Morgunblaðið - 11.05.1988, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 11. MAÍ 1988
45
sinni aðeins hluta þessarar heildar-
myndar og ræðir mest um hlutverk
eins eða tveggja höfðingja á 18.
öld. Slíkt er óhjákvæmilega ákveðin
fölsun, þótt vafalaust sé hún ómeð-
vituð. Raunar hafa flestir aðrir, sem
um bókina hafa fjallað, hagað sér
ekki ósvipað Bimi, nefiiilega að sjá
fyrst og fremst það sem þeim finnst
nýstárlegast. Flestir hafa hins veg-
ar brugðist vel við því andstætt
Bimi. Meðal jákvæðra viðbragða
er ritdómur sá, sem Bjöm notar sem
upphafspunkt ádeilunnar sinnar á
bók mina, hann tekur úr þeim dómi
ákveðna setningu sem ég hef aldrei
sagt og hefur síðan lestur yfír mér!
Vistarbandið og strandrétt-
ur
í grein Bjöms segir m.a.: „Lög
skylduðu til ársráðningar á vinnu-
fólki. Var það kallað vistarband.
Einhvem veginn hefur sá misskiln-
ingur orðið til, að ráðningarákvæði
þetta hafí bannað öðrum bændum
upp í sveit að ráða fólk til vinnu.
Verður Gísli sízt til að leiðrétta
þennan misskilning."
Mér er ekki alveg ljóst hvert
Bjöm er hér að fara en vafalaúst
em þessi orð hans í einhveiju sam-
hengi við ítarlega grein hans, sem
væntanlega birtist í tímaritinu
• Sögu á þessu ári, og er bók mín
einnig tilefni þeirrar greinar.
Málið var einfaldlega það að að-
eins tveir aðilar höfðu möguleika
til að ráða fólk í vinnu á 18. öld,
ábúendur á lögbýlum og kaupmenn.
Með lagaákvæðum var kaupmönn-
um bannað að ráða til sín íslend-
inga í vinnu því að landeigendur
og lögbýlisbændur óttuðust sam-
keppnina um vinnuaflið. Bann þetta
var fyrst endanlega afnumið árið
1787. Allt er þetta rakið í Upp er
boðið ísaland (nánar tiltekið bls.
38-40).
Lögbýlisbændur gátu að sjálf-
sögðu haft atvinnu bæði af fískveið-
um og landbúnaði. Strandrétturinn
Dr. Gísli Gunnarsson
„Björn Stefánsson er
umfram allt að verja
þá mynd af þessu gamla
samfélagi, sem haldið
hefur verið að Islend-
ingum lengi; að það
hafi einkennst af góðri
menningu og samstöðu
fólks, höfðingja og al-
þýðu, húsbænda og
hjúa.“
var eignargmndvöllurinn í fisk-
veiðistefnu þessa tíma og þess var
því vandlega gætt að aflanum væri
aðeins landað á leyfílegum stöðum.
Réttur þessi var því „kvótakerfi"
fyrri alda og tengdi fiskveiðamar
landskuldakerfí og landnytjum
samfélagsins. Á þann hátt ógnuðu
fískveiðar ekki stöðu landeigenda
heldur styrktu hana.
Nokkur orð nm merka ís-
lendinga
Um helmingur greinar Bjöms S.
Stefánssonar fer í að raeða um
framfaraviðleitni nokkurra merkra
íslendinga á 18. öld og styðst hann
þar við cand.mag.-ritgerð Ólafs
Oddssonar frá 1970. Hér er um
merka ritgerð að ræða og telst það
Bimi til tekna að vekja athygli
mína og bæta úr því.
En það er nákvæmlega ekkert í
tilvitnuðum atriðum úr ritgerð Ólafs
Oddssonar sem er í ósamræmi við
helstu tilgátumar í bók minni. Ólaf-
ur fjallar þar um ákveðna þætti í
starfi nafna síns Stefánssonar á 18.
öld; ég fjalla um aðra þætti og reyni
að skilja hlutverk hans í samhengi
við stefnu íslenskra höfðingja í at-
vinnumálum á öldinni.
Ólafur Stefánsson var upplýs-
ingamaður og því framfarasinni.
En hann var einnig jarðbundinn
málsvari fomra íslenskra samfé-
lags- og atvinnuhátta og var raunar
sjálfur ásamt konu sinni stærsti
landeigandi síns tíma. Þetta tvennt
fór ekki alltaf vel saman. Kemur
það skýrt fram í tveimur ritgerðum
sem birtust í sama hefti Rits Lær-
dómslistafélagsins, nr. 7 árið 1786.
