Morgunblaðið - 22.05.1991, Blaðsíða 24

MQRijlJKBLAÐli) MiQyiKUDAGUR 22- .MAÍ: 1991
24
Minning:
Dr. Bjöm Sigfússon
fv. háskólabókavörður
Fæddur 17. janúar 1905
Dáinn 10. maí 1991
Björn Sigfússon var fæddur að
Stóru-Reykjum í Reykjahreppi í
Suður-Þingeyjarsýslu 17. janúar
1905. Foreldrar hans voru Sigfús
Bjarnason, bóndi og hreppstjóri,
síðar að Kraunastöðum og víðar í
5. -Þing., og kona hans Halldóra
Halldórsdóttir. Að Bimi stóðu þing-
eyskir stofnar í báðar ættir. Bjöm
stundaði barna- og unglingaskóla-
nám nærri heimahögum, en síðan
lá leið hans í Kennaraskólann. Lauk
hann prófi þaðan 1928, en árið eft-
ir stúdentsprófi frá Menntaskólan-
um í Reykjavík. Bjöm lauk meist-
araprófi í íslenskum fræðum 1934.
Næsta vetur var hann við fram-
haldsnám í Osló og Kaupmanna-
höfn, en árið 1944 hlaut hann dokt-
orsnafnbót við Háskóla íslands fyr-
ir rit sitt um íslendingabók.
Dr. Bjöm stundaði á námsámm
verkamannavinnu eftir því sem til
féll, en síðan fékkst hann við
kennslu, bæði við Héraðsskólann
að Laugum og við ýmsa framhalds-
skóla í Reykjavík. Hann starfaði
um tíma við Ríkisútvarpið, flutti
þar m.a. þætti um íslenskt mál, en
1. mars árið 1945 var hann skipað-
ur háskólabókavörður og gegndi því
embætti til 1. sept. 1974, er hann
kaus að láta af forstöðumannsstarf-
inu, ári fyrr en hann þurfti, en starf-
aði síðan sem lausráðinn bókavörð-
ur við safnið eitt ár í viðbót, eða
til 1. sept. 1975. Starfstími Björns
við Háskólabókasafn, nam þá full-
um þremur áratugum.
Bjöm kvæntist 22. okt. 1932
Droplaugu Sveinbjamardóttur,
fædd 28. maí 1912. Hún var dóttir
Sveinbjamar Guðmundssonar
bónda í Viðvík við Stykkishólm og
konu hans Johönnu Sigríðar Jóns-
dóttur. Droplaúg lést 20. júlí 1945
frá fímm bömum þeirra Björns
ungum. Þau eru: 1) Hóimfríður,
fædd 1934, ritari lögmanna í
Reykjavík. 2) Sveinbjörn, fæddur
1936, prófessor og nýkjörinn rektor
Háskóla íslands. Kona hans er
Guðlaug Einarsdóttir, bókari hjá
Samvinnuferðum-Landsýn. 3) Sig-
fús, fæddur 1938, prófessor í raf-
magnsverkfræði við Háskóla ís-
lands. 4) Helgi, fæddur 1942, jökla-
fræðingur við Raunvísindastofnun
Háskólans. Kona hans er Þóra Ellen
Þórhallsdóttir, líffræðingur. 5) Ól-
afur Grímur, fæddur 1944, læknir,
stundar rannsóknarstörf í Oxford í
Englandi.
Björn kvæntist öðru sinni 26.
júní 1948 Kristínu Jónsdóttur, f.
6. september 1913. Foreldrar henn-
ar voru Jón Wíum Hansson, bóndi
að Iðu í Biskupstungum, og kona
hans, Jónína Jónsdóttir. Sonur
þeirra Bjöms er Hörður, f. 1948.
Björn hafði eignast 11 barna-
börn, er hann lést, og 5 barnabarna-
börn, svo að alls eru niðjar hans
nú 22 talsins.
