Morgunblaðið - 01.06.1991, Blaðsíða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. JÚNÍ 1991
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1100 kr. á mánuði innanlands. I lausasölu 100 kr. eintakið.
Alþingi ein málstofa
Bankarnir hækka vexti:
Verðtryggð útlán hækka
í dag um 1,8 af hundraði
og óverðtryggð um 3,2%
VEXTIR hækka minna hjá Búnaðarbankanum og sparisjóðunum nú
um mánaðamótin en hjá Landsbankanum og Islandsbanka og eru vext-
ir algengustu útlánsforma 0,25 til 0,5% hærri hjá síðarnefndi bönkun-
um en þeim fyrrnefndu. Að meðaltali hækka kjörvextir almennra
skuldabréfaútlána um 3,2% og eru nú 17,1%, samkvæmt yfirliti Seðla-
banka íslands. Kjörvextir visitölubundinna útlána hækkuðu að meðal-
tali um 1,8% og eru nú 8,3%. Vextir á almennum sparisjóðsbókum
hækkuðu um 1,1% og eru nú 5,8% að meðaltali. Vextir á óbundnum
sérkjarareikningum hækkuðu og eru vísitölubundin kjör þeirra 3,4%
að meðaltali en 12,4% með óverðtryggðum kjörum.
Deildaskipting Alþingis var
lögð niður í gær. Alþingi er
nú ein málstofa. Þetta eru söguleg
þáttaskil í starfi þjóðþings okkar
Islendinga. Deildaskipting Alþing-
is á sér rætur í sjálfstæðisbaráttu
okkar íslendinga á síðustu öld.
Á þjóðfundinum árið 1851
lögðu Jón Sigurðsson og meiri-
hluti þeirrar nefndar, sem fjallaði
um frumvarp, sem danska stjórnin
lagði fram um kosningar til Al-
þingis, til að Alþingi fengi löggjaf-
ai-vald og starfaði í einni mál-
stofu, sem einungis þjóðkjörnir
fulitrúar ættu sæti í. En í áliti
nefndarinnar segir m.a.: „... að
það sé miklu meiri trygging fyrir
réttum og góðum málalyktum að
hafa tvær málstofur heldur en
eina, þar sem á sér stað sá stétta-
munur og ástandsmunur manna
og þjóðarmagn og fulltrúafjöldi,
að þessi skipting fulltrúavaldsins
eigi við og því megi þar vel eiga
við yfírhöfuð að hafa bundnari
kjörgengi til annarrar málstofu
en hinnar ...“
í tæpan aldarfjórðung frá þjóð-
fundi voru tillögur um deildaskipt-
ingu Alþingis þáttur í baráttu og
togstreitu Islendinga og danskra
stjórnvalda um stjórnarbætur tii
handa íslendingum. í ritgerð um
deildir Alþingis, sem Bjarni Bene-
diktsson ritaði árið 1963 segir
hann m.a.: „Af framansögðu er
ljóst, að tillögur Alþingis 1867 um
deildaskipan Alþingis voru í meg-
inatriðum lögfestar með stjórnar-
skránni frá 1874 og gilda í höfuð-
dráttum enn, þrátt fyrir nokkrar
verulegar breytingar,: sem 'á hafa
orðið. Ekki er um það að villást,
að fyrirmyndin að þessari skipan
er sótt í norsku stjórnarskrána frá
1814.“
í þessari sömu ritgerð segir
Bjarni Benediktsson með tilyísun
til þess, að ný stjórn, sem mynduð.
var í desember 1958, hafði meiri-
hluta í sameinuðu þingi og neðri
deild en var í minnihluta í efri
deild: „Ljóst er þó, að þetta fyrir-
komulag kann áður en varir að
leiða til mikilla örðugleika. En í
því felst og trygging fyrir, að
naumur meirihluti knýi ekki fram
meiri háttar deilumál. Enn hefur
a.m.k. ekki vaknað verulegur
áhugi á að breyta þessari skipan,
hvorki í þá átt að afnema deilda-
skiptinguna, sem tillögur hafa þó
öðru hvoru komið um, né breyta
til og fara að öllu eftir hinni
norsku fyrirmynd um meðferð
ágreinings milli deildanna.
