Morgunblaðið - 18.12.1990, Síða 70

70
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 18. DESEMBER 1990
Blessun vex með
bamihverju
— Kaflar úr bók um leiki og störf íslenskra barna
MEÐAL þeirra fjölda nýrra
bókatitla sem nú berast óðum í
hillur bókaverslana er Bernskan,
— Líf, leikir og störf íslenskra
barna fyrr og nú. í bókinni, sem
skrifuð er af þeim Símoni Jóni
Jóhannssyni, þjóðfræðingi, og
Bryndísi Sverrisdóttur, þjóð-
háttafræðingi, er rakin saga
islenskra barna á 19. og 20. öld.
Þá eru í bókinni um 150 ljós-
myndir sem Ivar Gissurarson
valdi textanum til frekari árétt-
ingar. Útgefandi er Örn og Ör-
lygur.
Brjóstamjólk og dúsur
í upphafskaflanum, sem nefnist
Á misjöfnu þrífast bömin best, er
farið í saumana á uppeldi og að-
búnaði bama og þar má lesa eftir-
farandi um meðferð ungbama:
Það þykir óvenjulegt í sögu
íslenskra bama að lengi vel ólu
mæður böm sín ekki á bijósta-
mjólk. Slíkt kemur okkur undarlega
fyrir sjónir í dag ekki síst með til-
liti til þeirrar fátæktar sem hér ríkti
á öldum áður. Talið er að bijósta-
eldi hafí lagst af á 15. öld og al-
mennt ekki verið tekið upp aftur
fyrr en seint á 19. öld eða jafnvel
ekki fyrr en í byijun þessarar ald-
ar. Fræðimenn hafa ekki verið á
eitt sáttir um orsakir þessa en bent
á ýmsar hugsanlegar ástæður sem
ekki verða raktar hér. Til var svo
einnig, loksins þegar íslenskar kon-
ur fóm að gefa bömum bijósta-
mjólk, að þær höfðu bömin mun
lengur á bijósti en yfírleitt tíðkast
nú á tímum, allt upp í tvö, þijú ár
og jafnvel lengur.
Séra Magnús Blöndal Jónsson,
sem fæddur var 1861, segir frá því
í endurminningum að móðir hans
hafi haft öll sín böm á bijósti. Þeg-
ar hann var tæpra tveggja ára eign-
aðist hann bróður og gerði þá móð-
ir hans tilraun til að venja hann af
bijósti. Ekki var Magnús alls kostar
ánægður með það. Móðir hans „bar
ýmislegt þar á geirvörtuna, sem hún
gerði ráð fyrir að mér þætti vont,
þar á meðal sót. En ekkert dugði.
Ég sópaði eða þurrkaði þetta af
með lófunum og saug svo eins og
ekkert væri.“ Fór svo að lokum að
móðir Magnúsar hafði þá bræður
báða á bijósti í tvö ár.
Til er einnig frásögn af konu frá
því á síðara hluta 19. aldar er misst
hafði mann sinn og stóð uppi ein
með þijú börn, átta, fímm og
tveggja ára. Hún hafði nýlega misst
nýfætt bam sitt og brá á það ráð
að gefa eldri börnunum bijósta-
mjólk þegar ekkert var til í kotinu
handa þeim að borða. Þetta gekk
vel þangað til hún tekur eftir því
að bömin em farin að kasta upp.
Kom þá í ljós að hún var hætt að
mjólka en bömin farin að sjúga úr
henni blóð. Frá þessu segir Helga
M. Níelsdóttir ljósmóðir í bókinni
Þegar barn fæðist.
Annað sérkennilegt atriði í með-
ferð íslenskra bama í fyrri tíð er
sú venja að gefa bömum svokallaða
dúsu. Dúsan mun hafa verið algeng
fram á 19. öld. Hún var þannig
útbúin að í frekar gisna léreftstusku
var látinn tugginn matur eða mjúk-
ur og stungið upp í böm og þau
látin sjúga. Kjöt, fískur, grautur,
smjör, brauð, stundum með sykri,
eða annað sem baminu þótti gott
var látið í dúsuna. Stundum var
gamalt fólk látið tyggja ofan í böm-
in og auðvitað hefur dúsan verið
hinn ákjósanlegasti vettvangur fyr-
ir alls kyns bakteríur.
„í það minnsta kerti og spil“
Þá er greint frá ýmsum stórum
stundum í lífí bama. Ein þeirra
Eru gömlu leikirnir að hverfa?
í kaflanum um leik barna sem
ber nafnið Barnagaman, er rakin
saga leikja og leikfanga að fornu
og nýju. Undir lokin veltir höfund-
urinn því fyrir sér hvort hinir gömlu
Ieikir eigi sér einhveija lífsvon í
nútímasamfélagi og er niðurstaðan
athyglisverð svo ekki sé meira sagt:
Vissulega breytast leikir eins og
allt annað í kringum okkur, sumir^
hverfa en nýir koma í staðinn.
Gömlu hópleikirnir em margir
hveijir ótrúlega lífseigir, en sumir
þeirra eiga erfítt uppdráttar vegna
ýmissa breytinga í umhverfínu.
Sem dæmi um það má nefna bolta-
leikinn „yfír“, en til þess að hægt
sé að st.unda hann verður að hafa
aðgang að lágum skúr eða litlu
húsi, sem hægt er að hlaupa í kring-
um. í Reykjavík og öðrum þéttbýlis-
kjörnum hagar svo til, að flestir
bflskúrar eru ýmist innbyggðir í
íbúðarhúsin eða sambyggðir við
næsta hús. Þær aðstæður, sem þessi
leikur krefst, eru ekki fyrir hendi,
og því hverfur hann á þessum stöð-
um vegna utanaðkomandi að-
stæðna, en ekki vegna áhugaleysis
barna. Sama máli gegnir um
„landaparís", þar sem löndum var
skipt með því að kasta hníf í moldar-
fiag. Sá leikur virðist hafa horfið
þegar farið var að malbika götur
og ganga vel frá auðum svæðum.