Hér er þess einungis kostur að
nefna hin helstu af ritverkum
Björns Sigfússonar. Nánari grein-
argerð um þau eru að fínna í Skrám
um rit háskólakennara. Merkasta
framlag Björns til fornra_ íslenskra
fræða er rannsókn háns á íslending-
asögum þeim sem eiga sér vettvang
í Þingeyjarsýslu. Hann birti ritið
Um Ljósvetningasögu 1937, en gaf
söguna síðan út á vegum Fornrita-
félagsins árið 1940 ásamt Reyk-
dælu og nokkrum þáttum. Af öðmm
toga er bókin Auðug tunga og
menning, 1943, safn erinda um ís-
lenskt má!, sem hann flutti í Ríkis-
útvarpið. Aður er minnst á doktors-
rit hans, Um íslendingabók, 1944.
Sama ár kom út ritið Neistar —
úr þúsund ára lífsbaráttu íslenzkrar
alþýðu, en það er safn lauss máls
og bundins frá öllum öldum Islands-
byggðar nema hinni 20. Þá kom
útgáfa Vídalínspostillu, sem hann
sá ummeð öðram, 1945, SagaÞing-
eyinga til loka þjóðveldisaldar,
1946, Múrarasaga Reykjavíkur,
1951, og Bókasafnsrit I (ásamt
Ólafi Hjartar), 1952. Björn gaf út
ljóð vestur-íslensku skáldkonunnar
Bínu Björns (Jakobínu B. Fáfnis),
Hvíli ég væng á hvítum voðum,
1973, með langri ritgerð um ljóðin
og höfundinn. Þá sá hann ásamt
öðrum um útgáfu Rita Björns Hall-
dórssonar í Sauðlauksdal, 1983.
Auk þessa liggur eftir Bjöm fjöldi
greina í blöðum og tímaritum.
Greinilegt er að Bjöm hafði mun
minni tíma til ritstarfa, eftir að
hann gerðist bókavörður, enda var
hann sem næst einyrki í bókasafn-
inu um áratuga skeið, vann þar flest
sem vinna þurfti, dró að safninu
ritin á sjálfum sér eða hjólhesti sín-
um, flokkaði þau, skráði og kom
fyrir í safninu, annaðist afgreiðslu
og útlán og sinnti jafnframt fyrir-
spurnum um hin flóknustu og sund-
urleitustu viðfangsefni.
Þrátt fyrir miklar annir tók Bjöm
þó virkan þátt í starfí fræða- og
fagfélaga, ekki síst Sögufélags, og
var í ritstjóm tímarits þess, Sögu,
um árabil. Hann var félagi í Vísind-
afélagi íslendinga frá 1946, ritari
þess um skeið og síðar forseti. Þá
var hann meðal stofnfélaga Bóka-
varðafélags íslands og var síðar
gerður að heiðursfélaga þess.
Björn var raunsær og framsýnn
um þróun bókasafnsmála, svo sem
ráða má t.a.m. af grein sem hann
reit í Lesbók Morgunblaðsins í til-
efni af 10 ára afmæli Háskólabóka-
safns 1950, en þar segir m.a.:
„Tveir af merkustu safnmönnum
eldri kynslóðar, Guðmundur Finn-
bogason landsbókavörður og Páll
E. Ólason fv. prófessor, studdu á
síðustu árum sínum þá hugmynd,
að sameina þyrfti Landsbókasafn
og Háskólabókasafn, þegar næst
yrði byggt yfir þjóðbókasafnið. —
Þeirri hugmynd sór ég fylgi þann
dag, sem ég varð bókavörður, og
gerði mér þegar Ijósar ógö.ngur
framtíðarinnar, ef það ráð yrði ekki
tekið.“ Þá gerði Björn sér og ljóst,
að nauðsynlegt væri að gefa mönn-
um kost á sérmenntun hér innan
lands til starfa í bókasöfnum. Því
var það, að hann fékk leyfi háskóla-
yfírvalda til að taka upp formlega
kennslu í bókasafnsfræði árið 1957,
en hann hafði eins og áður er getið
átt þátt í útgáfu handbókar á því
sviði nokkram árum fyrr.
