumvarpi sem var
til umfjöllunar fyrir hálfu öðru ári.
Á hinn bóginn eru allar ytri aðstæð-
ur svo mjög breyttar, að því verður
ekki saman jafnað. Að þessu vík
ég nánar hér á eftir.
Breytingar frá
fyrri frumvörpum
í fyrsta lagi skal nefnd sú megin-
breyting, að frumvaip til laga um
virðisaukaskatt er nú lagt fram sem
liður í mótaðri heildarendur-
skoðun og endurmati á tekjuöfl-
unarkerfi ríkisins. Alþingi hefur
þegar afgreitt veigamikla þætti
þeirrar endurskoðunar, þar sem eru
breytingar á lögum um telq'u- og
eignaskatt einstaklinga annars veg-
ar og hins vegar ný tollalög og lög
um vörugjald. Þau byijunarskref
sem þegar hafa verið tekin kalla á
framhald og er frumvarp til laga
um virðisaukaskatt stærsta skrefið
í heildarendurskoðun tekjuöflunar-
kerfis ríkisins.
í annan stað er nú svo komið,
að eftir ráðstafanir ríkisstjómarinn-
ar í efnahagsmálum, þ. á m. tekju-
öflunarmálum á miðju síðasta ári
og aftur í upphafi þessa árs, hafa
verið skapaðar forsendur til upp-
töku á virðisaukaskatti með minni
röskun í efnahags- og verðlagsmál-
um en áður var. Söluskattsstofninn
hefur þegar verið breikkaður og
nær nú til flestra þeirra þátta, sem
virðisaukaskatturinn mun taka til
skv. frumvarpinu. Samfara þeirri
breikkun voru gerðar ýmsar af þeim
hliðarráðstöfunum, sem áður þótti
ljóst að grípa yrði til við upptöku
virðisaukaskattsins.
Breyting á tekjuskattskerfinu,
hækkun bamabóta og bamabóta-
auka og lækkun tolla og vörugjalda
var sá rammi sem settur var um-
hverfís breytingu á söluskatti um
sfðustu áramót. Heildaráhrif þeirra
breytinga á tekjudreifingu í landinu
vom á þann veg, að ráðstöfunar-
tekjur í neðrihluta tekjustigans
hækkuðuog kaupmáttur þeirra óx.
Breyting úr söluskatti yfír í virðis-
aukaskatt nú hefur því allt önnur
hliðaráhrif að því er varðar tekju-
dreifingu og verðlag en orðið hefði
síðast, virðisaukaskattur var til
umræða á Alþingi.
Móðuharðindi af manna-
völdum?
Þrátt fyrir þann langa tíma, sem
virðisaukaskattur hefur verið til
umfjöllunar og athugunar hér á
landi, virðist nokkuð skorta á, að
almenningur geri sér ljósa grein
fyrir þeim breytingum sem hann
hefur í för með sér. Að hluta til
má um kenna málflutningi and-
stæðinga skattsins, sem hafa út-
málað hann sem óbærilega hel-
Qötra, sem aldrei verði leystir séu
þeir eitt sinn komnir á. Svo kröftug-
lega enduróma þessar bábiljur, að
§öldi fólks stendur í þeirri meiningu
að virðisaukaskattur sé eitthvert
nýtt fyrirbæri, sem vondir menn
vilji innleiða á íslandi. Eins konar
móðuharðindi af mannavöldum.
Þeir gera sér ekki ljóst, að virðis-
aukaskattur er aðeins söluskattur
í breyttri mynd. Einn af mörgum
neyslusköttum sem verið hafa hér
á landi og annars staðar svo árum
og áratugum skiptir. Þeir virðast
ekki heldur gera sér grein fyrir
því, að virðisaukaskattur hefur á
síðustu 30 árum verið tekinn upp
í hveiju Evrópulandinu á fætur öðru
og ætíð að undangenginni ítarlegri
athugun og mati á kostum og göll-
um og mati á reynslu þeirra þjóða
sem á undan gengu. Það er athygl-
isvert, að engin Evrópuþjóð, sem
tekið hefur upp þetta skattform,
hefur horfið frá því aftur. Fullyrð-
ingar um, að ekki sé hægt að af-
nema skattinn eftir að hann hefur
einu sinni verið tekinn upp eru þó
uppspuni. Skýringin er allt önnur,
eða sú að óbein skattheimta í formi
neysluskatts hefur, m.a. vegna nið-
urfellingar tolla, orðið sífellt mikil-
vægari og stærri hluti af ríkissjóðs-
tekjum viðkomandi landa. Þrátt
fyrir stöðugt endurmat í þessum
efnum hefur þessum löndum ekki
tekist^.ð finna annað skattheimtu-
form, sem er jafnvirkt og samræm-
anlegt efnahagslegum markmiðum
og skilyrðum og virðisaukaskattur.