Þróunin hefur þó ótvírætt geng-
ið í þá átt, að þýðing deildaskipt-
ingarinnar hefur orðið minni.
Fleiri og fleiri mál hafa með
tímanum verið lögð undir ákvörð-
un sameinaðs Alþingis eins, ólík
kosningaraðferð þingmanna hefur
ekki lengur nein áhrif á það, í
hvorri deild þeir sitja, og föst
flokkaskipan skapar minni líkur
en áður fyrir því, að viðhorf deild-
anna í meiri háttar málum séu
ólík. Aðalþýðing deildaskiptingar-
innar nú er þess vegna sú, að
minni líkur eru fyrir því, að form-
gallar séu á löggjöf, jafnframt
því, sem ýmsum öðrum leiðrétt-
ingum verður komið að, einkum
ef flokkarnir hafa ekki bundið sig
við tiltekna afgreiðslu. Hvort þessi
vinningur vegur upp á móti tíma-
töf, umstangi og kostnaði, sem
deildaskiptingunni er samfara, er
annað mál. Hin eiginlega réttlæt-
ing hennar felst í þeirri vernd, sem
hún veitir minnihlutanum. En eigi
er ólíklegt, ef á hana reyndi veru-
lega, að skjótlega mundi koma
fram krafa um, að skipulaginu
yrði að gerbreyta."
Nú hefur þessi skipulagi, sem
á sér merka sögu, verið gerbreytt
og Alþingi starfar hér eftir í einni
málstofu eins og raunar Jón Sig-
urðsson og félagar hans lögðu til
á þjóðfundinum 1851. Reynslan
ein leiðir í Ijós, hvort þessi breyt-
ing verður til farsældar fyrir þing
og þjóð en yfirgnæfandi meiri-
hluti alþingismanna er þeirrar
skoðunar, að svo verði.
Þessi breyting hefur verulega
pólitíska þýðingu í dægurbaráttu
stjórnmálanna. Nú dugar 32 þing-
sæta meirihluti fyrir ríkisstjórn
og er þess skemmst að minnast
hvaða þýðingu það hafði, að fyrr-
verandi stjórnarflokkar fengu 32
þingsæti en ekki 33 í síðustu kosn-
ingum, þegar deildaskipting Al-
þingis var enn við lýði.
Æskilegt er, að fleiri breytingar
á starfsháttum Alþingis fylgi í
kjölfar þeirrar breytingar, sem nú
er á orðin. Þegar Björn Bjarna-
son, alþingismaður, gerði grein
fyrir áliti stjórnskipunar- og þing-
skaparnefndar Efri deildar um
þessi málefni benti hann á nokkur
atriði þingheimi til íhugunar.
Hann kvað þingnefndina vilja, að
kannaðir yrðu möguyleikar á stöð-
ugu útvarpi frá Alþingi. Undir
þetta skal tekið. Sjálfsagt er, að
þjóðin hafi sem bezta möguleika
á að fylgjast með umræðum á
Alþingi.'Eins og tækni er nú hátt-
að er það einfalt og ekki dýrt að
halda úti sérstakri útvarpsrás, þar
sem öllum umræðum á Alþingi
yrði útvarpað. Þá benti Björn
Bjarnason á þann möguleika, að
breyta fundartíma Alþingis frá
því, sem verið hefur og að fundir
þingsins hefjist fyrr. Starfstími
þingmanna mundi áreiðanlega
nýtast betur og jafnframt mundi
slík breyting auðvelda fjölmiðlum
mjög að greina skilmerkilega frá
umræðum á þingi og störfum
þingmanna að öðru leyti. Vonandi
verða þessar hugmyndir að veru-
leika þegar á næsta hausti.
Stundum er sagt, að Alþingi
njóti takmarkaðrar virðingar með-
ai þjóðarinnar. Sjálfsagt hafa
skoðanir alltaf verið skiptar um
störf þingsins bæði nú og fyrr.
Það breytir engu um það, að Al-
þingi er grundvöllur stjórnskipun-
ar okkar og engin stofnun hefur
meiri þýðingu í þessu landi en hið
sögufræga þjóðþing okkar.
