Morgunblaðið - 28.09.1991, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 28. SEPTEMBER 1991
MS-sj úkdómurínn
og sorglegu blöðin
eftir Kjartan Árnason
Sorglegu blöðin eru sú grein bók-
mennta sem einkum fæst við harm-
sögulegt efni. Fyrr á tímum voru
það harmleikirnir og nokkru síðar
miðevrópska skáldsagan sem feng-
ust við þetta efni en á undanförnum
öldum hefur efniviður af þessu tæi
átt undir högg að sækja í fagurbók-
menntum. Þess í stað var farið að
gera stórfenglegum örlögum —
miklum frama og gengdarlausum
harmi — skil í sorglegu blöðunum.
Má segja að þau séu nútíma stað-
genglar harmleikjanna þótt nokkuð
hafi efnið þynnst í aldanna rás.
Nú hefur Lesbók Morgunblaðsins
bæst í þennan hóp. Tvær helgar í
röð hefur hún flutt okkur fram-
haldssögu af harmþrungnum örlög-
um sellósnillingsins Jaqueline de
Pré sem lést fyrir fjórum árum,
aðeins 42 ára að aldri. „Lát hennar
kom ekki á óvart því að árum sam-
an hafði hún þjáðst af hinum. ili-
ræmda MS-sjúkdómi sem hafði hel-
tekið hana á hátindi ferils hennar,"
segir í inngangi greinarinnar. Ævi
Jaqueline de Pré var „ævintýrið"
sem snerist uppí „harmleik" fyrir
tilstuðlan þessa dularfulla MS-sjúk-
dóms sem ekki verður betur séð en
sé farinn að ganga af fólki dauðu,
a.m.k. í sorglegu blöðunum. Allmik-
ið er gert úr harmsögu þessarar
stúlku og fylgir þar flest sorglegu
■ MYNDLISTARSÝNJNGU
sexmenninganna sem hafa sýnt
verk sín í Vetrargarði Perlunnar
frá opnun hússins í júní síðastliðn-
um lýkur í dag Iaugardaginn 29.
september. Myndlistarmennimir
sex sem nú eru að taka verk sín
um helgina em þau Ása Ólafsdótt-
ir, Hulda Hákon, Ingunn Bene-
diktsdóttir, Jón Óskar, Ragn-
heiður Jónsdóttir og Sigurður
Örlygsson. Forráðamenn Perlunn-
ar hyggjast halda þessu sýningar-
starfí áfram og eru nú í undirbún-
ingi fleiri sýningar í haust og vetur.
formúlunni: Á forsíðu Lesbókarinn-
ar fyrri helgina var mynd af selló-
leikaranum látna, í efnisyfírliti tvær
vísanir í greinina um hana — og
harmleikurinn tengdur íslandi með
því að minnast á leik hennar í Há-
skólabíói — og loks greinin sjálf á
opnu með áberandi fyrirsögn og
stórum myndum. Seinni helgina
hafði vind lægt nokkuð en þó hélt
fyrirsögnin uppi dágóðum strekk-
ingi: „Allt hrundi: Tónlistarferillinn,
heilsan og hjónabandið." Hér er
hrúgað spreki á eldinn, það verður
mikill reykur þó svo ekki logi glatt.
Þótt ekki sé lesið annað en kynning
Lesbókar á greininni og fyrirsagnir
hennar (sem vísast er algengur
lestrarmáti) verður strax Ijóst að
hér er það þessi téði sjúkdómur sem
allt snýst um og er undirrót alls
þess illa sem yfír Jaqueline gekk.