Önnur ber heitið „Um Sjávarafla
og Vatnaveiðar á íslandi". Þar skýr-
ir hann frá mikilvægu hlutverki
fískveiða { íslenskum þjóðarbúskap
og nauðsyn þess að efla þær. Hin
ritgerðin ber heitið „Um Jafnvægi
Bjargræðisveganna". Þar varar
höfundur sterklega við því að sjáv-
arútvegur eflist á kostnað land-
■búnaðar.
Það fór fyrir mér, eins og Bimi
Stefánssyni þegar hann bar saman
lýsingu Olafs Oddssonar og lýsingu
mína á steftiu Ólafs Stefánssonar,
að fyrst þegar ég las þessar tvær
greinar virtust þær vera ósamræm-
anlegar að öllu leyti. Við frekari
lestur og umhugsun sá ég þó að
svo var ekki. Ólafur Stefánsson vildi
efla fiskveiðar, en aðeins ef sú efl-
ing kæmi landbúnaðinum til góða.
Þannig hneykslaðist hann á físk-
verðlaunum kaupmanna vegna þess
að sambærileg verðlaun voru ekki
fyrir framtak í landbúnaði. Umfram
ailt var hann því mótfallinn að físk-
veiðar væru stundaðar án tengsla
við landbúnað; þetta tvennt yrði að
fara saman og vera í höndum sömu
manna. Helst vildi hann að lands-
drottnar ættu bátana og leiguliðar,
sem voru allur þorri bænda, rém á
bátum þeirra en ekki eigin bátum.
Sennilega hefur hann hugsað sér
að Jjessir bátar væm þilskip.
I bókinni Upp er boðið ísaland
er ítarlega fjallað um Ólaf Stefáns-
son á tveimur stöðum. Útreikningar
hans á landsframleiðslu 1770 em
nýttir til hins ýtrasta (bls. 42—44)
og deilur hans við Skúla Magnússon
á sama tíma um verslunarmál fá
allmikla undj'öllun (bls. 233—242).
Skúli hafði þá lagt fram áætlun
um „fríhöndlun", sem í raun og
vem fól í sér stórfellda uppstokkun
á íslenska samfélaginu. Flestir emb-
ættismenn íslenskir snémst gegn
þessari áætlun Skúla og þótti hún
allt of róttæk. Forystu í þessum
embættismannahóp hafði sá æðsti
þeirra, Ólafur Stefánsson. Hann
vildi framhald verslunareinokunar
í formi svonefndrar umdæmaversl-
unar, þó þannig að íslendingar yfír-
tækju sjálfir tvær hafnir til að læra
verslunarrekstur. Rök Ólafs gegn
hugmyndum Skúla var ótti við
fólksflótta úr landbúnaði í sjávarút-
veg, það væri landinu hættulegt að
kaupmenn væm búsettir hér á landi
að staðaldrí og einnig taldi hann
að siglingar til landsins yrðu ekki
nógu tryggar í fríhöndlun. Raunar
virðist Olafur hafa fylgt í þessum
efnum ráðum velgjörðarmanns síns,
þess hálærða og merka héraðs-
harðstjóra. Bjama sýslumanns
Halldórssonar í Húnavatnssýslu.
Góða lýsingu á sjónarmiðum og
starfsháttum Bjama er að fínna f
doktorsriti sænska sagnfræðingsins
Haralds Gustafsson um fslenska
embættismenn á 18. öld. (Mellan
kung och almoge. Stokkhólmur
1985. Vonandi getur Bjöm lesið
þessa bók þótt hún sé á sænsku.
Móðurmál Haralds er nefnilega -
sænska og bið ég Bjöm að virða
honum það til málsbóta.)
Þilskipaútgerð og
sögulegir dómar
Útgerð Norðmanna á 18. öld var
að mestu leyti í formi þilskipa með-
an íslendingar á sama tfma réru
nær eingöngu á opnum bátum. Að
sjálfsögðu vildu þeir íslendingar,
sem eitthvað þekktu til, ráða hér
bót á og breytir hér stefna þeirra
í samfélagsmálum á öðmm sviðum
engu um.
Athyglisverð mjög er lýsing Ólafs
Oddssonar (f endursögn Bjöms) á
þilskipahugmyndum Páls Vídalíns,
Bjarna Halldórssonar og Ólafs Stef-
ánssonar. Útgerðarhugmyndir
þessara mektarmanna em að sjálf-
sögðu ekki í neinu ósamræmi við
efnisatríði f Upp er boðið ísaland.