Verðbólga meiri en spáð var
Landsbankinn segir í frétt um
vaxtabreytingar sínar að verðbólgu-
hraði hafi verið 10,5% fyrstu fimm
mánuði ársins en hafi verið áætlað-
ur 8,2% í spá Seðlabankans frá 21.
janúar. Þetta hafi leitt til óeðlilegra
lágra raunvaxta óverðtryggðra útl-
ána það sem af er árinu. Þá hafí
vaxtamunur lækkað vegna meiri
lækkunar á ávöxtun útlána en innl-
ána.
Nafnvextir Kjörbóka í Lands-
bankanum hækka úr 10,5 til 12,5%
í 12 til 14%, einkareikninga og al-
mennra sparisjóðsbóka úr 5 í 6%.
Raunvextir Landsbóka hækka úr 6
í 7%.
Forvextir almennra víxla hækka
úr 15,25 í 18,5% í Landsbankanum,
nafnvextir yfirdráttarlána úr 19 í
22% og kjörvextir óverðtryggðra
skuldabréfalána úr 14 í 17,25%.
Kjörvextir verðtryggðra lána
hækka úr 6,5 í 8,5%.
Vaxtamunur þarf að aukast
íslandsbanki segir í fréttatilkynn-
ingu að umskipti til hins verra hafi
orðið á fjármagnsmarkaði und-
anfama mánuði og sé óhjákvæmi-
legt fyrir bankann að hækka vexti
nú. Sparnaður hafi farið minnkandi
en neysla og innflutningur vaxið
ört. Helsta örsök vandans sé halli
á ríkissjoði. Hallinn hafi vaxið um-
talsvert og meira framboð verið af
húsbréfum en fjármagnsmarkaður-
inn hefði getað tekið við á skömm-
um tíma. Ríkisstjórnin hafi brugðist
við vandanum, meðal annars með
því að hækka vexti á spariskírtein-
um og húsnæðislánum til að koma
á jafnvægi á ný og draga úr verð-
bólguhættu. „íslandsbanka er ljóst
að raunvaxtahækkun nú er íþyngj-
andi fyrir einstaklinga og fyrirtæki
sem eru skuldsett. Samt er óhjá-
kvæmilegt við þessar aðstæður að
íslandsbanki hækki raunvexti bank-
ans samsvarandi frá 1. júní næst-
komandi, eða um 2%. Þessi raun-
vaxtahækkun er því í samræmi við
Við þingumræður aðfaranótt
þriðjudagsins síðasta sagði Jón
Baldvin Hannibalsson utanríkisráð-
herra að hann væri ekki í nokkrum
vafa um að það myndi auðvelda
aðgerðir stjórnvalda til að draga úr
verðbólgu og skapa forsendur fyrir
áframhaldandi þjóðarsátt,“ segir í
fréttatilkynningu íslandsbanka.
Við vaxtaákvarðun sína nú gerir
íslandsbanki ráð fyrir að yfir árið
í heild geti lánskjaravísitalan hækk-
að um 8% en jafnframt þurfi að
leiðrétta ávöxtun óverðtryggðu lán-
anna þannig að það markmið náist
að ávöxtun þeirra og verðtryggðra
lána verði sem jöfnust.
í tilkynningu íslandsbanka kem-
ur fram að vaxtamunur hafi lækkað
um þriðjung undanfarin ár. Árið
1988 var heildarvaxtamunur 5,5%
í bönkunum ijóram sem síðar mynd-
uðu íslandsbanka. Vaxtamunurinn
fór niður í 4,2% 1989 og,4% á síð-
asta ári. Vaxtamunurinn fór niður
í 2,9% fyrstu fjóra mánuði þessa
árs vegna þess að verðbólga hefur
reynst meiri en áætlað var í upp-
hafí árs, en bankinn stefndi að 3,7%
vaxtamun á árinu. Hefur bankinn
verið rekinn með tapi þessa mán-
uði. Við vaxtaákvarðanir sínar nú
miðar bankinn við það að vaxta-
munurinn aukist og verði 3,7% á
árinu og bankinn verði rekinn með
hagnaði.
