Morgunblaðið - 12.05.1991, Blaðsíða 16

. mkmúkmimmMmhmxtm.
■'T’
lii_______________________________________
lækninga fyrr en í óefni er komið. „Sú var
tíðin að ekki var talað upphátt um krabba-
mein. Viss feluleikur var í gangi og feimni
við óþægilegar staðreyndir," segir Nanna
Jónasdóttir, hjúkrunarframkvæmdastjóri á
geðdeild Landspítalans. Ennþá eru þó for-
dómarnir miklir þegar kemur að geðveikum.
Ekki fyrr en samfélagið sýnir þessum hóp
skilning og virðingu geta, geðveilir staðið
uppréttir.
„Mannshugurinn, vitundin, tilfínningarnar,
sjálfsstjórnin og sjálfur persónuleikinn er í
húfí fyrir sjúkling sem berst við geðræn vand-
amál. Lífeðlisfræðilegar breytingar í miðtaug-
akerfí valda einkennum, sem koma fram í
margvíslegum og oft miklum truflunum á
hugarástandi og samspili við nánasta um-
hverfí. En meðferð, umönnun og tengsl eru
þeir þættir, sem máli skipta fyrir sjúklinginn.
Það að hvetja, líta eftir, styðja, vernda og
jafnvel ala önn fyrir sjúkum er ekki í tísku
á okkar tæknidýrkandi tímum. Það er vissu-
lega vandi hjúkrunar að eiga að veita umönn-
un í þjóðfélagi þar sem mjúku málin hafa æ
minna vægi en tækniframfarir eru á stalli.
Mikilvægt er að svipta af þeirri óhugnaðar
hulu, sem hvílir á geðsjúkdómum. Geðsjúk-
dómur er viss röskun á starfsemi líkamans
þó einkenni séu af öðrum toga en annarra
sjúkdóma. Ekki má gleyma því að ýmislegt
hefur áunnist í málefnum geðsjúkra. Vissu-
lega þarf að auka samvinnu við aðstandend-
ur, virkja félög þeirra og stofnana enda er
nauðsynlegt að styðja geðveika, bæði utan
kerfís og innan. Sá var meðal annars tilgang-
urinn með ráðstefnu, sem geðhjúkrunarfræð-
ingar héldu fyrir skömmu þar sem flutt voru
mörg merk erindi fagfólks, aðstandenda og
sjúklinga sjálfra,“ segir Nanna.
Samtök aðstandenda
Hópur fólks, sem á það sameiginlegt að
eiga alvarlega geðveika ættingja, hefur ný-
lega stofnað samtök um málefni geðklofa
sjúklinga. Stofnendur eiga það eitt sammerkt
að hafa barist árum saman fyrir því að skjól-
stæðingar þeirra nytu mannsæmandi þjón-
ustu, en þó með „misjöfnum" árangri. I jan-
úar sl. skipaði félagsmálaráðherra, Jóhanna
Sigurðardóttir, starfshóp sem fékk það verk-
efni að kanna aðstæður geðsjúkra og koma
með tillögur til úrbóta. Nefndin hefur nýlega
lokið störfum og meðal þess sem hún leggur
til er að 16 milljóna króna fjárveiting, sem
úthlutað hefur verið úr Framkvæmdasjóði
fatlaðra, verði notuð til að koma upp sam-
býli fyrir geðfatlaða. Það yrði fyrsta skrefíð.
Þá hefur að undanfömu verið unnið að því
í heilbrigðis- og dómsmálaráðuneytum að
koma á fót sérstakri réttargeðlækningadeild
fyrir geðveika afbrotamenn og hefur nú þeg-
ar verið ráðinn forstöðumaður yfír slíkri deild
þó enn sé óvíst hvar hún komi til með að
verða staðsett.