Því sætir það nokkurri furðu hve
lítið sjúkdómurinn kemur við sögu
í greininni og að það litla sem um
hann er sagt beint og óbeint skuli
einkum vera bull. Nú eru reyndar
margir þeirrar skoðunar að sann-
leikurinn sé ekkert höfuðatriði í
„góðri sögu“, áhrifin hljóti að sitja
í fyrirrúmi. Þetta á sannarlega við
um skáldskap. En það er veikleiki
sorglegu blaðanna að ljúga sann-
leikanum uppá söguefnið. Utkoman
verður oft óvandaður hrærigrautur
af sönnu og lognu. Lunginn úr
greininni fer auðvitað í sögu Jaquel-
ine fyrir áfallið — og er þar án efa
farið rétt með staðreyndir — en í
upphafi hefur lesandinn verið búinn
undir að allt hið glæsilega, fagra
og framúrskarandi sem Iýst verði
hafí MS-sjúkdómurinn eyðilagt,
komið líkt og þjófur að nóttu og
rænt hana frægð og frama, hæfí-
leikum, eiginmanni, ættingjum, vin-
um, hreyfanleika, gleði — og loks
lífínu. Er hægt að verða fyrir
meiri hamförum?
Milljónir manna lifa ágætu lífí
án útlima, sjónar, heyrnar eða máls,
án máttar í höndum eða fótum —
það er helst ef líffærunum fer að
fækka að ráði að vandasamt verður
að draga fram lífið. Hver er þá
„Árlega greinast um
5-10 nýir MS-sjúkling-
ar. Þetta fólk veit
sjaldnast meira um
þennan „illræmda sjúk-
dóm“ en allir hinir. En
það sem það þó telur
sig vita hefur það
kannski úr sorglegu
blöðunum. Af Lesbók
Morgunblaðsins 14. og
21. september mátti
skilja að þetta fólk væri
allt saman bráðfeigt.“
harmur þessarar stúlku? Hann er
sá að hún var einstakur listamaður
en sökum fötlunar varð henni
ókleift að stunda líst sína. Ekki vil
ég gera lítið úr sorgum Jaqueline
de Pré en það er ljóst að „harm-
saga“ hennar er ekki einstök. Þetta
er þó ekki aðalatriðið heldur hitt
eftir Leif Sveinsson
Á fundi í Verkfræðingafélagi ís-
lands 17. nóvember 1926 var Jón
Þorláksson þáverandi forsætisráð-
herra aðalfrummælandi og nefndi
erindi sitt: „Hitaveita Reykjavíkur.“
I ályktunarorðum sínum um hita-
veituna fórust honum orð á þessa
leið: „Hér er hvorki að ræða um
skýjaborgir né fjarlæga framtíðar-
drauma, heldur er þetta (þ.e. hita-
veitan) næsta verklega viðfangsefni
Reykjavíkurbæjar
Þetta var uphafið að Hitaveitu
Reykjavíkur, síðan eru keypt hita-
réttindin að Reykjum í Mosfells-
sveit í ársbyijun 1935 fyrir kr.
150.000,00.
Valgeir Bjömsson og Helgi Sig-
urðsson sáu svo um undirbúning
málsins en ýmis ljón vom á vegin-
um, lán fengust ekki lengi vel, svo
kom heimsstyijöldin síðari og þá
brann inni mest af þeim leiðslum
sem fest hafði verið kaup á í Evr-
ópu (aðeins einn farmur af efni til
veitunnar komst til landsins áður
en meginlandið lokaðist). Að lokum
tókst að fá það efni til landsins sem
á vantaði frá Ameríku. 1. desember
1943 var heitu vatni hleypt á fyrsta
húsið í Reykjavík, Hnitbjörg, lista-
safn Einars Jónssonar.
Þann 31. desember 1944 var
komið heitt vatn í 2.850 hús í
Reykjavík. Foreldrar mínir voru
meðal þeirra heppnu, sem fengu
vatnið á gamlársdag 1944. Mikill
var fögnuður fjölskyldunnar við
þennan áfanga, aðalæðin vestur í
bæ liggur um Laufásveg, niður
Skothúsveg af miklum krafti, þann-
ig að Tjarnargötu 36 hefur aldrei
skort heitt vatn frá 31. desember
1944. Því miður var þetta ekki
raunin alls staðar í bænum. Skóla-
vörðuholtið og Landakotshæðin
voru mjög oft vatnslaus, húsin þar
lágu reyndar oft undir skemmdum,
því með árunum voru miðstöðvar-
katlar flestra húsa í Reykjavík fjar-
lægðir, þannig að ekki var hægt
að grípa til varakyndingar lengur.
