Morgunblaðið - 25.01.1992, Blaðsíða 16

16______________MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. JANÚAR 1992_
Kísiliðjan og lífríkið
*
eftir Arna
Halldórsson
Grein með þessu nafni birtist í
Mbl. 17. des. 1991, höfundur Krist-
ján Þórhallsson Björk. Kemur hann
víða við og vitnar bæði í sjálfan sig
og aðra. Vísindamenn eru eitur í
hans beinum svo ekki sé meira sagt.
En fyrst Kristján vitnar í sjálfan sig
mun ég gera slíkt hið sama.
Frá því upp úr 1970 og fram til
þessa hef ég átt mörg viðtöl bæði
við útvarp, sjónvarp og blöð um þær
breytingar, sem orðið hafa á Mý-
vatni á þessu tímabili. í þeim við-
tölum hafa komið fram eftirtalin
atriði til dæmis:
1) Leirlos hverfur úr vatninu. En
það var árvisst, fór eftir hita og
sólfari hvað það kom snemma, var
mikið og hve lengi það stóð. Eg
mundi ekki annað en að leirlos væri
á hverju sumri, því rak mig í rogast-
ans þegar ég var að lesa bókina
Náttúra Mývatns þar sem Jón Kristj-
ánsson fiskifræðingur vitnar í grein
í Tímanum frá 1958 undirrituð af
huldumanni, sem nefnir sig Mývetn-
ing, og segir að leirlos hafi ekki
verið í Syðriflóa í 50 ár. Ég fór því
og ræddi við bændur, sem mundu
vatnið sumir 70 ár og jafnvel leng-
ur. Get ég nefnt nokkra hér svo sem
Jón, Yngva og Óla Kristjánssyni á
Skútustöðum, ívar Stefánsson,
Haganesi, Finnboga Stefánsson,
Geirastöðum, Freystein Jónsson,
Vagnbrekku, Jón Aðalsteinsson,
Vindbelg, einnig ræddi ég þetta við
Einar Isfeldsson, Kálfaströnd, en
hann er nýlátinn. Ölíum þessum
mönnum bar saman um að leirlos
hefði verið árvisst í Syðriflóa Mý-
vatns fram undir 1970 en ekki síð-
an, að minnsta kosti ekki sem neinu
nam. En það sem við köllum ieirlos
er að brúnar flögur eða agnir koma
í vatnið. Við aukinn hita fljóta agn-
imar upp á yfirborð vatnsins og
þekja það með skán af ljósbrúnum
þörungum þegar logn er. Til dæmis
á morgnana þá sópaðist skánin frá
bátnum þegar róið var og eins frá
árablöðum. Þá var vatnið blátært
undir skáninni. Nú er það grænt í
að horfa jafnvel hér upp undir Garðs-
vog þar sem vatnið var alltaf tært
nema í mestu hvassviðrum, en þá
hreinsaðist það aftur fljótt, jafnvel
á fyrsta sólarhring eftir að lygndi.
2) Vatnið verður flöskugrænt frá
vori og fram á vetur.
3) Veiði stórminnkar, silungur
drepst.
4) Endur forða sér burtu úr varpi
í hundraðatali og hverfa að mestu
frá vatninu. Ungar drepast hjá þeim,
sem ná að unga út eggjum.
5) Rykmý hverfur.
6) Áður óþekktir nýir þörungar
koma og til dæmis sökkva net til
botns um hálftíma eftir lagningu.
Mývargur breytir hegðun sinni og
stórminnkar, jafnvel hverfur sum ár.
7) Silungur horaður og jafnvel
óætur, — leggur fýlu úr pottum er
hann er soðinn.
8) Ég er viss um að það er eitt-
hvert eitur í vatninu.
Þegar skýrsla sérfræðinganefnd-
ar kom út voru strax skiptar skoðan-
ir um hana og því fóru menn að
tala um að fá helst erlendan hlut-
lausan sérfræðing til að tneta skýrsl-
una því þetta þjark aftur á bak og
áfram væri óviðunandi. Ætla mætti
einnig að í niðurstöðum sérfræðinga-
nefndarinnar gætti þeirra stað-
reynda að í nefndinni sátu meðal
annars fulltrúar hagsmunaaðila, —
sumir raunar án nokkurrar mennt-
unar né reynslu á þessu sviði. Þeirra
hlutverk hlýtur því að hafa verið
hagsmunavarsla. Af tilviljun tókst
að fá til þessa verks amerískan vatn-
alíffræðing. Þessi maður heitir Carl
Parker og hefur starfað í 30 ár í
umhverfisráðuneyti í New York-fylki
í Bandaríkjunum á vatnalíffræðisviði
og í 12 ár sem yfirmaður þeirrar
deildar. Hans verksvið var að skipu-
leggja rannsóknir og vinna úr niður-
stöðum þeirra. Hann hafði fleiri tugi
líffræðinga, sem stjómuðu hinum
ýmsu hópum rannsóknarmanna, en
alls voru um 17 þús. manns að störf-
um undir hans stjórn beint eða
óbeint. Það má nærri geta að slíkur
maður er það trúverðugur að jafnvel
dómur Kristjáns um sakleysi Kísiliðj-
unnar gagnvart lífríki Mývatns er í
hættu.