Geðklofi
Geðklofi er alvarlegur og jafnframt algeng-
ur sjúkdómur í okkar samfélagi. Hann leggst
einkum á ungt fólk frá táningsaldri til þrít-
ugs og veldur þeim og aðstandendum þeirra
ómældum þjáningum. Geðklofa sjúklingar
viðurkenna sjúkdóm sinn seint og illa. Þrátt
fyrir það er reynsluheimur geðveikra og að-
standenda þeirra margvíslegur og alltaf erfíð-
ur._ Ekki er með vissu vitað um tölu veikra
á íslandi, en rannsóknir sýna að þeir eru á
bilinu 1.500 til 2.000 manns, það er 0,75
til 1%. Alvarlegasta og jafnframt algengasta
einkenni geðklofa er truflun á sjálfsímynd
sjúklingsins, oft samfara breytingu á persón-
uleika hans. Skynjun ytra umhverfis verður
óraunhæf, oft vegna skyntruflana svo sem
heyrnarofskynjana. Jafnframt þessu verður
mikil truflun á hugsun sjúklings, sem verður
óskýr. Tjáning getur breyst og orðið mótsagn-
akennd. í kjölfar þessa alls truflast og minnka
samskipti sjúklingsins við annað fólk. Næst-
um undantekningarlaust fylgir sjúkdómnum
truflun á tilfinningasviði og skortur á frum-
kvæði til að ná einhverju markmiði í lífinu,
sem birtist í sjúklegu áhuga- eða sinnuleysi.
Aðeins í undantekningartilvikum er hægt að
lækna geðklofa. Orsök hans liggur ekki ljós
fyrir, en oft er getið um efnaójafnvægi eða
efnaskiptatruflanir í heila.
Félagsleg aðstaða brýn
Geðsjúkrahúsin og sjúkrasambýli á þeirra
vegum eru rekin samkvæmt heilbrigðisþjón-
ustulögum og heyra undir heilbrigðisráðu-
neytið. Þjónusta utan sjúkrahúsanna er svo
ýmist á vegum svæðisstjórnar um málefni
fatlaðra, sem heyrir undir félagsmálaráðu-
neytið, eða á vegum félagsþjónustu sveitar-
félaganna. Samkvæmt núgildandi lögum um
málefni fatlaðra frá árinu 1983 er ekki skýrt
kveðið á um að fötlun geti stafað af geðsjúk-
dómum. Geðfatlaðir hafa því fyrst og fremst
verið skilgreindir sem sjúklingar en ekki sem
fatlaðir. Undantekningar eru þó til. Þeir hafa

Virk raöyjöí nauðsynleg __ SEGIR SYSTIR hs að ætla að velta vandanum yfír á ______ _ r _ aðra. Sem betur fer byggjum við í landi vEÐKLOFA KONU þar sem frelsi einstaklingsins væri i SENNILEGA HAFA fyrstu einkenni ondvegi. Loks attuðum við okkur a að sjúkdómsins gert vart við sig löngu elna lefðm væn að ara fram a sJalfræð- áður en systir mín endanlega veikt- wsvipt.ngu svo systir mm kæm.st und.r ist, en þá var hún 28 ára gömul. Frá íækmshendur. Það sem verra var að 19 ára aldri hafði hún dvalið langdvöl- Vlð’ hennar nanufn- vænim þau emu um erlendis þar sem hún stundaði sem fanð fram a ,s lha sv,f‘ m.a. stuttmyndagerð — „body art“ og in®"u' 1 kjolfar hennar var sjukhngunnn ljóðagerð. Hittumst við því ekki lang- færður með logregluvaldi t.l lækms, oft tímum saman á þessum árum,“ segir með viðkomu í fangageymslu. Ætti öll- systir geðklofa siúklings. um að vera ]Jost hversu forkastanleg slík vinnubrögð eru. Brýnt er að breyting verði á. Til verði bráðaþjónusta, sem standi undir nafni ■%að skal tekið fram að hún var aldrei