Raunar fínnst mér vanta einn mann
í þessa upptalningu Bjöms, en það
er séra Páll Bjömsson í Selárdal,
sem hóf þilskipaútgerð þegar á 17.
öld. Séra Páll var mikill lærdóms-
maður bæði f fomtungum og stærð-
fræði. Hann lét brenna mörg sókn-
arböm sín og landseta fyrir galdra.
Hann og Páll Vídalín vom tvímenn-_
ingar, Amgrímur lærði var afí
þeirra beggja.
Væri það réttmætt ef séra Páls
yrði aðeins minnst fyrir lærdóm eða
þilskipaútgerð eða galdrabrennur
og hann síðan dæmdur eftir gildis-
mati nútímans? En slík einföldun á
fræðum fínnst mér einmitt ein-
kenna margnefnda grein Bjöms S.
Stefánssonar um bók mfna.
Höfundur er lektor ísagnfræði
við Háskóla tslands.
Við höfum lent í öllu
Gildran sendir f rá sér plötu
Um þetta leyti á sfðasta ári fór hljómsveitin Gildran að vera
áberandi á tónleikastöðum Reykjavfkur og f enduðum maf 1987
kom út platan Huldumenn. Platan varð til þess að vekja frekari
athygli á sveitinni og lög af henni voru töluvert spiluð f útvarpi
fram á sumar. Gildran er enn að og annað kvöld heldur sveitin
tónleika f Duus og kynnir þar lög af nýrri plötu sem þegar er búið
að taka upp og hljóðblanda og kemur út innan skamms.
Ljósmynd/BS
Gildran er sveit úr Mosfells-
sveit og hefur kjarni hennar verið
lengi að f tónlistinni, lengur en
aliflestar sveitir sem nú eru uppi.
Rokksíðan hitti sveitarmeðlimi
og textahöfund í æfingarplássi f
afskekktum sumarbústað á Kjal-
arnesi.
Þegar Huldumenn kom út
má segja að nafnið hafi að vlssu
leyti átt við um sveitina, þvf
þeir voru margir sem ekki
þekktu sveitina, sem þó var
einnig við það að gefa út plötu
í Bretlandi. Segið már frá að-
draganda Gildrunnar og plötu-
gerðar f Bretlandi.
Þórhallur og Karl byrjuðu á
dansiballaspilamennsku, voru
fjórtán og fimmtán ára að spila
í klúbbnum með málað yfirvara-
skegg til að fá að spila. Biggi kom
inn í það dæmi og við fórum að
spila frumsamda tónlist, þunga-
rokk af þyngstu gerð undir nafn-
inu Pass. Það gerðum við í þrjú
til fjögur ár, en það gekk ekki
neitt. Við gátum ekki spilað nema
tvisvar til þrisvar á ári, því við
vorum alltaf að skipta um gítar-
leikara. Við vorum ekki fyrr búnir
að æfa inn gítarleikara, en þeir
gáfust upp á strangri æfinga-
áætluninni og við þurftum, að
fara að æfa inn nýjan mann. Svo
fór að við tókum það ráð aö reka
sfðasta gítarleikarann sem við
vorum með og Biggi tók við
gítarnum. Það var 1985 og það
var erfið ákvörðun, enda hafði
hann aldrei snert á rafmagns-
gítar. Við tókum þessa ákvörðun
vegna þess að við gátum ekki
hugsað okkur að vera fá einhvern
snilling í hljómsveitina sem nenn-
ir ekki að vinna með okkur, sem
nennir ekki að æfa.
Þá kynntumst við Kalla breska
sem þá vann á Álafossi. Kalli bað
okkur að koma með sér til Eng-
lands og það varð úr að við pönt-
uöum tíma í hljóðveri í Sheffield.
Þar fengum viö til Iið6 við okkur
mann að nafni Mark Ester, sem
við höfðum frétt af og hann tók
að sér að stýra upptökum á
tveggja laga tólftommu, sem er
nú tilbúin til útgáfu ytra, búiö að
skera plötuna og hanna umslag,
en enn á eftir að gera útgáfu-
samninga. Annað lagið á tólf-
tommunni tók 250 tíma í hljóð-
veri, en hitt 50 tíma, þannig að
þetta er 300 hljóðverstíma
tveggja laga tólftomma, sem er
eins ólíkt Gildrunni og veriö get-
ur. Nýja platan okkar sem er nú
væntanleg var tekin upp og
hljóðblönduð á 68 tímum, en
Húldumenn var unnin á 45
tímum. Af þessu má sjá að þetta
voru algjörir öfgar. Það heldur
kannski einnig aftur af okkur með
útgáfuna að þessi lög eru svo
ólík því sem við erum að gera í
dag; það er svo mikil vinna lögð
í útsetningar og það eru allskyns
auka hljóðfæraleikarar og bak-
raddir. Þetta er hálfgerð diskó-
tekatónlist sem viö gætum aldrei
náð á tónleikum.