Söluskattur vilhallur
stórfyrirtækjarekstri
Við umræður um virðisaukaskatt
hefur sú spuming æ ofan í æ kom-
ið fram, hvers vegna ekki sé hægt
að lagfæra söluskattskerfið og gera
það betra í stað þess að taka upp
miklu flóknari virðisaukaskatt.
Þessu er til að svara, að jafnvel
þótt unnt væri að gera söluskatts-
kerfið sem slíkt sæmilega viðunandi
þá felur sá skattur í sér þá eigin-
leika og galla, sem gera hann alls
óviðunandi frá efnahagslegu og við-
skiptalegu sjónarmiði. Það má vera,
að framhjá þessum göllum megi líta
og hafi verið gert á meðan skatt-
hlutfallið var tiltölulega lágt og á
meðan háir tollar einkenndu vöru-
viðskipti milli landa. Með þeirri þró-
un sem verið hefur og verður áfram
með afnámi fjárhagslegra hafta á
viðskipti milli landa verða gallar
söluskattsins æ alvarlegri og veikja
stöðu þess ríkis, sem beitir slíku
skattkerfí, gagnvart þeim rílqum
sem nota virðisaukaskatt.
Það að stoppa í götin á sölu-
skattskerfínu og byrgja fyrir und-
anskotsleiðir, sem vissulega era
mikilsverð markmið, nægir ekki til
að gera söluskattinn að viðunandi
kosti. Ráðstafanir til þess að draga
úr hinum óæskilegu samkeppnis-
áhrifum, sem við þegar þekkjum í
formi endurgreiðslu á uppsöfnuðum
söluskatti í hinum og þessum at-
vinnugreinum, gera kerfið æ flókn-
ara í framkvæmd eftir því sem
lengra er gengið í þá átt. Dæmi
um tilraunir til þess að vinna á
móti göllum söluskattskerfisins að
þessu leyti má sjá í Finnlandi. Verð-
ur varla með sanni sagt, að slíkt
kerfí sé einfaldara í sniðum og
framkvæmd en virðisaukaskattur.
Uppsöfnunaráhrif söluskattsins,
sem koma til vegna þess að fram-
leiðendur söluvöru og seljendur
þjónustu kaupa vörar til fjárfesting-
ar og hluta aðfanga til framleiðslu
með söluskatti, valda því, að fyrir-
tækin verða að verðleggja vöra sína
hærra en ella. Framleiðslukostnað-
urinn er einfaldlega hærri vegna
skattsins. Fyrirtæki sem selur vöra
sína á erlendum markaði keppir þar
við framleiðendur, sem bjóða vörar
sínar falar án þess að burðast með
þær skattdreggjar í verði hennar,
sem íslenski aðilinn verður að gera.
Sama máli gegnir um innflutn-
ing. Erlend vara, sem hingað kemur
frá landi með virðisaukaskatt, er
seld hinum íslenska innflytanda án
þess að í verði hennar felist nokkur
skattur. Sala þessarar vöra á inn-
lendum markaði nýtur góðs af þvi
í samkeppni við innlenda vöra sem
verðlögð hefur verið með tilliti til
þess að greiða söluskatt af fjárfest-
ingu og ýmsum aðföngum. Afnám
hafta, lækkun tolla og aðflutnings-
gjalda gera þessa samkeppnisstöðu
sífellt alvarlegri.
Ókostur söluskattsins og upp-
söfnun hans hefur ekki aðeins áhrif
á samkeppnisaðstöðu milli innlendr-
ar og erlendrar vöru hvort sem er
á innlendum eða erlendum mark-
aði. Þessi áhrif birtast einnig í því,
að atvinnugreinum er mismunað og
einstökum fyrirtækjum sömuleiðis.
Uppsöfnun söluskattsins er mjög
mismunandi og einstök fyrirtæki
verða á mismunandi hátt fyrir barð-
inu á uppsöfnuninni, eftir því hvem-
ig skipulagi þeirra er háttað, hver
framleiðsla þess er og hvemig fram-
leiðsluferillinn er.
Þessi óæskilegu áhrif söluskatts
á aðstöðu fyrirtækja kemur meðal
annars fram í því, að hann er vil-
hallur stórfyrirtækjarekstri gagn-
vart rekstri smærri fyrirtækja.