Vextir á sparileið 1 í íslands-
banka hækkuðu úr 10,25 í 12% á
hreyfðri óverðtiyggðri innistæðu og
úr 3 í 3,5 á óhreyfðri, verðtryggðri
innistæðu. Vextir á sparileið 3,
óverðtryggðri innistæðu, hækkuðu
úr 12,75 í 14% og á verðtryggðri
innistæðu úr 5 í 5,5%. Vextir af
bankabókum hækkuðu úr 4,5 í 6%.
Kjörvextir af óverðtryggðum
skuldabréfaútlánum í íslandsbanka
hækkuðu úr 13,75 í 17,25%, eða
um 3,25%. Kjörvextir af verð-
tryggðum skuldabréfaútlánum
hækkuðu úr 6,5 í 8,5%. Forvextir
af víxlum hækkuðu úr 15,25 í 18,5%
og yfirdráttarlán tékkareiknings
hækkuðu úr 19 í 22%.
Verðum að vera
samkeppnisfærir við ríkið
Vextir af Metbók í Búnaðarbank-
anum hækkuðu úr 13 í 16%, þar
Friðrik Sophussyni ijármálaráð-
herra ,;mjög hans vandasama verk
ef samkomulag gæti tekist um það
að taka upp gjaldtöku fyrir veiði-
leyfi. Til dæmis í þeim tilvikum
af verðtryggði þátturinn úr 5,75 í
7%, og vextir á Gullbók hækkuðu
úr 10,5 í 13%. Vextir af almennum
sparisjóðsbókum hækkuðu úr 4,5 í
5%.
Raunvextir útlána Búnaðarbank-
ans hækkuðu um 1,5% en nafnvext-
ir frá 2,5 til 3%. Forvextir víxla
hækkuðu úr 15,25 í 18%. Kjörvext-
ir óverðtryggðra skuldabréfaútlána
hækkuðu úr 14 í 17% og kjörvextir
verðtryggðra skuldabréfalána úr
6,5 í 8%. Vextir yfirdráttarlána
hækkuðu úr 18,75 í 21,25%.
Stefán Pálsson bankastjóri sagði
að Búnaðarbankinn hækkaði vext-
ina til að vera samkeppnisfær við
spariskírteini ríkissjóðs á innlána-
markaðnum. Vextir spariskírteina
hefðu hækkað úr 6 í 7,9%. Með
vaxtahækkunum á langtímasparn-
aði væri bankinn að reyna að halda
í innistæður sínar. Taldi hann að
þó vextir bankans væra enn undir
vöxtum spariskírteina væri hann
samkeppnisfær þegar litið væri til
bindingar peninganna. Vextir út-
lána þyrftu að hækka samhliða.
Stefán sagði að vaxtamunur hjá
Búnaðarbankanum hækkaði óveru-
lega, eða um 0,15%. Hann sagði
að hver bankastofnun fyrir sig yrði
að meta hvað væri viðunandi og
virtist Búnaðarbankinn komast af
með minni vaxtamun en aðrir. Sem
skýringar á því nefndi hann að und-
anfarin ár hefði verið unnið mjög
að hagræðingu í bankanum. Meðal
annars hefði starfsfólki verið fækk-
að þrátt fyrir aukin umsvif. Þessar
aðgerðir hefðu skilað verulegum
árangri, bankinn væri að vísu kom-
inn niður á hættumörk í manna-
haldi, álagið væri orðið svo mikið á
starfsfólkið.
Stefán taldi að vextir hlytu að
vera komnir í hámark. Hann sagð-
ist trúa því að eftirspurnin minnk-
aði og vextir lækkuðu aftur seinni
hluta ársins.
Sparisjóðirnir hækkuðu vexti af
almennum sparisjóðsbókum úr 4,5
í 5,5%. Vextir af óbundnum sérkj-
arareikningum, vísitölubundnum,
hækkuðu úr 3 í 3,75%, en óverð-
tryggðum úr 10,5 í 13,5%.