Parker kom hér norður að Mý-
vatni og Laxá á síðastliðnu hausti.
Meðal annars kom hann hér til mín
og ræddum við mikið saman. Ég
spurði hann fyrst hvort hann sæi
eitthvað skaðlegt í sérfræðinga-
skýrslunni um Mývatn og Laxá.
Hann svaraði með hægð:
„Já.“ Og hvað er það spurði ég?
Geysimikla aukningu á köfnunarefni
eða 80% frá 1973. (En þá var fyrsta
hrunið í lífríki Mývatns komið og
Kísiliðjan búin að starfa í 5 ár svo
aukningin er sennilega miklu meiri.)
Og hvernig virkar aukið köfnunar-
efni á lífríkið? Leirlosþörungurinn
er undirstaða að lífríki Mývatns og'
Laxár. Hann er einsog smári og lú-
pína að hann framleiðir köfnunar-
efni, en ef hann fær of mikið af því
drepst hann (einsog smári og lú-
pína). Við það brestur lífríkið og
mikið magn af grænþörungum nær
yfirhöndinni og einnig fleiri áður
óþekktar þörungategundir. Þetta
getur jafnvel verið í svo miklu magni
að myndist eitur. Með þeim hætti
geta vötn eitrast af mannavöldum
án þess að beinlínis sé dælt í þau
eiturefnum.
Hvernig myndast köfnunarefnið í
vatninu?
Botnsetið er mjög auðugt af nær-
ingarefnum. Þetta eru þörungar,
sem hafa brotnað niður og verða að
áburði í seti vatnsins. Þegar farið
er að róta upp botninum blandast
áburðarefnin vatninu. Einnig eru
grunnu svæðin nauðsynleg, sérstak-
lega ef þau eru gróin vatnamara,
sem nær upp á yfirborð vatnsins.
Það er altaf mikil framleiðsla á
næringarefnum frá náttúrunnar
hendi, en vatnagróðurinn tekur þau
til sín og jafnar þannig næringar-
efnabúskapinn í vatninu. Parker
nefndi mér dæmi um vatn í Banda-
ríkjunum, sem var með mjög vænum
og góðum fiski, en var gróið vatna-
mara allan hringinn. Einhver fann
upp á því að eyða maranum til að
auka rými vatnsins. En vatnið varð
físklaust og lagaðist ekki fyrr en
búið var að koma maranum aftur í
fyrra horf.
Mýlirfan lifir í botni vatnsins og
myndar um sig púpu, sem er pípu-
laga og snýr öðrum enda pípunnar
niður í setið og bindur sig í næstu
lirfu með slími og þannig mynda
púpumar fastan botn, sem á erfítt
með að gruggast upp í vindi. Einnig
taka lirfurnar til sín köfnunarefni
og bera upp á land þegar flugan
flýtur upp. Af því stafar hið svo-
nefnda mýgras, sem þakti hundruð
hektara kringum Mývatn og í eyjum
þess var sprettan oft svo mikil að
grasið lá í legum og þótti hið besta
fóður handa skepnum.) Því var upp-
rótið í vatninu fyrir fjórum árum
ekki einvörðungu af völdum vinda
heldur af því að það kviknaði ekkert
mý vegna mengunar. Undanfarin
ár hefur það oft heyrst í fréttum að
það sé óeðlilega heitt í vatninu í
hitum á sumrin og því þurfi gð
dýpka vatnið. Ég spurði Parker
um þéssa kenningu. Hann sagði
að þegar leirlosið hyrfí og engin
skán kæmi ofan á vatnið, næði
sólarljósið til botns og vatnið hitn-
Árni Halldórsson
„Tvö vötn eru hér í
sveitarhringnum auk
Mývatns, Grænavatn og
Sandvatn. Bæði þessi
vötn hafa verið með sitt
lífríki óbreytt frá því
sem áður var öll þau
ár, sem Mývatn hefur
barist fyrir lífi sínu. Því
virðist það alveg ljóst
að lífríkisdauðinn í
Mývatni og Laxá sé af
mannavöldum. “
aði óeðlilega mikið. (Sem sagt:
ofhiti yatnsins stafaði af mengun.)