Vegna söluskattsins er það hag-
kvæmara fyrir hið stóra fyrirtæki
að reka innan sinna vébanda ýmsa
starfsemi, t.d. þjónustustarfsemi,
sem ella yrði að kaupa af minni
aðilum með söluskatti. Tilraunir
hafa verið gerðar til þess að leysa
þennan vanda með skattlagningu á
innri þjónustu fyrirtækja en slíkt
fyrirkomulag er í reynd nær ófram-
kvæmanlegt.
Þó hér hafí aðeins verið drepið á
nokkur atriði má Ijóst vera að bætt
söluskattskerfí er enginn raun-
hæfur kostur til þess að tefla fram
á móti virðisaukaskatti.
Flóknari og dýrari
en söluskattur?
Því hefur verið haldið fram, að
virðisaukaskattur sé langtum flókn-
ari og dýrari í framkvæmd enn sölu-
skattur og af þeim ástæðum vanráð
að hafa á þeim skipti. Víst er það
að reiknað er með að í framtíðinni
verði meira kostað til að koma upp
og viðhalda virðisaukaskattskerfi
en nú er gert við söluskattinn. Hitt
er ósannað og verður vafalaust
seint sannað, að söluskattskerfi sem
nálgast virðisaukaskatt að gæðum
myndi kosta nokkra minna. Stað-
reynd er, að hjá þeim þjóðum, sem
hafa byggt upp virðisaukaskatts-
kerfi af hvað mestri skynsemi og
rekið það sem slíkt undanþágulaust
og án frávika, hafa ekki látið þrýsti-
hópa og sérhagsmuni setja mark
sitt á kerfið, hjá þessum þjóðum
er virðisaukaskatturinn ódýrasta
skattheimta sem völ er á. Um það
er ekki deilt.
Þáttur í heildar-
endurskoðun
Eins og áður segir er frumvarp
þetta liður í heildarendurskoðun á
tekjuöflunarkerfí ríkisins. í byijun
þessa árs vora gerðar veigamiklar
breytingar á þessu kerfi. Þær breyt-
ingar vora annars vegar liður í
nýsköpun skattkerfísins og hins
vegar við það miðaðar að undirbúa
jarðveginn og skapa betri forsendur
en áður voru fyrir hendi til upptöku
Jón Baldvin Hannibalsson
*
„Eg hef sýnt fram á það
með óyggjandi rökum,
að sú skattkerfisbreyt-
ing, sem gerð var í upp-
hafi þessa árs, var ekki
matarskattur eins og
lýðskrumarar nefndu
hana heldur stórfelld-
asta tekjujöfnun, sem
gerð hefur verið af op-
inberri hálfu hér á
landi.“
á virðisaukaskatti. Meginástæðan
til þess að gripið varð til síðast-
nefndu breytinganna, þ.e. breytinga
á söluskatti, vora þær að brýnt var
að efla fjárhag ríkissjóðs og binda
endi á skuldasöfnun hans sem hafði
verið viðvarandi í nokkur ár. Ljóst
er nú, að ekki var vanþörf á þessum
ráðstöfunum. Þróun efnahagsmála
frá áramótum hefur verið með þeim
hætti, að æskilegt hefði verið að
reka ríkissjóð með veralegum tekju-
afgangi til þess að freista þess að
draga úr spennu. Sömu sögu má
segja um nauðsyn á aðhaldi í fjár-
málaákvörðunum annarra opin-
berra aðila svo sem sveitarfélaga,
einkum og sérílagi á suðvesturhomi
landsins. Brýnt er, að þessir aðilar
taki mið af ástandi og horfum í
efnahagsmálum og noti ekki stór-
felldan tekjuauka til samsvarandi
aukningar á eyðslu og framkvæmd-
um heldur reki bú sín með tekjuaf-
gangi, treysti þannig framtíðarhag
sinn um leið og þau leggja sitt af
mörkum til þess að hamla á móti
verðlagsþróun sem veldur þeim eins
og öðram skaða. Fjármál sveitarfé-
laga, ákvarðanir þeirra um tekjuöfl-
un og ráðstöfun fjár era orðnar
stærri og áhrifaríkari en svo að
framhjá þeim verði litið, ef reka á
virka efnahagsstefnu.
Hluti aukinnar skattheimtu við
síðastliðin áramót er til kominn
vegna ákvarðana um auknar milli-
færslur, þ.e. beinar aðgerðir í tekju-
og tryggingarkerfinu til tekjujöfn-
unar í meira mæli en áður hafði
verið. Raunveraleg aukning ríkis-
tekna, þ.e. aukning tekna að frá-
dreginni aukningu millifærslna, var
hins vegar við það miðuð að eyða
annars fyrirsjáanlegum halla ríkis-
sjóðs. Sú hækkun var um þrlr millj-
arðar króna.