Kjörvextir óverðtryggðra skulda-
bréfaútlána sparisjóðanna hækkuðu
úr 13,75 í 16,75% og kjörvextir
verðtryggðra skuldabréfalána
hækkuðu úr 6,5 í 8,25%. Forvextir
víxillána hækkuðu úr 15,25 í 18,25
og vextir yfirdráttarlána úr 19 í
þegar veiðileyfum er úthlutað til
útgerðarmanna sem ekki nýta þau,
en selja hins vegar öðram í ágóða-
skyni.“
Sjávarútvegsráðherra var spurð-
ur hvort það væri eðlilegt að hans
mati að þeir sem væra að kaupa
kvóta til eins árs í senn fengju
skattafrádrátt út á þau kaup og
þannig tækju skattgreiðendur þátt
í því að fjármagna þessi kvótakaup:
„Þetta er eins og hver annar kostn-
aður í fyrirtæki. Eg held að það
hljóti að vera eðlilegt að kostnaður
sé ekki skattlagður," sagði Þor-
steinn Pálsson.
22%.
Sjávarútvegsráðherra:
Ekki verða lagðir nýir
skattar á atvinnuvegina
ÞORSTEINN Pálsson sjávarútvegsráðherra segir að það hafi verið
skýrt tekið fram við myndun þessarar ríkisstjórnar og með glöggum
hætti kveðið á um það i stefnuræðu forsætisráðherra að „þessi ríkis-
stjórn ætlar ekki að auka skattheimtuna. Það eru engin áform uppi
um það á hennar vegum að leggja nýja skatta á atvinnuvegina."
Þetta sagði sjávarútvegsráðherra í samtali við Morgunblaðið þegar
hann var spurður hvort til greina kæmi að byija á því að taka gjald
af veiðiheimildum sem ganga kaupum og sölum, eins og Jón Bald-
vin Hannibalsson utanríkisráðherra lagði til að gert yrði i umræðum
um stefnuræðu forsætisráðherra.
I
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 1. JUNI 1991
29
Vextir frá þjóðarsátl
17,25%
Lánskjaravísitala
m.v. hækkun síðustu 3 mán.
Vísitölubundin
skuldabréf
"iF9Ql D~tJ’9l' F ‘ M ' A ' M 'Aj °
Brýnt að skapa skil-
yrði fyrir vaxtalækkun
- segir Þórarinn V. Þórarinsson
„VAXTAHÆKKUNIN er afleiðing af mikilli umframeftirspurn eftir
fjármunum og hún verður fyrst og fremst rakin til lántaka ríkisins
og aðila sem það ábyrgist. Þar vil ég nefna sérstaklega húsnæðislána-
sjóðina. Gengdarlaus útgáfa húsbréfa kemur einhvers staðar niður
og á það eru menn að horfa á núna,“ sagði Þórarinn V. Þórarins-
son, framkvæmdastjóri Vinnuveitendasambands íslands, þegar leitað
var álits hans á vaxtahækkunum bankanna sem tilkynntar voru í gær.
Þórarinn sagði að núverandi
vaxtastig væri áhyggjuefni því það
hlyti að draga úr fjárfestingum í
atvinnulífinu sem hefðu þó ekki
verið merkilegar fyrir og þegar lit-
Verið að keyra í gang verð-
bólgu á kostnað almennings
••
- segir Ogmundur Jónasson, formaður BSRB
„ÞAÐ var þetta sem við óttuðumst, að bankarnir og fjármagnskerfið
allt myndi nota vaxtahækkanirnar sem ríkisvaldið hafði forgöngu um
sem afsökun fyrir þvj að keyra upp eigin vexti. Það hefur því miður
gengið eftir,“ sagði Ogmundur Jónasson, formaður Bandalags starfs-
manna ríkis og bæja, þegar leitað var álits hans á vaxtahækkun ban-
kanna.
„Við höfum haft áhyggjur af og
varað mjög við að nú sé verið að
hrófla við og stefna í voða þeim stöð-
ugleika sem náðst hefur. Verið að
keyra verðbólgu í gang að nýju á
kostnað almennings,“ sagði Ög-
mundur. „Það er verið að færa til
fjármagn í stóram stíl með þessum
vaxtabreytingum. Við höfum bent á
að skuldir íslenskra heimila nema
170 þúsund milljónum króna og með
því að breyta vöxtum um eitt pró-
sent sé verið að færa til 1,7 milljarð.
Þegar ríkisstjórnin segir að hún
hafi þurft að velja á milli tveggja
kosta, að hækka skatta eða hækka
vexti, þá segjum við: Þetta eru ekki
tveir ólíkir kostir, þetta er einn og
sami kosturinn, þetta er skattheimta
fyrir hönd fjármagnskerfisins. Mér
fínnst nöturlegt að vita til þess að
ávinningur svokallaðrar þjóðarsáttar
skuli færður ijármagnseigendum
með þessum hætti.
