Morgunblaðið - 11.05.1988, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÖ, MIÐVIKUDAGUR 11. MAÍ 1988
Varnar- og örygg-
ismálin í nýju ljósi
Eftirlits- og viðvörunarkerfið og gæsla varnarmannvirkja
í höndum Islendinga á kostnað og með tækjum NATO?
eftir Hannes
Jónsson
Árið 1941 var tímamótaár fyrir
þróun íslenskrar öiyggis- og varn-
arstefnu. Þá var formlega bundinn
endi á hlutleysisstefnuna frá 1918
með þríhliða vamarsamningi ís-
lendinga, Bandarikjamanna og
Breta. Jafnframt var tekin upp ný
stefna um virka samvinnu við vest-
rænu lýðræðisríkin í vamar- og
öryggismálum íslands.
Tfmamótasamningurinn frá 1941
er upphaf þeirrar þróunar sem skref
fyrir skref færði okkur þá fastmót-
uðu stefnu f öryggis- og vamarmál-
um sem við framkvæmum í dag.
Stiklur í þeirri þróun em Keflavík-
ursamningurinn 1946, NATO-
aðildin 1949 og vamarsamningur-
inn við Bandarfkin 1951.
Grundvallaratriði öryggis- og
vamarstefnunnar er samstarf okk-
ar við vestrænu lýðræðisríkin innan
Atlantshafsbandalagsins. Þar er í
raun um að ræða framhald öryggis-
stefnunnar frá 1941 þó í öðm formi
sé. Tengt þessu meginatriði stefn-
unnar, og að hluta til afleiðing þess,
er vera vamaliðs Bandaríkjamanna
í landinu samkvæmt vamarsamn-
ingnum frá 1951.
Hér þarf þó vamaðar við: Aðild
að NATO og vera vamarhers í
landinu em tvö aðskilin mál.
Tvö sjálfstæð og
aðskilin mál
Forsendur NATO em sambúðar-
vandi austur- og vésturveldanna,
tortryggni og ótti kjamorkuvæddu
risaveldanna hvors í annars garð,
öryggishagsmunir þeirra og hin
gagnstæðu sikeppandi hugmynda-
fræðikerfí þeirra með sínum gagn-
stæðu hagsmunum. Verði breyting
á þessum forsendum hefði það eðli-
lega áhrif á þörfína fyrir vamar-
bandalögin. í heimi friðar, samlynd-
is og vinsamlegra samskipta ríkja,
hefði hin friðsamlega vinnuaðferð
diplómatísins möguleika á að
tryggja öryggishagsmuni ríkja með
samningum um afvopnun og al-
þjóðlega löggæslu, þannig að her-
mennskan yrði óþörf nema sem al-
þjóðalögregla og öryggissveitir
Sameinuðu þjóðanna, sem önnuðust
friðargæslu á grundvelli alþjóða-
laga. Því miður bendir margt til
þess, að slíkt ástand sé enn fjarri
raunvemleikanum og enn verði þörf
fyrir vamarbandalag vestrænna
rikja. Forsenda vem vamarliðsins
á Islandi er önnur og þrengri, þótt
hún tengist eðlilega nokkuð hinni
fyrri. Bandaríkjamenn óskuðu eftir
að senda vamarlið til íslands á
gmndvelli aðildar okkar að NATO
vegna hins ótrygga ástands sem
skapast hafði vegna Kóreustyrjald-
arinnar, er hófs 1950 en lauk 1953.
Eðlismunur þessara tveggja
sjálfstæðu aðskildu mála sést
greinilega þegar litið er til tímabils-
ins 1949—1951. Þá vomm við aðil-
ar að NATO, en enginn samningur
um erlenda hersetu var til, ekkert
erlent vamarlið í landinu, en
Keflavíkursamningurinn tryggði að
flugrekstrarsveitir héldu vamar-
mannvirlq'unum við án erlendrar
hersetu.