Auk þess að snerta fjárhag ríkis-
sjóðs vora þær breytingar á sölu-
skattskerfínu, sem gerðar vora,
ekki án áhrifa á framfærslukostnað
og dreifingu neyslumöguleika. Þau
áhrif vora hins vegar jöfnuð og
rúmlega það með gildistöku nýrra
ákvæða um tekjuskatt samfara
staðgreiðslukerfi og vegna sér-
stakra ráðstafana, sem gripið var
til.
Ráðstöfunartekjur lág-
launafólks hafa hækkað
Vinsælasti hluti þessara skatt-
breytinga í munni stjómarand-
stöðuflokkanna var án efa skatt-
lagning matvöra. Þeim tókst ekki
að koma auga á skóginn fyrir tiján-
um, eða vildu ekki gera það. Þeir
neituðu hreinlega að horfast í augu
við einfaldar staðrejmdir um heild-
aráhrif skattkerfisbreytinganna, en
einblíndu á þann þátt þeirra, sem
þeir ætluðu að myndi veita þeim
stundarvinsældir. Virðist árangur
af því erfíði ærið misjafn.
Þeim, sem vill gera sér grein
fyrir heildaráhrifum þessara um-
fangsmiklu breytinga, dugir ekki
að líta á hvem þátt fyrir sig, heldur
verður að meta þá alla í einu og
draga þannig fram heildaráhrif.
Slíkt mat hefur verið framkvæmt
og era niðurstöður þess óvefengjan-
legar. Samkvæmt þeim er ljóst, að
hjá heimilum með meðaltekjur og
þaðan af lægri tekjur hafa ráðstöf-
unartekjur eftir greiðslu beinna
skatta hækkað. Gagnstáett gildir
um heimili með tekjur fyrir ofan
meðallag. Heildaráhrif skattkerfis-
breytinganna á tekjudreifingu vora
þannig mjög afdráttarlaus. Þannig
leiddu þessar breytingar allar til
jafnari 'tekjudreifíngar. Munurinn á
ráðstöfunarfé launafólks minnkaði.
Tekjumunurinn minnkaði. Þetta er
nauðsynlegt að komi skýrt fram,
því að þetta er óvefengjanlegt og
hefur margsinnis verið sýnt fram á
í tölum. Enda hefur enginn dregið
þessa útreikninga í efa með talna-
legum rökum. Af hveiju ekki?
Vegna þess að það er ekki hægt.
Það er mergurinn málsins.
í stuttu máli má segja, að breyt-
ingar á tekjuöflunarkerfi ríkisins
um síðustu áramót hafi gert það
styrkara enn áður og virkara sem
tekjujöfnunartæki. Hæfni þess til
tekjujöfnunar er meiri en áður og
það breytir dreifíngu ráðstöfunar-
tekna til hagsbóta þeim sem úr
minna hafa að spila.
Virðisaukaskattur eins og fram-
varp þetta gerir ráð fyrir mun enn
tryggja og auka þann árangur og
þau áhrif sem að framan greinir.
Skattur án undanþágu
Undanþága matvöra undan sölu-
skatti eða virðisaukaskatti og áhrif
slíkrar undanþágu á neyslumögu-
leika hefur mikið verið rætt. For-
mælendur undanþágufargansins
hafa reyndar aldrei stutt það rökum
eða sýnt fram á hin meintu æski-
legu áhrif af undanþágunni. Þeir
hafa aldrei gert grein fyrir því,
hvemig afla skyldi þess fjár, sem
tapast með undanþágunum og
hvemig sú tekjuöflun kæmi niður
á neytendum. Þvert á móti hefur
verið bent á það, að til era aðrar
leiðir og betri en undanþágumar í
þeim tilgangi að jafna tekjudreif-
ingu. Beinar aðgerðir, hækkun per-
sónuafsláttar, bamabóta, trygging-
arbóta o.s.frv. era í þessu efni í
senn skilvirkari og ódýrari. Staðfest
dæmi um það liggur nú fyrir þar
sem er skattkerfísbreytingin um
síðustu áramót. Talsmenn slíkra
leiða til tekjujöfnunar er ekki aðeins
að fínna hér á landi í þessari ríkis-
stjóm, sem nú er við völd. Dæmi
um sömu afstöðu má finna þjá öðr-
um þeim þjóðum, sem hvað lengst
hafa náð í að þróa skattakerfi sitt
og lengst ganga í að þjóna félags-
legum markmiðum og að jafna
tekjudreifingu.
Það vill vefjast fyrir sumum að
skilja þau einföldu rök, sem liggja
að baki þeirri afstöðu að f stað
undanþáguleiða sé betra að skatt-
leggja alla vörasölu og nýta þær