Vaxtahækkunin kemur niður á
heimilum og fyrirtækjum sem standa
illa og mun leita út í verðlagið. Ver-
ið er að skattleggja þá sem eru í
erfiðri aðstöðu fyrir. í Ijósi þessa
finnst mér það undarlegt að atvinnu-
rekendur, sem ekki hafa mátt heyra
minnst á kostnaðarhækkanir vegna
launa, þegja nú þunnu hljóði," sagði
Ögmundur Jónasson.
ið væri til lengri tíma myndi þetta
ástand vinna gegn nýsköpun. „Afar
brýnt er að þau skilyrði skapist
hratt að vextir geti lækkað. Ríkis-
stjórnin þarf að nota næstu vikur
mjög vel til að undirbúa aðgerðir
sem að því marki stefna,“ sagði
Þórarinn.
Þórarinn sagði að vissulega
kæmu háir vextir illa við skuldug
fyrirtæki eins og alla þá sem skuld-
uðu mikið. Einnig þá sem hefðu
ætlað út í framkvæmdir. „Kostirnir
eru aftur á móti þeir að líkur era
á að sparnaður aukist en úr honum
hefur dregið hættulega að undan-
fömu,“ sagði hann.
Aðspurður um hvort hækkun
vaxta myndi draga úr líkum þess
að gerðir yrðu nýir þjóðarsáttar-
samningar sagði Þórarinn: „Þessar
aðstæður, að ríkissjóður sé rekinn
með gi'íðarlegum halla, gera fram-
hald samninganna augljóslega eitt-
hvað erfiðara, en ekki vaxtahækk-
unin sjálf, hún eingöngu endur-
speglar ástandið. Við værum ekki
betur sett upp á áframhaldandi
stöðugleika ef umframeyðslunni
væri mætt með erlendri lántöku,
það myndi leiða til þenslu í okkar
litla efnahagskerfi og gera okkur
ennþá erfiðara að halda áfram á
braut stöðugleikans. Af tvennu illu
er vaxtahækkunin skárri kosturinn.
En hún kallar á breytingar sem
verða að stefna í jafnvægisátt á
fjármagnsmarkaði. Ekki er hægt
að reiða sig á þetta vaxtastig til
frambúðar,“ sagði Þórarinn.
-------------------
Viðskiptaráðherra:
Vonandi
lækka vext-
ir fljótlega
„MÉR finnst þetta nú vel í lagt
hjá bönkunum og vona að þeir
geti senn lækkað vexti á ný,“ sagði
Jón Sigurðsson viðskiptaráðherra
er Morgunblaðið innti hann álits
á þeim vaxtahækkunum sem við-
skiptabankarnir hafa ákveðið frá
og með deginum í dag.
Ráðherra sagðist hafa þá sömu
von urn að vaxtalækkun gæti senn
orðið bæði hjá bönkunum og hjá rík-
inu. „Vaxtahækkun á vegum ríkisins
var hugsuð sem tímabundin ráðstöf-
un, eins og kom fram í skýrslu fjár-
málaráðherra og auðvitað mun þetta
merki til efnahagslífsins slá á þenslu-
merki þau sem gætt hefur. Snúist
þau við, þá verður auðvitað mögu-
legt að lækka vexti. Auk þess sem
ef þetta er vel í lagt, þá mun sparnað-
ur aukast og viðleitni þá frekar til
þess að taka erlend Ián hjá þeim sem
það geta og treysta jafnvægið á lána-
markaðnum," sagði Jón Siguðrsson
viðskiptaráðherra.
Af uppsagnarmáli
í Þjóðleikhúsinu
eftir Svein Einarsson
Þegar ég kom til starfa í Þjóð-
leikhúsinu, hafði fráfarandi Þjóð-
leikhússtjóri gert það sem eitt af
sínum síðustu embættisverkum að
ráða 11 leikara á svokallaða B-
samninga, sem þá voru við lýði og
hugsaðir til að mæta þörf um
hreyfanleika. Hann hafði hins veg-
ar lítið eða ekki hreyft við svoköll-
uðum A-samningum, enda var þá
æviráðning í gildi fyrir ríkisstarfs-
menn, hvort sem þeir voru leikarar
eða leikhússtjórar. í einu upp-
sagnai-máli kom til málaferla, sem
gekk leikaranum í vil; hann fékk
bætur en kom hins vegar ekki aftur
til starfa.