Þær staðreyndir sem nú hafa
verið raktar um fjölskylduhagi
Björns Sigfússonar, nám hans og
störf segja raunar fátt um manninn
sjálfan, svo sérstæður sem hann
var. Um hann verður með sanni
sagt, að hann hafi verið þjóðsagna-
persóna þegar í lifanda lífi. Kom
þar margt til. Næmi og minni var
með ólíkindum, enda fór Björn með
köflum hraðfari á námsbrautinni,
las t.d. eftir kennaranámið á einu
ári til stúdentsprófs utan skóla og
var hæstur þeirra sem gengu til
prófs það árið. Vegna minnis síns
og leiftrandi tilsvara var hann eftir-
sóttur þar sem menn reyndu með
sér í hvers kyns spurningaþáttum.
Era mér t.d. í barnsminni slíkar
samkomur hjá Stúdentafélagi
Reykjavíkur, sem útvarpað var frá.
Hann var einnig vinsæll meðal al-
mennings af útvarpsþáttum sínum
á 4. og 5. áratugnum, og skilst það
betur, ef litið er í fyrrgreint erinda-
safn frá 1943, þar sem hann geys-
ist um víðan völl íslenskrar tungu.
Þar naut hin yfirgripsmikla þekking
hans sín vel, svo sem einnig kemur
fram, ef flett er safnritinu Neista.
Björn var lítið fyrir að feta slóð
tísku eða hefðar. Hann lærði t.a.m.
ekki á bíl né eignaðist slíkt farar-
tæki, sniðgekk það svo sem hann
mátti, honum var reiðhjólið kærara.
Þetta táknar þó ekki að Björn hafi
haft ímugust á nýtingu tækninnar,
öðru nær. Hann lét það verða sitt
fyrsta verk í bókasafninu að fá
þangað síma, sem ekki var jafnsjálf-
sagt þá og nú, síðan ritvél, og svo
koll af kolli, en tölvumar voru ekki
enn þá komnar til sögunnar sem
skrifstofutæki, þegar Björn lét af
störfum. Hins vegar fékk hann sér
sjálfur tölvu þegar hann var kominn
á níræðisaldur og notaði hana
óspart. Við lát hans liggur fyrir
fullbúið handrit að bók, sem hann
var margsinnis búinn að breyta og
bæta með aðstoð tölvuforritsins.
Svo mikill var áhuginn á bókargerð-
inni að hann sat með handritið á
sjúkrahúsinu daginn áður en hann
lést, hart leikinn af skæðum sjúk-
dómi, og vék til orðum í textanum,
þar sem honum þótti betur mega
fara.
Reyndar átti samning þessarar
bókar sér ákveðinn aðdraganda.
Þegar Bjöm lét af störfum við bóka-
safnið, hafði hann sem oftar lag á
að koma mönnum á óvart. Hann
innritaðist þá í Háskólann til náms
í landafræði. Rúmum tveimur ára-
tugum fýrr hafði hann lokið vissum
áfangaprófum í sænsku og árið
1978 lauk hann B.A.-prófí í þessum
greinum, þá 73 ára að aldri. Áttu
viðfangsefni sem tengdust landa-
fræði hug hans allan upp frá því,
ekki síst málefni sem vörðuðu þróun
byggðar, fólksfjölda og stöðu ís-
lands í samfélagi þjóðanna. Ritaði
hann öðru hveiju greinar í blöð um
þessi efni. Síðasta grein hans, sem
ég hef veitt athygli, birtist í Morg-
unblaðinu 6. júlí sl. undir fyrirsögn-
inni Vörumst hroka kynhreinna.
Setur hann þar ofan í við þá, sem
varað höfðu við innflutningi víet-
namskra flóttamanna til landsins.