Hús þessi voru því illseljanleg, þar
til úr var bætt með stóra bornum
og tæknideild HR. Svo mjög voru
þau hús eftirsótt í Reykjavík, þar
Kjartan Árnason
að með greininni er beinlínis gefíð
í skyn að þessar séu framtíðarhorf-
ur MS-sjúklinga: varanleg fötlun,
hjólastóll, einangrun, ömurleiki,
jafnvel dauði. Reyndar er viður-
kennt í bláenda greinarinnar að
MS sé ekki banvænn sjúkdómur en
því hinsvegar bætt við að engu síð-
ur verði sjúklingamir sjaldan lang-
lífír — vegna minnkaðrár mótstöðu
gegn ýmsum manndrápskvillum,
einkum lungnabólgu, sem einmitt
lagði Jaqueline að velli. Sem almenn
fullyrðing um MS-sjúkdóminn er
þetta er auðvitað bull. Lífslíkur
MS-sjúklinga eiu meira og minna
þær sömu og annarra manna. Af
greininni má draga þá ályktun að
alvarleg fötlun sé óhjákvæmilegur
sem hitaveitu naut og ekki stóðu á
fyrrnefndum hæðum, að árið 1957
kostaði fermetrinn í hitaveituhúsi
við Reynimel kr. 42.000,00, þegar
fm í nýbyggifigu Múrs hf. við Eski-
hlíð kostaði kr. 25.000,00, tilbúinn
undir tréverk. Fullyrt var þá af
hálfu HR að ný hús í Reykjavík
fengju ekki hitaveitu í fyrirsjáan-
legri framtíð, þeir húsbyggjendur
yrðu að sætta sig við olíukyndingu.
Nægt heitt vatn væri ekki til.
En nú kom „stóri borinn“ um
1958 og kom þá í ljós að leitað
hafði verið langt yfír skammt, því
við höfðum vatnið heita undir fótum
okkar án þess að vita það, borholur
voru nú virkjaðar víða um bæinn,
Jóhannes Zoéga tók við hitaveitu-
stjórastarfínu 1962 og ferskir vind-
ar blésu um fyrirtækið.
1963 var leyft að reisa hús í
Reykjavík án skorsteins, sem hafði
í för með sér mikinn sparnað fyrir
húsbyggjendur, sem höfðu orðið að
basla með olíukyndingarmöguleika
sem varakost, og þar af leiðandi
skorstein.
í desember 1965 að því er mig
minnir gekk yfir mikill frostakafli
í Reykjavík, langur og strangur.
Boðaði þá stjóm Húseigendafélags
Reykjavíkur til almenns borgara-
fundar í Sjálfstæðishúsinu um hita-
veitumál. Var þar mikill „hiti“ í
mörgum húseigendum sem áttu við
algeran vatnsskort að búa. Undir
miðnætti tók Jóhannes Zoéga til
máls og sagði m.a.: „Á undanförn-
um vikum hef ég orðið fyrir hundr-
uðum kvartana, og verið kallaður
allt frá fjábjána til morðingja.“
Dáðist ég mjög að þessum stillta
manni, senq stóð upp úr flensu til
að 'verja mál sitt. Ánnars er mér
minnisstæðast frá fundi þessum er
Óskar Bjartmarz mælti (hann er
nýorðinn 100 ára): „Eg er á móti
þessum hemlum, þeir eru eins og
stefna Alþýðuflokksins fyrir stríð,
að gera alla jafn fátæka.“
A sjöunda áratugnum voru tekin
lán til hitaveituframkvæmda hjá
Alþjóðabankanum í Washington
með því skilyrði að fyrirtækið HR
skilaði a.m.k. 7% arðsemi. Eigi er
mér kunnugt um, hvort lán þessi
eru upp greidd, en eitthvað hefur
fylgifiskur þessa sjúkdóms; það er
líka rangt. I raun skiptast sjúkling-
arnir í þijá nokkuð áþekka hópa:
þá sem hafa væg einkenni og lifa
eðlilegu lífi, þá sem búa við óstöð-
ugt heilsufar, eru stundum vinnu-
færir, stundum ekki, stundum á
ferðinni og stúndum rúmfastir og
verða öllu jöfnu að nota einhver
hjáluartæki, staf, hækjur og öðru
hveiju hjólastól; síðan eru þeir sem
hafa mikil og þrálát einkenni, verða
til að mynda að njóta umönnunar
og eru bundnir við hjólastól. MS
getur sannarlega verið erfiður sjúk-
dómur en varla neitt í líkingu við
það sem gerist í sorglegu blöðunum.