Þegar ég fer að velta því fyrir
mér, sem Carl Parker sagði, ber það
nákvæmlega saman við þær lýsingar
á ástandi vatnsins, sem ég hef gefið
í fjölmiðlum og víðar síðustu tuttugu
ár.
Þá rennir það óneitanlega stoðum
undir þá skoðun að þar sem lífríkis-
dauðinn í Mývatni fari saman við
aldur Kísiliðjunnar sé ekki um nátt-
úrlega sveiflu að ræða. Ég heyrði
það oft sagt fyrir daga Kísiliðjunnar
að bestu veiðiárin væru eftir köld
ár. Hvað hæft er í þessu get ég
ekki fullyrt um. Því held ég að sé
hæpið að sýna línurit um hita sjávar
og staðhæfa svo út frá því um lífrí-
kisdauða í Mývatni. Kristján vitnar
í viðtal í Þjóðviljanum frá 1959 við
Starra í Garði þar sem lýst er veiði-
leysi í vatninu. Þetta ár veiddust 47
þús. silungar úr Mývatni — meira
en nokkurt síðustu 20 ára. Nú síð-
ustu ár er veiðin frá 3-5 þús. silung-
ar enda eru þær jarðir, sem byggðu
afkomu sína á veiði, að verða erfiðar
til ábúðar. Einnig eru bændur, sem
búa við Laxá, allt til sjávar, að verða
áhyggjufullir og farnir að velta þeim
möguleika fyrir sér að hefja mála-
ferli á hendur Kísiliðjunni fyrir nátt-
úruspjöll og tekjumissi. Þá verður
ekki um hundruð milljóna að ræða
heldur þúsundir.
Kristján heldur því fram að veiði-
leysið sé af ofveiði. Þetta datt ýms-
um í hug og því var farð að tak-
marka sókn í veiðina og vera með
friðun. Nú er til dæmis mest allur
Syðriflói friðaður fyrir allri veiði allt
árið og hefur sú friðun staðið í nokk-
ur ár. En það virðist ekki duga neitt
sama hvað gert er enda ekki von
því ungsilungurinn hefur drepist úr
hungri jafnóðum. Það er því engin
furða þótt menn séu ekki sáttir við
að langbesta bleikjuveiðivatn lands-
ins og sú matarkista, sem hefur
bjargað Mývetningum og fleirum frá
því að svelta í hel á liðnum öldum,
skuli nú vera orðið eitt hið lélegasta
á landinu.
Árið 1978 er mörgum hér minnis-
stætt þvi það ár kviknaði enginn
mývargur við Laxá og voru engar
sagnir um slíkt ástand áður. Sama
má segja um síðastliðið sumar. Á
þeim tíma, sem vargur átti að vera
mestur, lölluðu skepnur um Laxár-
bakka án þess að blaka eyra, en
ævinlega tryllast skepnur er þær
verða varar við varg. Mönnum sem
voru að veiða í Laxá þótti skrýtið
að það sátu aðeins vargflugur á njól-
um og þvíumlíku en höfðust ekki
að. Tóku þeir nokkrar flugur og
settu undir smásjá. Kom þá í ljós
að bitrani flugnanna var vanskapað-
ur svo þær gátu ekki bitið. Þetta
var þeim mun merkilegra að vargur
var með mesta móti við alla læki
og ár hér og í nágrenni. Til dæmis
á Hólsfjöllum, Möðrudal, einnig í
framanverðum Bárðardal, eins frétti
ég af óhemju vargi á hálendinu.
En paradís vargsins, Laxá, var
dauð. Tvö vötn eru hér í sveitar-
hringnum auk Mývatns, Grænavatn
og Sandvatn. Bæði þessi vötn hafa
verið með sitt lífríki óbreytt frá því
sem áður var öll þau ár, sem Mý-
vatn hefur barist fyrir lífí sínu. Því
virðist það alveg ljóst að lífríkisdauð-
innn í Mývatni og Laxá sé af manna-
völdum.
Höfundur er bóndi í Garði í
Mývatnssveit.

Tannlæknaþjónusta á íslandi
fyrr og nú og í nánustu framtíð
eftir Sigmjón
Benediktsson
Tannlækningar á íslandi hafa
nokkuð verið milli tannanna á fólki
á þessum síðustu og bestu tímum.
Kætast menn yfir lækkandi tíðni
tannátu og almennt bættri tann-
heilsu. Er ánægjulegt til þess að
vita að á milli svartsýnisbakkanna
hafí menn ennþá hug og þor til að
finna og viðurkenna bjartar og góð-
ar hliðar á tilverunni. Barátta tann-
lækna fyrir betri tannheilsu hefur
borið góðan árangur, það góðan að
mestu úrtölumönnum fínnst kominn
tími til að fínna eitthvað slæmt og
gruggugt við tannlækningar og þá
sem þeim lækningum sinna.