Þótt forsendur fyrir fyrra málinu,
aðildinni að NATO, sé í fullu gildi
í dag, er upphaflega forsendan fyr-
ir vem vamarliðsins á íslandi löngu
ógild, 35 ámm eftir að Kóreustyij-
öldinni lauk.
Útþensluógnun Sovétrílg-
anna
Vissulega var útþensluógnun
Sovétríkjanna og kommúnismans í
Evrópu um og eftir síðari heims-
styijöldina gild ástæða fyrir stofnun
NATO 1949. í skjóli griðasáttmála
Hitlers og Stalíns, sem þeir Molotov
og Ribbentrop undirrituðu í Moskvu
23. ágúst 1939, og þó einkum lejmi-
samnings tengdum honum, var
Austur-Evrópu skipt í sovéskt og
þýskt áhrifasvæði. Rússar lögðu því
undir sig austurhluta Póllands,
Eistland, Lettland, Litháen, hluta
af Finnlandi, auk Bessarabíu, sem
tilheyrði Rúmeníu, strax árið 1940
og bættu við árið 1945 hluta af
Póllandi og Rúmeníu, einnig norð-
austurhluta af Þýskaíandi og aust-
urhluta Tékkóslóvakíu. Þannig var
samtals liðlega 182.000 fermílum
lands með um 24 milljónir íbúa
bætt við yfírráðasvæði Sovétríkj-
anna á ámnum 1940 og 1945.
En þetta var bara byrjunin á
útþenslu Sovétríkjanna og áhrifa-
svæða þeirra. Eftir sigurinn yfír
Þýskalandi féll hvert landi í Aust-
ur-Evrópu af öðm undir áhrifageira
Kommúnistar fengu í raun einka-
rétt á pólitísku starfí og völdum.
Almenningur gat ekki komið þeim
frá völdum í kosningum. Valfrelsi
var í raun afnumið.
Eftir alla þessa útþenslu fóm
bandamenn að spyija: Hvar tekur
þetta enda? Verðum við næsta fóm-
arríkið á altari kommúnismans?
Hvað er til vamar?
i umróti slíkra spuminga fæddist
hugmyndin um eitt öflugt vamar-
bandalag væstrænna lýðræðisríkja
sem hefta skyldi að fleiri Evrópu-
ríki yrðu útþenslu Sovétríkja Stalíns
að bráð. NATO var í augsýn sem
vamarbandalag er stæði vörð um
sjálfstæði og fullveldi lýðræðisríkja
Evrópu og treysti og tryggði öryggi
þeirra. Þar var í fæðingu viðnámið
sem hefti frekari útþenslu Sov-
étríkjanna í Evrópu og'hefur tryggt
okkur Evrópubúum frið og öiyggi
síðan. __
Úrelt óvinarímynd
Útþensluógnun Sovétríkjanna og
komúnismans í Evrópu um og eftir
síðari heimsstyijöldina var gild
ástæða fyrir stofnun NATO 1949
og þeirri óvinarímynd sem til varð
af Sovétríkjum Stalíns. Síðan hefur
og almenn vegna útþenslustefnu
Sovétríkja Stalíns._
í hugum okkar íslendinga er því
enginn óvinarimynd í dag. Við eig-
um enga óvini, aðeins misjafnlega
góða vini. Á meðal grundvallarat-
riða utanríkisstefnu okkar allt lýð-
veldistímabilið hefur verið að efna
til og viðhalda vinsamlegum sam-
skiptum við önnur ríki, enda þótt
við höfum átt nánustu samvinnu
við Norðurlönd og aðildarríki
NATO.
Af þessu leiðir, að í reynd hefur
óvinarímynd sú af Sovétríkjunum
sem NATO hefur mótað og við-
haldið um langa hríð ekkj verið
verulega sannfærandi á fslandi.
Nægir að nefna örfá dæmi því til
sönnunar.
Sovétríkin voru meðal fyrstu
bandamanna sem viðurkenndu
stofnun lýðveldis á íslandi strax
1944.
Þegar við áttum í hagsmunadeilu
við Breta út af landhelgismálinu
1952, 1958, 1972 og 1975, þá
ýmist viðurkenndu Sovétríkin nýju
fískveiðimörkin formlega eða í
verki.