Islenskir MS-sjúklingar eru sem
betur fer aðeins um 200 talsins.
Sjúkdómurinn er lítt þekktur meðal
almennings og kallar því á þjóðsög-
ur og rangfærslur sem frásagnir
af nefndum toga styðja og „stað-
festa“. Árlega greinast um 5-10
nýir MS-sjúklingar. Þetta fólk veit
sjaldnast meira um þennan „ill-
ræmda sjúkdóm" en allir hinir. En
það sem það þó telur sig vita hefur
það kannski úr sorglegu blöðunum
þarsem allar hörmungar eru marg-
faldaðar með sexstafa tölu. Af Les-
bók Morgunblaðsins 14. og 21.
september mátti skilja að þetta fólk
væri alltsaman bráðfeigt. Hvemig
skyldi því hafa orðið við þær frétt-
ir? Fáum við kannski grein um það?
Það er virðingarvert að heiðra
minningu látinna meðbræðra. Það
er þó öllu meiri virðing fólginn í
því að sýna nærgætni þeim sem lifa.
Höfundur er félagi í MS-félagi
íslands.
„Það er krafa Reykvík-
inga að Hitaveita
Reykjavíkur verði gerð
að almenningshlutafé-
lagi. Krafan er: „Nægt
vatn, engar skýjaborg-
farið úrskeiðis hjá HR, þegar fyrir-
tækið skuldar 300 milljónir hjá
Rafmagnsveitu Reykjavíkur. 18 ár
liðu irá ræðu Jóns Þorlákssonar
1926, þar til framtíðardraumur
hans rættist. Hann var ekki fjar-
lægari en það.
En minning valmennsins Jóns
Þorlákssonar hefur verið svívirt
með því að byggja skýjaborg á
Öskjuhlíð, sem er í hrópandi and-
stöðu við alla lífsstefnu Jóns, honum
var sýndarmennska eitur í beinum.
Sjálfstæðisflokkurinn hefur snúist
upp í andhverfu sína, einkarekstur
í veitingum drepinn með Perlunni,
neitað um rannsóknarnefnd í
fjárglæfrunum á Öskjuhlíð o.s.frv.
Ef eitthvað er þar að fela, þá er
ekki önnur leið fær en vísa málinu
til Ríkissaksóknara.
Ég hefí átt bestu samskipti við
þá Jóhannes Zöega, og Gunnar
Kristinsson hitaveitustjóra og mér
fellur afar þungt, að slíkir ágætis-
menn skuli hafa látið ekki meiri
karla en Ingimund Sveinsson og
Bjarna Árnason hafa sig að 300
milljóna króna fíflum.
Einkavæðum Hitaveitu
Reykjavíkur
Markús Örn Antonsson fór vel
af stað sem borgarstjóri, en undan-
farið hefur hann valdið Reykvíking-
um slíkum vonbrigðum, að hann er
sem skuggi Davíðs, hins ógæfu-
sama braggasmiðs og Tjarnarbana.
Það er krafa Reykvfkinga að Hita-
veita Reykjavíkur verði gerð að al-
menningshlutafélagi. Krafan er:
„Nægt vatn, engar skýjaborgir
Heimild: K. Zimsen, Úr bæ í borg, bls.
286, 303-6. HR er skammstöfun fyrir Hita-
veitu Reykjavíkur.
Höfundur er lögfræðingur í
Reykjavík.
Hefur óskabarn Reykvíkinga
lent í höndum ræningja?
Um Hitaveitu Reykjavíkur