Þegar svo Félag ísl. leikara eins
og önnur stéttarfélög ríkisstarfs-
manna fórnuðu æviráðningunni
fyrir verkfallsréttinn, féll í raun sá
réttur niður, og Ieikarar máttu eiga
von á því, að vera sagt upp með 3
mánaða fyrirvara eins og öðrum,
ríkisstarfsmönnum, þó þeir hefðu
svo og svo langa starfsreynslu að
baki.
Ráðningu þeirra 11 leikara sem
ég gat um að framan sagði ég
upp, jafnskjótt og samningar sögðu
til um, af grundvallarástæðum, af
því mér þótti þá og þykir enn óeðli-
legt, að fráfarandi leikhússtjóri
ráðskist um mannaráðningar á
leikárum sem hann hefur að öðru
leyti ekki yfir að segja. Að ég svo
réð suma leikarana aftur og aðra
ekki var önnur saga, sem byggðist
á mínu listræna mati og því hvern-
ig mér og leikhúsráðinu virtust
þeir myndu nýtast húsinu.
Síðar sagði ég upp tveimur leik-
uram, og réð aðra í staðinn af sömu
grandvallarástæðum því að ég tel
það bjóði heim listrænni stöðnun
ef ekki er hreyfanleiki í mannaráðn-
ingu, og leikhússtjóri þurfi að hafa
svigrúm til að velja sér samstarfs-
fólk að einhveiju leyti,
Síðan hefur engum leikara eða
leikstjóra verið sagt upp í leikhús-
inu nema að skammtímaráðningar
hafa ekki verið endurnýjaðar og
má því segja að þetta sé uppsafnað-
ur vandi.
Hins vegar hefur i tíð eftirmanns
mins komið inn ákvæði í samninga,
sem gengur í aðra átt. Ég er hér
að vísa til eftirfarandi klásúlu:
„1.1.2 Hafi leikari starfað i 8 ár
eða lengur hjá Þjóðleikhúsinu, á
hann rétt á að gerður sé við hann
ráðningarsamningur með gagn-
kvæmum 3ja mánaða uppsagnar-
fresti.“ Hér þarf tvennt að skoða.
1 fyrsta lagi upp á hvaða býti um-
ræddur leikari hefur starfað hjá
Þjóðleikhúsinu (menn eru þar eðli-
lega oft lausráðnir áram saman);
hins vegar hvað orðalagið „ótíma-
bundinn ráðningarsamningur“ fel-
ur í sér annað en aðrir „ótíma-
bundnir ráðningarsamningar", sem
rikið gerir við starfsmenn sína og
ekki teljast æviráðningarsamning-
ar.
Flest af því fólki, sem nú hefur
verið sagt upp störfum og síðan
aftur kallað til starfa, var ráðið að
leikhúsinu í minni tíð og má þvi
segja, að í því felist það mat, að á
*
„Eg hygg að þessi deila
hafi leitt mjög rækilega
í ljós nauðsyn þess, að
setja Þjóðleikhúsinu ný
lög. Reyndar eru bæði
óperu- og listdansmálin
í lausu lofti líka og
tengjast nýjum þjóðleik-
húslögum. Þarna þarf
auðvitað að kveða skýr-
ar á um, hvenær lýkur
ábyrgðarferli fráfar-
andi leikhússtjóra og
yfir hvað lögsaga nýs
leikhússtjóra tekur.“
þeim tíma a.m.k. hafi ég talið, að
leikhúsinu væri akkur í því, að það
starfaði í húsinu. Eftir að æviráðn-
ingarnar voru afnumdar, mátti það
hins vegar búast við því, að viðtak-
andi leikhússtjóri liti öðruvísi á, og
veldi sér annað samstarfsfólk. Ef
svo færi fyrir dómstólum, að þeir
dæmdust ekki eiga rétt á áfram-
haldandi fastasetu í leikhúsinu, vil
ég segja þeim til huggunar, að sjálf-
ur gekk ég út úr leikhúsinu eftir
20 ára starf án þess að hafa nokkra
tryggingu fyrir því að ég setti minn
fót þar inn fyrir dyr til starfa fram-
ar, og ég tel það hafa orðið mér
til góðs að hugsa lifsdæmið svolítið
upp á nýtt. Það er heldur enginn
Sveinn Einarsson
kominn til að segja, að þeir geti
ékki komið aftur til starfa við leik-
húsið, sem lausráðnir eða fastráðn-
ir starfsmenn; ég minni á, að annar
þeirra leikara, sem var sagt upp
fastráðningu í minni leikhússtjóra-
tíð, hefur starfað við leikhúsið
meira eða minna alla tíð síðan.