Þegar Bretar beittu okkur lönd-
unarbanni á árunum 1952—1956
til þess að reyna að þvinga okkur
frá útfærslunni úr 3 í 4 mflur, þá
viðurkenndu Sovétríkin 4 mflna
mörkin og komu auk þess til hjálp-
Bjarni Benediktsson
Emil Jónsson
Eysteinn Jónsson
íslensk ráðherranefnd, sem f voru Bjarni Benediktsson, Emil Jónsson og Eysteinn Jónsson, fór til við-
ræðna f Washington í mars 1949, til þess að kanna hvaða skuldbindingar íslendingar þyrftu að taka á
sig með aðild að Atlantshafsbandalaginu. Þeir gerðu viðmælendum sfnum grein fyrir þvf, að Island
hefði engan her, ætlaði ekki að stofna her, og vildi ekki hafa erlendan her á íslandi á friðartímum.
Aðeins ef hættuástand skapaðist eða stríð brytist út mundi koma til greina að leyfa erlendum varnar-
her dvöl á íslandi og þá aðeins að ákvörðun íslendinga sjálfra.
Þessi skilyrði, sem Bjarni Benediktsson setti fram fyrir hönd allrar nefndarinnar, samþykktu forystu-
menn NATO. Kom þetta m.a. fram opinberlega f leyniskjölum utanríkisráðuneytisins frá 1949, sem
birt voru f Washington árið 1975.
Samkvæmt frásögn Deans Achesons, þáverandi utanríkisráðherra, af viðræðunum 14. mars 1949, svar-
aði hann yfirlýsingu Bjarna Benediktssonar þannig:
„Ég benti á, að okkur væri öllum yós sérstaða íslands. sem hefði engan vamarher og óskaði ekki eftir
að hafa erlendan vamarher f landinu á friðartímum. Ég sagði, að við hefðum enga ósk um að breyta
þessu ástandi.“
Sovétríkjanna. Dvöl sigursælla her-
sveita Rauða hersins í hjarta Evr-
ópu samhliða góðum árangri
kommúnista við að koma nokkru
af sínu fólki inn í „alþýðubreið-
fylkingar“ eða „popular front“
ríkisstjóma olli því, að Pólland og
Austur-Þýskaland féllu undir Sov-
étáhrifageirann árið 1945, Albanía
og Búlgaría 1946, Ungveijaland
1947, Rúmenía og Tékkóslóvakía
1948. Var hér um að ræða 363.500
fermflna landsvæði með um 95
milljónir íbua sem vom af rússnesku
þjóðemi (sjá teikningu).
Eftir að lönd þessi komust undir
áhrifageira Sovétríkjanna lokuðust
þau austan við Jámtjaldið" sem
Winston Churchill nefndi svo í ræðu
sinni í Fulton, Missouri, Banda-
ríkjunum 16. mars 1946. Pjöl-
flokkakerfíð og lýðræðislegar kosn-
ingar hurfu úr þjóðfélagsgerðinni.
ríkt friður í Evrópu, landamæri
hafa verið virt hér í áífu og skipu-
lag kommúnismans ekki þröngvað
upp á neitt Evrópuríki. Þetta hefur
verið vopnaður friður byggður á
ógnaijafnvægi kjamorkuveldanna
og vamarbandalaga þeirra.
Þegar grannt er skoðað sést, að
aðild Islands að NATO byggist öðr-
um þræði á vamarhagsmunum ná-
granna okkar á Atlantshafssvæðinu
sem hafa talið ísland ómissandi
hlekk í vamarkeðju vestrænna ríkja
vegna hemaðarlegs mikilvægis
landsins á Norður-Atlantshafs-
svæðinu. f raun hefur ísland, sjálf-
stæði þess, fullveldi og öryggi, ekki
verið ógnað beint á lýðveldistímabil-
inu, þrátt fyrir þorskastríðin, sem
em dæmi um alvarlegustu hags-
munaárekstra okkar við önnur ríki
alit lýðveldistímabilið síðan 1944.