„Saltabrauð", sem einnig kallast
„fallin spýtan“, er einn þeirra leikja
sem lifað hafa lengi bæði hér og
víðar. Hann er enn leikinn eins og
Ólafur Davíðsson lýsir honum í lok
19. aldar, en hefur nú verið um-
skírður og gengur yfírleitt undir
nafninu „ein króna“. Þá er kallað
„eina krónu fyrir mér!“ í stað „salta-
brauð“ eða „fallin spýtan“ hér áður
stunda eru jólin, og þó jólahaldið
sé nú með töluvert öðru sniði en á
síðustu öld er það þó nokkuð víst
að böm hafa þá líkt og nú beðið
hátíðarinnar með óþreyju:
Alltaf hafa menn reynt að gera
sér sem glaðastan dag í mat og
drykk á jólunum. Sá siður hélst
víða fram á þessa öld að slátra, jóla-
ánni“ og hafa nýtt kjöt á jólunum
en annars 'hefur hangikjötið vana-
legast verið aðalhátíðarmaturinn.
Algengast mun hafa verið að borða
það á jóladag en á aðfangadag mun
t.d. kjötsúpa hafa verið algengur
matur. Þá hefur einnig stundum
verið slátrað kálfí eða hafðar ijúpur
þar sem þær voru skotnar. Jóla-
grauturinn þótti ómissandi en hann
gat t.d. verið hrísgijónagrautur með
rúsínum eða bankabyggsgrautur
með sírópsmjólk út á. I seinni tíð
hefur nokkuð borið á þeim útlenda
sið að hafa möndlu í grautnum eða
ísnum. Þá fær sá sem hreppir
Auk matarins hafa jólagjafímar
verið bömum mikið tilhlökkunar-
efni. Jólagjafir í nútímaskilningi
tíðkuðust ekki hér á landi fyrr en
á 19. öld. Lengur hefur þó verið
siður að heimilisfólk fengi nýja flflk
fyrir jólin svo að enginn færí íjóla-
köttinn eins og stundum er sagt.
í fyrstu hafa jólagjafimar eink-
um verið kerti og kannski spil eins
og segir í hinni alkunnu jólavísu
Jóhannesar úr Kötlum: „Allir fá þá
eitthvað fallegt/ í það minnsta kerti
og spil“. Sá siður að gefa bömum
og jafnvel fullorðnum kerti á jólum
hélst fram á þessa öld og þrátt fyr-
ir að raflýsing kæmi til sögunnar
þótti alltaf hátíðarbragur fylgja
kertaljósunum.
Jólatrésskemmtun lyá Hjálpræðishernum í Reykjavík árið 1902.
Á síðari hluta 19. aldar fer að
bera meira á alls kyns jólagjöfum,
sem sölubúðir auglýsa, margs konar
Guðrún Bryryólfsdóttir Beck með tvíburasyni sína Símon og Brynj-
ólf á bijósti í upphafi árs 1916. Myndin er tekin á heimili þeirra á
Vesturgötu 40 í Reykjavík.
fatnaði, leikföngum, sælgæti og
öðru er henta þótti til slíkra gjafa.
Þá fer að bera á því að bækur séu
gefnar á jólum s.s. Nýja testament-
ið, ljóð og sögur góðskáldanna og
árið 1895 er auglýst sérstök barna-
bók til jólanna; Rauðhetta. Elsta
jólagjafaauglýsingin sem vitað er
um hér á landi birtist í Þjóðólfi árið
1866:
Af því að jól og nýár fara nú í
hönd, viljum vér vekja athygli
foreldra og annarra, sem ætla
að gefa bömum og unglingum
jóla eða nýárs gjafir, að ekkert
er betur lagað til þessa en hið
íslenska Nýa Testamenti, sem
hið Engelska og útlenda Biflíufé-
lag hefur gefíð út.
Eftir 1940 fara jólagjafír að fær-
ast í það „óhóflega" form sem nú
þekkist í dag. Munu þar mestu
hafa ráðið batnandi kjör almenn-
ings.
möndluna einhveija svolitla auka-
jólagjöf.
Ymislegt annað góðgæti hefur
svo verið á borðum um jól allt eftir
aðstæðum hveiju sinni.
Á jólunum var margs konar sæl-
gæti, sem ærið var sjaldgæft
endranær. Þá var laufabrauðið
og lummumar með sæta kaffínu
á hveiju heimili, jafnvel því allra
fátækasta; þá var gefið hangi-
kjöt, brauð og bankabyggsgraut-
ur með sírópsmjólk út á, en ekki
bar ósjaldan við á jólunum, að á
fátækum heimilum, þar sem
menn lifðu við léttmeti, væri
borðað meira en menn hefðu
gott af og henti þetta einkum
börnin, enda þótti fátæklingun-
um þetta jafnvel eiga við, og
enginn eða lítill hátíðarbragur
að öðrum kosti.
Þannig er tilhaldi í mat á jólum
lýst á síðari hluta 19. aldar.
Á fyrstu áratugum þessarar ald-
ar verður veruleg breyting á matar-
æði og fer þá meira að bera á kök-
um og tertum í kringum jól. Eftir
1950 er aftur farið að leggja meiri
áherslu á sjálfan matinn þó súkkul-
aði, kökur og tertur fylgdu áfram
með sem aukaglaðningur.
Ung stúlka í síld á Siglufirði sumarið 1957.