og að þar sé hægt að leita upplýsinga í neinskonar óreglu. Var á svokail- og aðstoðar fagfólks. Auk þess þyrfti aðri grænni línu í matarræði. Hún kom að vera fyrir hendi virk ráðgjöf í tengsl- síðan heim 29 ára gömul og var þá um við geðdeildir sem hefði frumkvæði mjög veik. Hún þjáðist af ranghug: í stuðningi við aðstandendur. myndum, svefnleysi og heyrði raddir. í Reynsla mín og flestra annarra í stuttu máli hafði hún alvarlega skert Samtökum um málefni geðklofa sjúkl- raunveruleikamat. Þegar okkur ' varð inga er hinsvegar sú að aðstandendur ljóst að hún leitaði sér ekki læknishjálp- verða fyrir höfnun og tregðu þegar ar af sjálfsdáðum hófust kynni okkar kemur að upplýsingamiðlun. Því sem af geðheilbrigðiskerfínu. hægt væri að upplýsa í einu viðtali tek- Engin bráðaþjónusta var fyrir hendi, ur því ósjaldan mörg sársaukafull ár læknar vísuðu hver á annan eða til lög- að átta sig á. Nánari samvinna milli reglunnar. Eins og gefur að skilja var heilbrigðis- og félagsmálakerfis er alger þetta okkur óvænt reynsla. Við vorum forsenda endurbóta í meðferðarmálum látin vita að ekki ætluðumst við til lít- langtíma geðfatlaðra."

Flestar lausnir skammtfmalausnir ___ SEGIR MGÐIR þörfina með vemduðum íbúðum. Þjón- W usta við þessar íbúðir er þó það lítil að GEÐKLOFA það búsetuform hentar ekki öllum geð- _ __♦___ __ _ _ _ fötluðum. Mjög margir þurfa meiri þjón- SJUKLING5 ustu úti í samfélaginu til þess að geta UPn.. . „Tr,r»» i u a-a lifað mannsæmandi lífí eins og aðrir MEÐAL ÞEIRRA lausna, sem boðið þjóðféiagsþegnar. Þar geta til dæmis er upp á. meðferð v.ð alvarlegum sambýli með fuilri þjónustu verið meðal og oft langvarand. vedundum eru ]aust/a. Sambýli m^ð mikini þjónustu mnlagmr um skamman t.ma, sem t(J ð /á óðar upphæðir^ar sem hafaþv,m.ðurekk.sk.laðþe.mar- fnnlögIfum á sjúkrahús myndi fækka. angr, sem vænst er. Meðan a mnlogn SkamSmtímalausJnir eru oft mjög dýrar stendur, eyð,r sjuklmgurmn oft deg- SVQ . ^ nú ekki um þæ), Jþ§ni v mum að mestu uten sjukrahussms og gem fæ). valda geðfötluðFum eJfnt sSem íeiter þa, Geðhjalp eða he,m, for- aðstandendum. ^ag á yfírfullum deild- eldrahus ÞettekannastaUiraðstend- um m di minnka | mJna fólk með endur v,ð sem hafa þurft a geðhe.1- geðræJna sjúkdóma eignaðist varanlegt br.gð.sþjonustu að hajda undanfarm geimilj ^ þýddi önfggan samastaðKí ar,“ segir moð.r geðklofa sjúklmgs. stað þess ófremdar4standS sem ríkir nú. ^%egar að útskrift kemur á hinn fatl- Ef þau drög að lögum um málefni fatl- aði oft ekki í nein hús að venda aðra, sem nú liggja fyrir, verða sam- varðandi búsetu og umönnun. Sveitarfé- þykkt fá geðfatlaðir loskins þau mann- lögin hafa reynt að koma til móts við réttindi sem þeim ber.“
þess vegna að mestu verið útilokaðir frá þeirri
félagslegu þjónustu, sem ríkið veitir þroska-
heftum og hreyfihömluðum, en þess má geta
að hér á landi eru rekin hátt í 50 sambýli
samkvæmt lögum um málefni fatlaðra.