Það vill nefnilega þannig til, að
það eiga engir heimtingu á því að
starfa í Þjóðleikhúsinu eins lengi
og þeim hentar; þetta gildir bæði
um leikhússtjóra, leikstjóra og leik-
ara. Sú staðreynd, að í hópi þeirra
sem nú fengu uppsagnarbréf frá
viðtakandi Þjóðleikhússtjóra, eru
ýmsir nánir vinir mínir, má ekki
blinda mig svo að ég gleymi að
leikhúsið er ekki rekið fýrir okkur
leiklistarfólkið, heldur fyrir áhorf-
endur. Að vísu skal ég viðurkenna,
að þegar í slíkum hópi er listamað-
ur, sem hefur starfað þar allan sinn
feril, á fjórða áratug, og á stutt í
opinber starfslok, þá fæðir það af
sér vanda, sem kallar á sérstaka
lausn. Hins vegar vora svokallaðir
leikstjórnarsamningar sem til komu
í minni tíð, ekki hugsaðir til ævi-
setu. Ég valdi þar aðeins þá tvo
leikstjóra, sem ég taldi þá, að
myndu gagnast leikhúsinu best. Ég
gat hins vegar alveg eins búist við
því, að Gísli Alfreðsson, eftirmaður
minn, hefði aðra skoðun og réði
aðra leikstjóra til að gegna þar list-
rænu forystuhlutverki.
Þetta mál er komið í vondan
hnút. Heiftúðug blaðaskrif gera illt
verra og eru til lítils sóma; það
þarf ekki nema hver og einn að líta
í eigin barm til þess að gera sér -
grein fyrir, hvernig menn bregðast
við að þurfa á miðjum aldri að fara
að stokka upp líf sitt eftir langan,
og að sjálfs og jafnvel annarra
dómi, óaðfinnanlegu vinnu á sama
vinnustað.
En tímarnir hafa breyst frá því
leikhúsið tók til starfa og leikuram
var í mun að tryggja sér sæmilegan
sess í samfélagsstiganum. Nú er
fjórfalt fleira af hæfileikafólki um
hituna og viðurkennd sú grundvail-
arskoðun að leikhússtjóri eigi að
móta starfið, meðan hann situr í
sínu sessi. Það getur hann ekki, ef
hann er sá eini sem búinn er tíma-
bundinni vist í leikhúsinu. Sams
konar krafa er uppi í leikhúsum
um_ allan heim í dag.
Ég hygg að þessi deila hafi leitt
mjög rækilega í ljós nauðsyn þess,
að setja Þjóðleikhúsinu ný lög.
Reyndar eru bæði ópera- og list-
dansmálin í lausu lofti líka og tengj-
ast nýjum þjóðleikhúslögum. Þarna
þarf auðvitað að kveða skýrar á
um, hvenær lýkur ábyrgðarferli
fráfarandi leikhússtjóra og yfir
hvað lögsaga nýs leikhússtjóra tek-
ur. En ég fæ ekki betur séð, en
deilan hafi sett á oddinn nauðsyn •.—
þess, að samningar listræns starfs-
fólks séu í framtíðinni tengdir ráðn-
ingartíma hvers leikhússtjóra, og
honum sé ekki heimilt að ráða fólk
nema fyrir þann tíma, sem hann
sjálfur situr við stýrið.
Höfundur er fyrrverandi
Þjóðleikhússtjóri.