Ýmsar greina Björns þóttu í tyrfn-
ara lagi að stíl og hugsun, en þeir
sem gáfu sér tíma til að lesa af
athygli, nutu þó gjarnan hinnar
meitluðu rökhugsunar, sem Björn
lagði í mál sitt. Ýmis af fyrri skrif-
um Björns eru reyndar með allt
öðrum brag, ljós, skýr og hugnæm
hveijum venjulegum lesanda. Ég
nefni t.d. greinina Barnstrú, sem
birtist í ritinu Ungur var eg, 1943,
minning ungs drengs úr norð-
lenskri byggð, þar sem margir ætt-
liðir undu saman í þröngbýli og
„Guja gamla“ og amman, sem var
um nírætt, mótuðu öðrum fremur
trúarvitund drengsins, en heims-
mynd hans markaðist af útlínum
íjallanna í Aðaldal og festingunni,
sem yfír þeim hvelfdist. Einnig má
nefna greinina Þroskinn og skilyrði
hans_ í bókinni Játningar, sem Sím-
on Joh. Ágústsson safnaði til 1948,
en þar lýsir Björn lífsskoðun sinni
á mjög minnisverðan hátt og af
mikilli færni, bæði að máli, stíl og
efni.
Bjöm var fórnfús og greiðvikinn
með afbrigðum og hugsaði þá lítt
um eiginn hag. Þess má nú margur
minnast, sem naut fyrirgreiðslu
hans í bókasafninu. Hún var ekki
ætíð í té látin með því hefðbundna
sniði sem nú tíðkast á hraðfleygri
stund, heldur fylgdu gjarnan með
fræðandi og föðurlegar orðræður,
þrangnar mannviti og þekkingu, en
stundum nokkram kynjum blandn-
ar. Þessar stundir urðu mörgum
námsmanninum kærkomin slökun
frá glímunni við ritsmíðar og próf-
raunir og þannig má segja, að Björn
hafi alls óvitað gegnt dálitlu sál-
gæsluhlutverki.
Afstöðu þeirra sem kynntust
Birni og áttu samskipti við hann
er best lýst með einföldum orðum:
Þeim þótti vænt um hann. Þetta
mátti öllum vera ljóst, sem vel
þekktu til, og það staðfestist m.a.
á áþreifanlegan hátt í því, að á sjö-
tugsafmælinu gengust félágar hans
hjá Sögufélagi og aðrir vinir hans
fyrir útgáfu afmælisrits honum til
heiðurs. Þess má einnig geta, að
Björn var fyrstur þeirra gömlu há-
skólamanna, sem gerð var heimild-
armynd um á myndbandi, þegar
kynningarnefnd Há’skólans hófst
handa um gerð slíkra mynda fyrir
fáeinum árum.
Þegar Björn lét af störfum við
Háskólabókasafn, leit hann svo á,
að vissum kafla í lífí sínu væri lok-
ið og fékkst ekki um, hveiju fram
fór í málefnum safnsins eftir það,
fylgdist þó með af jákvæðum huga
eins og úr fjarska og slóst í hópinn,
ef stofnað var til einhvers konar
mannfagnaðar á vegum safnsins,
og er þá skemmst að minnast 50
ára afmælis þess á síðasta ári.
Kynni mín af Birni hófust ekki
fyrr en löngu eftir að hann varð
fyrir því.áfalli í einkalífí sínu, sem
einna verst getur orðið, að missa
eiginkonu sína frá mörgum ungum
börnum. Aðeins eitt barnanna, það
sem yngst var, fór í varanlegt fóst-
ur til frændfólks, hin ólust að mestu
upp á vegum föður síns og raunar
alfarið, eftir að hann kvæntist að
nýju og Kristín gerðist húsfreyja á
hinu barnmarga heimili. Björn reisti
sér þá hús að Aragötu 1, og þar
hefur heimili þeirra verið síðan.
Þangað leitar nú hugur okkar
Margrétar að Bimi gengnum, til
Kristínar og Harðar og til annarra
bama Bjöms og fjölskyldna þeirra.
Við sem áttum samleið með Bimi
í Haskólabókasafni og störfum nú
á hans gamla vinnustað, þökkum
honum tryggð og góða samfylgd
og vottum aðstandendum hans inni-
lega samúð.