Hver vísar á annan
Þá má geta þess að með nýlegum lögum
um verkaskiptingu ríkis og sveitarfélaga varð
m.a. sú breyting að sveitarfélög hættu allri
þátttöku í uppbyggingu og rekstri stofnana
fyrir fatlaða. Ýmsir draga í efa ágæti þess
og segja að sveitarfélögin vísi á stofnanir á
vegum ríkisins sé til þeirra leitað um þjón-
ustu fyrir geðsjúka og sjúkrahúsin vísi á
húsnæðis- og heimaþjónustu sveitarfélag-
anna þegar þau útskrifa fólk af geðdeildunum
eða loka deildum í sparnaðarskyni á sumrin.
Endurskoðuð lög
Ætla má að bragarbót verði á málefnum
geðsjúkra þegar lög, sem nú eru í burðarliðn-
um, ná fram að ganga á Alþingi, en þau
taka einmitt af öll tvímæli um að geðsjúkir
séu í raun fatlaðir. í þeim frumvarpsdrögum,
sem fyrir liggja, segir: „Sá er fatlaður sam-
kvæmt lögum þessum sem er andlega eða
líkamlega hamlaður þannig að röskun á fé-
lagslegri stöðu hefur eða getur hlotist af.
Með fötlun er því átt við greindarskerðingu,
geðrænar truflanir, hreyfihömlun, sjón- eða
heyrnarskerðingu." Með tilkomu þessara
laga, sem menn gera sér vonir um að nái
fram að ganga á næsta þingi, mun hópur
geðfatlaðra eiga rétt á þjónustu og íjárfram-
lögum rétt eins og aðrir hópar fatlaðra. Sú
nefnd, er unnið hefur að gerð frumvarpsins,
gerir það að tillögu sinni að Alþingi veiji
sérstakri upphæð á fjárlögum árlega fyrstu
fimm árin eftir gildistöku laganna til fram-
kvæmda í þágu geðfatlaðra.
Samskipti meginþáttur geðhjúkrunar
Þórdís Sigurðardóttir, geðhjúkrunarfræð-
ingur, átti þess kost fyrir nokkru að sækja
alþjóðaráðstefnu geðhjúkrunarfræðinga í
London þar sem einn af mörgum fyrirlestrum
. var um viðhorf neytenda bresku geðheilbrigð-
isþjónustunnar. Á ráðstefnu þeirri, er Þórdís
sótti, flutti Peter nokkur Campell erindi um
viðhorf neytandans til geðheilbrigðisþjón-
ustunnar og kynnti Campell þessi sig sem
neytanda þjónustunnar sl. 22 ár. Að sögn
Þórdísar hafði fyrirlestur hans hvað mest
áhrif á alla viðstadda. Hann talaði um sam-
skipti neytenda og hjúkrunarfólks svo og um
fordóma. Hann beindi máli sínu helst til geð-
hjúkrunarfræðinga og kvað þá geta breytt
miklu enda væru samskipti einn meginþáttur
geðhjúkrunar. Hann spurði hversvegna svo
margir neytendur væru ósáttir við geðheil-
brigðisþjónustuna og upplifðu hana á nei-
kvæðan hátt. Hann minnti á mismunin á
andlegum og líkamlegum sjúkdómum og
fannst fjarstæða að líkja sumum þessara sjúk-
dóma saman eins og gert væri oft og tíðum-
Aðstöðumunurinn væri allt of mikill. Fólk
missti t.d. ekki vinnuna þótt það þyrfti að
leggjast inn á sjúkrahús um lengri eða
skemmri tíma vegna líkamlegra meinsemda.
Allt öðru máli gegndi um geðræna kvilla.