Sykurát og há tíðni tannskemmda
hefur verið fylgifískur vestrænna
velmegunarþjóðfélaga gegnum tíð-
ina. Þrátt fyrir enn aukna sykur-
neyslu Islendinga á síðustu árum
hefur tannlæknum og sjúklingum
þeirra tekist að ná tannskemmda-
tíðni niður til jafns við það sem best
gerist í öðrum löndum sambærileg-
um. Vendipunktur í þeirri baráttu
var þátttaka almannatrygginga í
tannlækningum árið 1974 og svo
fjölgun tannlækna sem hefur verið
hlutfallslega miklu meiri en fjölgun
þjóðarinnar á síðustu tuttugu árum.
Offjölgun tannlækna
Tannlæknadeild Háskólans hefur
ungað út tannlæknum allan þann
tíma sem ljóst var að baráttan gegn
Karíusi og Baktusi var að skila mikl-
um og góðum árangri. Yfirtann-
læknir heilbrigðis- og trygginga-
málaráðuneytis bendir réttilega á
þessa misvísun í grein í Morgunblað-
inu föstudaginn 10. janúar sl. Á
sama tíma hefur Lánasjóður náms-
manna stutt fjöldan allan af tann-
læknanemum til náms í skólum vítt
og breitt um heimsbyggðina án til-
lits til framtíðar þeirra eða atvinnu-
möguleikum á heimaslóð.
Er það reyndar orðinn einn af
þyngri krossum þessarar þjóðar að
of margir leita sérmenntunar og
kunnáttu. Menntun á Islandi er orð-
in byrði og böl í lasburða þjóðfélagi
nútímans á sama tíma og aðrar þjóð-
ir telja þann þjóðarauð mestan og
„Háskólanum hefur
mistekist að ná tengsl-
um við raunveruleik-
ann í þjóðfélaginu og
tannlæknadeildinni
væri betur borgið sem
endurmenntunarstöð
fyrir tannlækna heldur
en háskóladeild sem
stenst ekki kröfur
tímans.“
bestan sem felst í menntun og kunn-
áttu þegnanna.
Raunin er sú að Tannlæknadeild
Háskóla íslands er alls ekki ómiss-
andi þáttur í tannlækningum á ís-
landi. Háskólanum hefur mistekist
að ná tengslum við raunveruleikann
í þjóðfélaginu og tannlæknadeildinni
væri betur borgið sem endurmennt-
unarstöð fyrir tannlækna heldur en
háskóladeild sem stenst ekki kröfur
tímans.
Hugmyndafræði yfirtann-
læknis heilbrigðis-
ráðuneytis
Breytingar eru nú í vændum hvað
varðar framkvæmd tannlækninga á
Islandi. Svo virðist sem yfirtann-
læknir heilbrigðisráðuneytis boði
stóraukin umsvif ríkisins í rekstri
tannlækninga á Islandi. Ekki á þann
veg að ríkið ætli að greiða í auknum
mæli niður tannlæknakostnað, held-
ur á að lækka hlut almannatrygg-
inga í tannlækningum en jafnframt
að auka umsvif ríkisrekinna tann-
lækninga. Ljóst er, að raunverulegur
kostnaður við tannlækningar lækkar
ekki um eina krónu við þessar stjóm-
valdsaðgerðir, eins og okkur er talin
trú um, heldur færast greiðslurnar
beint á okkur þegnana. Aukin um-
svif ríkisins hljóta þar að auki að
kalla á aukin útgjöld, enda er ekki
spurt um herkostnaðinn þegar verið
er að beijast við tannlækna.
Og þá komum við að kjama máls-
ins. Af hveiju ætlar ríkið að fara út
í rekstur á tannlæknastofum þegar
yfirtannlæknir heilbrigðisráðuneytis
segir sjálfur að sókn eftir verkefnum
Sigurjón Benediktsson
sé orðin slík að um hreina ofmeðferð
sé að ræða?
Reyndar er svarið vitað. Allir þeir
góðu menn sem hafa ráðið ferðinni
og stjómað tannlækningum hér á
landi undanfarin ár hafa ekki hug-
mynd um í hvað greiðslur tann-
læknatrygginganna hafa farið allan
þann tlma sem þær hafa verið rekn-
ar. Skólatannlækningar hins opin-
bera í Reykjavík, einu ríkisreknu
tannlækningarnar á íslandi, hafa
hingað til ekki getað gefið upp
hversu mörg börn koma á stofur sem
eru í eigu og rekstri ríkisins.
Tryggingastofnun ríkisins hefur litla