Einar Sigurðsson
Björn var Þingeyingur, fæddur
að Reykjum í Reykjahreppi 17. jan-
úar 1905 og var því 86 ára að aldri
þegar hann andaðist. Hann fór í
unglingaskóla Benedikts Bjöms-
sonar á Húsavík, lauk kennaraprófi
1928 og stúdentsprófi utanskóla
árið eftir, hóf síðan nám í íslenskum
fræðum við Háskóla íslands. Hugur
hans mun mest hafa staðið til sögu,
en þegar hann kynntist kennslunni
þótti honum sér best henta nám
hjá Sigurði Nordal og því valdi
hann bókmenntasögu sem aðal-
grein. Hann var mikill námshestur,
lauk meistaraprófi eftir fjögur ár
og hlaut doktorsnafnbót við skólann
1944 fyrir rit sitt „Um íslendinga-
bók“. Fyrri konu sína, Droplaugu
Sveinbjarnardóttur úr Helgafells-
sveit, missti hann árið eftir frá fimm
börnum, en síðari kona hans, Krist-
ín Jónsdóttir frá Iðu í Biskupstung-
um, lifír mann sinn ásamt syni
þeirra. Hér verður ævisaga Björns
annars ekki sögð né ritstörf hans
rakin, heldur reynt að minnast al-
þýðufræðarans fáum orðum.
Þegar á fyrstu árum útvarpsins
hérlendis var markvisst stefnt að
því að gera það vettvang hvers
kyns fræðslu og menningarstarf-
semi. Nú opnuðust leiðir til almenn-
ingsfræðslu sem áður höfðu ekki
þekkst, og tækifærið var notað,
meðal annars hafín kennsla í ís-
lensku og erlendum málum. Þessa
fræðslu notuðu sér margir. Björn
Guðfínnsson var fyrsti íslensku-
kennarinn á þeim vettvangi, en
Bjöm Sigfússon tók að fullu við
kennslunni í árslok 1939. Þá um
haustið hafði útvarpsráð ákveðið
að hafa fimmtán mínútna „þátt um
mál og málvöndun, hálfsmánaðar-
lega, á undan kvöldvöku. (Greiðsla
30 kr.)“ Þessi þáttur var raunar
sprottinn upp úr blönduðum þætti
þar sem svarað var spurningum
hlustenda um margvísleg efni.
Með þessu hófst starf Björns í
útvarpi. Á þessum tíma var raf-
magn á tiltölulega fáum sveitabæj-
um; það fór þó að koma á næstu
áram. Upp til sveita þar sem ekki
var rafmagn, gengu útvarpstæki
fyrir rafhlöðum og tæknin var ekki
meiri en svo að tvær stórar og vand-
meðfarnar rafhlöður þurfti að nota
við hvert tæki. Aðra (sýrugeyminn)
þurfti að hlaða á nokkurra vikna
fresti við rafstöð, til dæmis á ein-
hveijum raflýstum bæ þar sem
tæki voru til slíks, en hina (þurru
rafhlöðuna) varð að kaupa nýja, að
minnsta kosti einu sinni á ári. Því
var ekki furða þótt þess væri gætt
að hafa útvarpið ekki opið lengur
en nauðsyn þótti, en dagskráin var
ekki nema fáar klukkustundir á
dag. Þegar raflýsing og tilheyrandi
útvarpstæki komu til sögunnar
þurfti ekki að spara neinar rafhlöð-
ur, og þá var farið að hlusta meira,
ety ef til vill _ejíki_eins vel og áður.
Vegna þessa var vel fylgst með
hvað ætti að vera í útvarpinu og
efni valið til að hlusta á. Vinsælast-
ar voru fréttir og ýmsir fróðleiks-
þættir. Skömmu eftir að Björn Sig-
fússon hóf íslenskukennslu í útvarpi
tók hann að sér þáttinn „Spurning-
ar og svör um íslenskt mál“, en
nafni hans hafði raunar áður notað
sumar kennslustundimar til að
svara spurningum frá hlustendum.
Þama var Bjöm Sigfússon réttur
maður á réttum stað að mati hlust-
enda, því að hann annaðist móður-
málsþáttinn af þvílíkum röskleika
og snilli að enginn annar mun hafa
náð slíkum vinsældum íslenskra
hlustenda sem hann með útvarps-
þáttum um málfarsefni. Dálítið úr-
val þessara erinda kom út 1943
undir heitinu „Auðug tunga og
menning", fyrsta hefti Erindasafns-
ins sem kom út í nokkram heftum.