Ógnunin hefur aðeins verið óbein
ar 1953 og gerðu við okkur við-
skipta- og greiðslusamning um
kaup á físki og sölu á olíuvörum,
sem jafnan síðan hefur verið end-
umýjaður og framkvæmdur báðum
ríkjum til hagsbóta.
Síðan 1961 hefur verið í gildi
samningur íslands og Sovétríkj-
anna um menningar-, vísinda- og
tæknisamvinnu og síðan 1977
samningur um gagnkvæma viður-
kenningu 200 mflna auðlindalög-
sögu og vísinda og tæknisamvinnu
á sviði sjávarútvegs.
Fleira mætti telja, en þetta og
hin grónu viðskiptatengsl íslands
og Sovétríkjanna og áratuga löng
vinsamleg samskipti ríkjanna hafa
valdið því, að óvinarímynd NATO
af Sovétríkjunum hefur ekki verið
mjög sannfærandi á íslandi. íslend-
ingar hafa yfírleitt ekki tileinkað
sér þessa óvinarímynd, þrátt fyrir
Dr. Hannes Jónsson
„ Af því sem nú hefur
verið sagt má ljóst vera,
að vegna íslenskra
öryggishagsmuna
mætti bandaríska varn-
arliðið hverfa frá Is-
landi í áföngum, t.d.
eftir 6,12 og 18 mán-
uði, jafnf ramt því sem
íslenskir tæknimenn,
flugmenn og löggæslu-
menn yrðu þjálfaðir til
þess að taka við hlut-
verki varnarliðsins, við-
halda varnarstöðinni í
viðbragðsstöðu og reka
allt fjarskipta- og rat-
sjárkerfið með tækjum
og á kostnað banda-
manna okkar í NATO,
enda væri þetta ekki
síst gert í þágu öryggis-
hagsmuna þeirra, en
við eigum enga óvinar-
ímynd sem gerir slíkan
rekstur okkur nauðsyn-
legan á friðartímum.“
aðildina að Atlantshafsbandalag-
inu. í framkvæmd hefur ísland rek-
ið vinsamlega utanríkisstefnu
gagnvart Sovétríkjunum, eins og
öðrum ríkjum, allt NATO-tímabiIið
frá 1949. Fyrir flest okkar er óvin-
arímynd NATO af Sovétrflqunum
úrelt. Þetta er e.t.v. mest áberandi
sérstaða okkar í sambandi við
NATO-aðildina.
Stöðug breyting forgangs-
atriða heimsmála
Ekki má heldur gleyma þeirri
staðreynd, að alþjóðasamskipti,
ekki síður en gengi gjaldmiðla, er
ekki stöðugt, heldur fljótandi fyrir-
bæri. Við búum í heimi breytinga
þar sem alþjóðleg samskipti eru
sífellt að breytast vegna herfræði-
legra, stjómmálalegra og hugsjóna-
fræðilegra forgangsmarkmiða ríkja
á mismunandi tímum.
Nefna mætti mörg dæmi þessu
til staðfestingar.
Það eru ekki nema 45 ár síðan
litið var svo á, að það væri í þágu
lífshagsmuna Bandaríkjanna að
hjálpa Sovétríkjunum að veija sig
gegn árásum herdeilda Hitlers. I
dag sjá þessi stórveldi aftur á móti
hvort annað sem megin mótheija.
Hitt hefur líka gerst, að þýska
Sambandslýðveldið er nú orðið einn
af nánustu bandamönnum Banda-
ríkjanna, en þýska Alþýðuveldið
einn af nánustu bandamönnum Sov-
étríkjanna. Samt eru bæði þýsku
nútímaríkin aðeins tveir hlutar þess
ríkis og þeirrar þjóðar sem Hitler
stjómaði í stríðinu gegn banda-
mönnum.
Enn eitt athyglisvert dæmi um’
breytingar á forsendum í alþjóða-
málum er, að fyrir 35 árum var við
lýði í heiminum eintóna kommún-