Nærtækasta skýringi á því
hvers vegna við byrjuöum á vit-
lausum enda og fórum að vinna
plötu úti áður en við höfðum
unni okkur sess hér heima er að
við fundum engan hljómgrunn
hér heima fyrir það þungarokk
sem við vorum að leika þá. Allt
umstangið hefur síðan gert það
að verkum að þó hljómsveitin
Gildran sé ekki nema tveggja ára
gömul í augum margra popp-
gagnrýnenda og þeirra sem
keyptu plötuna Huldumenn, þá
höfum við öðlast mikla reynslu f
hljóðversvinnu og ekki sfður f
tónleikahaldi. i þeim efnum höf-
um við kynnst ýmsu og misjöfnu.
Eitt sinn fórum við erfiöa ferð
með Herjólfi til Vestmannaeyja,
vorum í fimm tíma, með miklum
harmkvælum og sjóveiki, og spil-
uðum þar fyrir einn mann þó svo
boðsgestir hafi verið um tuttugu.
Þetta er harður bransi og það
eru fáir sem gera sér grein fyrir
því að við höfum lent í öllu.
Hvernig er með nýju plötuna,
verður hún f ætt við Huldu-
menn?
Nýja platan, sem heitir Hugar-
fóstur, er öllu rólegri og yfirveg-
aðri en Huldumenn. Við náum
því fram á henni sem við ætluð-
um að gera; að gera ekki sömu
plötuna aftur og láta þau rólegu
lög sem við áttum njóta sín.
Hafið þið hugsað ykkur að
reyna að koma nýju plötunni á
framfæri ytra?
Nei, við höfum ekki tíma til að
standa í því. Okkur langar líka til
að vinna okkur sess á íslandi
áður en við förum að standa í
einhverju úti. Útgefendur úti
spyrja líka að því hvað hljóm-
sveitin hafi gert á íslandi og
menn hér heima vita ekkert og
þekkja hljómsveitina ekkert. Við
byrjuðum á öfugum enda og
þessi plata verður væntanlega
til að bæta úr því. Hún verður
gefin út af stórfyrirtæki á íslensk-
an mælikvarða, en Huldumenn
seldist lítið vegna þess að við
gáfum hana út sjálfir. Hún náði
þó að borga sig, en hún týndist
í plötuflóðinu og menn hafa bara
ekki vitað af henni, enda höfðum
við ekki efni á að auglýsa hana
rækilega.
Þið hafið ekki f hyggju að
reyna að látta tónlistina til að
ná meir vinsældum?
Það er hægt að gera hvað sem
er vinsælt með réttri markaðs-
setningu og okkar tónlist er þar
engin undantekning. fslenski
poppmarkaðurinn má ekki þróast
í þá átt að lögin veröi alltaf létt-
ari og léttari þar til þú getur ekki
heyrt lagið nema einu sinni í út-
varpi þá ertu þegar orðinn ieiður
á því. íslenska gleöipoppið á til
að mynda ekkert erindi á markað
úti, til þess er það of mikil froða.
Nýja platan okkar er kannski
aðgengilegri en Huldumenn, því
tónlistin er rólegri og þessvegna
gefa menn henni frekar tæki-
færi, hún gerir ekki eins miklar
kröfur.
Þið eruð ekki að 'gefast upp
á rokkinu eftir tfu ára basl?
Ekki á meðan við erum á upp-
leið.
Hvað með U2 áhrlfin?
Þaö kom okkur leiðinlega á
óvart að menn gáfu hljómsveit-
inni þennan U2-stimpil þegar
Huldumenn kom út. Það má
kannski segja sem svo að það
séu einhver U2 áhrif i laginu
Mærin, en það er ekki nema
eðiilegt. Tónlistarmenn hlusta
mikið á tónlist og vitanlega skilar
það sem þeim þykir gott sér að
einhverju leyti inn i það sem þeir
eru að gera. Þaö er þó miklu
meira af Led Zeppelin í Gildrunni
en nokkum tímann U2. Þetta
kom hálf kjánalega út á köflum;
menn voru kannski að spila plöt-
una í útvarpinu og kynntu sveit-
ina sem U2 fslands og spiluðu
síöan lagið Huldumenn sem er
alíslenskt rokklag, þetta var fár-
ánlegt.
Viðtal: Árni Matthfasson