Þetta var að vísu ekki nema lítið
eitt af öllu því efni sem hann flutti
í útvarp og ekki mun alltaf hafa
verið skrifað, því að mig granar að
hann hafi stundum talað blaðalaust
að einhveiju (miklu?) leyti. En á
þeim tíma var nálega allt talað út-
varpsefni flutt beint, því að tæki
og efni til upptöku vora ekki til.
Fyrir nokkrum áram reyndi ég
að telja saman eftir heimildum í
dagskrá Ríkisútvarpsins hversu
marga stundaríjórðungslanga þætti
Bjöm hefði annast. Mér töldust
þeir vera rúmlega niutíu á áranum
1940-46 og eitthvað fékkst hann
við erindaflutning í útvarp fyrir
þann tíma. Loks flutti hann eina
ellefu þætti svipaðs efnis á árunum
1951-52. Annars var efnisval hans
í útvarpi ekki takmarkað við ís-
lenska tungu, sögu eða bókmenntir.
Mér era til dæmis minnisstæð er-
indi sem hann flutti um landspjöll
af völdum uppblásturs bæði í Norð-
ur-Ameríku og Sovétríkjunum. Og
það mun hafa verið vorið 1944 sem
hann átti ríkan þátt í útvarpsdag-
skrá verkalýðsfélaganna 1. maí.
Eftir að Björn gerðist háskóla-
bókavörður 1945 varð helsti starfs-
vettvangur hans í nýbyggingu Há-
skólans á Melunum, þar sem megin-
hluti safnsins er enn til húsa. Ég
var svo heppinn að komast þar í
vinnu hjá honum haustið 1945,
samhliða námi minu við Háskólann.
Það var mér ómetanlegur skóla-
auki, góður vinnustaður og mikið
að læra af bókaverðinum, enda
sagði hann manna best frá og var
vís til að velta upp öðram hliðum
máls en flestir aðrir tíðkuðu. Það
gilti bæði um liðinn tíma, samtíð
og framtíðarhorfur. Fleiram en mér
þótti gott að leita ráða til hans.
Þama hjá Birni voru fyrstu kynni
mín af stóra nútíma bókasafni, en
formleg kennsla í bókasafnsfræðum
ekki enn upp tekin. Þau vinnubrögð
sem ég lærði þá nægðu samt til
þess að mér tókst síðar að skipu-
leggja allstórt og gott bókasafn við
nýjan framhaldsskóla í Reykjavík.
Bjöm Sigfússon var lengi eini
fasti starfsmaður Háskólabóka-
safns. Hann fékk að vísu alitaf að
ráða námsmenn sér til aðstoðar, en
honum var ætlað að komast yfir
nær ofurmannlegt starf. Það var
og með ólíkindum hversu miklu
hann afkastaði sjálfur. Hann sá um
allar bréfaskriftir, keypti, flokkaði
og skráði bækur, keypti verkfæri
og efni og setti upp hillur því að
það var ódýrara fyrir stofnunina
en aðkeypt vinna við smíðar. Mörg
ár sendi hann bækur í band norður
í Leirhöfn; það var ódýrara en láta
binda þær á verkstæði f Reykjavík,
en eins vel unnið. Póst og aðrar
sendingar á vegum safnsins flutti
hann á reiðhjóli sínu. Þó minnist
ég þess að einhvem tíma sendi
hann mig til Þorsteins Jónssonar
(Þóris Bergssonar) til að sækja
stóra Remingtonritvél fyrir safnið,
en Þorsteinn hafði umboð fyrir þá
tegund. Þá sagði Björn að ég yrði
að taka leigubíl á kostnað safnsins,
það væri engin leið að koma vélinni
öðruvísi.
Minni Björns var með afbrigðum
traust. Fyrstu árin þurfti hann lítið
að leita f kvittanakassa hvar bók
væri í láni; hann mundi ótrúlega
oft hver hafði fengið hana og hve-
nær. Hann átti til að segja sem
svo: „Þessi bók rrvun vera hjá próf-