„Ég held að við verðum að gera okkur
grein fyrir því að afleiðingar svokallaðrar
geðveiki teygja arma sína langt. Þær hafa
áhrif á mannleg samskipti okkar og sjálfsá-
Mikið vantar á að Myndir fái viðeigandi aðstnð
ÞUNGLYNDI er meðai algengustu geðtruflana hjá fullorðn-
um. Talið er að a.m.k. 4% fullorðins fólks séu haldin þung-
lyndi á hverjum tíma og að fjórum sinnum fleiri finni til ein-
hverra þunglyndiseinkenna, sem ástæða er til að sinna. Mikið
vantar á að þunglyndissjúklingar fái viðeigandi aðstoð, að
sögn Odds Bjarnasonar, geðlæknis á geðdeild Landspítalans.
Að sögn Odds eru orsakir
þunglyndis ekki þekktar
með vissu, en að h'kindum
stafar þunglyndi af mörgum
samverkandi þáttum. „Arf-
geng tilhneiging, líkamlegir
sjúkdómar, lyfjaáhrif, sálræn
áföll á lífsleiðinni, hjónabands-
erfíðleikar, erfíðleikar á vinnu-
stað eða fjárhagsörðugleikar
geta lagst á eitt um að valda
þunglyndi. Þunglyndi birtist í
breytingum á geðslagi, hugs-
un, líkamlegri starfsemi og
hegðun. Geðslag hins þung-
lynda einkennist af því að hann
er dapur og gleðisnauður,
áhyggjufuliur, áhugaiaus og
framtakslítill. Stundum geta
gleðilegir atburðir lyft geðs-
laginu um stundarsakir en oft
hafa þeir engin áhrif. Um það
bil tveir þriðju hlutar þung-
lyndra hugleiða sjálfsvíg og
10-15% fremja fyrr eða síðar
sjálfsvíg.
Hugsun hins þunglynda ein-
kennist af neikvæðum hugsun-
um um sjálfan sig, fortíðina,
nútíðina og framtíðina. Hann
kvartar oft um lélega einbeit-
ingu, lélegt minni og erfiðleika
við að taka ákvarðanir. Hann
kvíðir framtíðinni og hinu
óþekkta og óttast oft hið
þekkta furðu mikið. Þegar
þunglyndið er verulegt hefur
hann oft á tilfinningunni að
— SEGIR
ODDUR
BJARNASON
GEÐLÆKNIR
hann sé hjálparvana, einskis
virði og að ástand hans sé
vonlaust. Þá er algengt að
hann hugsi til sjálfsvígs. Þegar
þunglyndi er mjög mikið leita
stundum á hann ranghug-
myndir og fínnst honum þá
t.d. sem hann hafi drýgt glæpi
sem hann á enga sök á eða
hann sé haldinn líkamlegum
sjúkdómi án þess að fótur sé
fyrir því. Stundum sækja að
honum ofskynjanir," segir
Oddur.
Um það bil 30 manns fremja
sjálfsvíg árlega á Islandi. Sú
tala kynni þó að vera hærri
því hætt er við að stundum sé
reynt að leyna sjálfsvígi. Oddur
segir að sjálfsvíg sé ein meg-
inástæða fyrir ótímabærum
dauða geðsjúklinga og að um
það bil þrír fjórðu hlutar þeirra,
sem fremdu sjálfsvíg, væru
þunglyndir. Karlmenn væru
líklegri til að fremja sjálfsvíg
en konur, en konur gerðu á
hinn bóginn fleiri tilraunir.
Sjálfsvígshætta ykist með
hækkandi aldri en sjálfsvíg
væru ein af algengustu dánar-
orsökum ungs fólks. Svo virtist
sem sjálfsvígstíðni færi vax-
andi hjá ungu fólki.
Mörg mismunandi meðferð-
arform eru til við þunglyndi,
allt frá viðtalsmeðferð til raf-
losts. „Því miður hefur það
komið í ljós að meirihluti
þeirra, sem haldnir eru veru-
legu þunglyndi, fær enga eða
ófullnægjandi meðferð,“ segir
Oddur.