Morgunblaðið - 10.04.1992, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 10. APRÍL 1992
Tekjur ríkíssjóðs
af virðisaukaskatti

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Er eitthvað að gerast?
Við höfum vitað frá því síðla
sumars 1991, að þröngt
yrði í búi á þessu ári m.a.
vegna aflaskerðingar. Margir
mánuðir eru liðnir frá því að
ljóst var orðið, að undirbúning-
ur að nýju álveri myndi ekki
hefjast á þessu ári. Frá miðju
ári 1988 eða í nálægt fjögur
ár höfum við verið í alvarlegum
efnahagslegum öldudal. Þessi
kreppa, sem á sér bæði rætur
í okkar eigin efnahagskerfi en
er einnig komin til vegna
áhrifa af samdrætti í efna-
hagsmálum á Vesturlöndum,
hefur leitt til mikillar kjara-
skerðingar og nú á þessu ári
til verulegs atvinnuleysis. Á
undanförnum árum hafagjald-
þrot orðið nánast daglegt
brauð og í sumum þeirra hafa
miklir íjármunir tapast. Bank-
ar, sparisjóðir og fjárfesting-
arlánasjóðir leggja mikla
áherzlu á að safna fé í afskrift-
arsjóði til þess að mæta töpuð-
um útlánum, sem eru orðin
mikil og eiga eftir að verða
mun meiri á næstu árum.
En hvað er að gerast í fram-
haldi af þessari neikvæðu þró-
un? Einkafyrirtækin hafa allt
frá árinu 1988 unnið mark-
visst að hagræðingu í rekstri,
fækkað stárfsfólki og dregið
úr kostnaði. Þau einkafyrir-
tæki, sem þetta hafa gert
standa á traustum grunni þrátt
fyrir fjögurra ára kreppu.
Sveitarfélögin hafa lítið sinnt
hagræðingu og sparnaði og
sum hver lagt í gífurlegar fjár-
festingar, sem þau hafa ekki
haft efni á og þar með stofnað
til mikilla skulda, sem þau eiga
í erfiðleikum með að komast
út úr.
Stundum mætti ætla, að
kreppan hefði farið fram hjá
ríkiskerfinu a.m.k., ef marka
má aðgerðir stjórnmálamanna.
Útgjaldaaukning ríkissjóðs
hefur verið stöðug og halla-
rekstur mikill. Ný ríkisstjórn
greip til aðgerða fyrir tæpu
ári til þess að stöðva þessa
þróun eða hægja a.m.k. á
henni en þegar upp var staðið
í árslok hafði hún nánast eng-
um árangri náð. Við gerð fjár-
laga fyrir yfirstandandi ár var
efnt til meiriháttar pólitískra
átaka til þess að ná fram niður-
skurði eða stöðvun útgjalda-
aukningar í ríkiskerfinu.
Raunverulegur árangur verður
ekki ljós fyrr en í árslok.
En hvaða aðgerðir eru í
gangi til þess að snúa þessari
öfugþróun í atvinnumálum við?
Þær eru vart sjáanlegar. Þegar
sl. haust var ljóst, að það
þurfti að herða á aðgerðum til
þess að auka hagræðingu í
sjávarútvegi, fækka skipum á
veiðum og fiskverkunarhúsum
í rekstrj. Er eitthvað að gerast
sem máli skiptir á þeim víg-
stöðvum? Hver eru viðbrögðin
við þeirri ákvörðun Atlantsál-
fyrirtækjanna að fresta fram-
kvæmdum við nýtt álver um
óákveðinn tíma? Hafa stjórn-
völd gert ráðstafanir til þess
að kanna hug annarra álfyrir-
tækja til framkvæmda? Eru
yfirleitt nokkrar tilraunir í
gangi til þess að selja ónotaða
orku og orku nýrra virkjana?
Er einhver viðleitni á ferðinni
til þess að leita að nýjum vaxt-
arbroddum í atvinnulífi okkar
og ýta undir þá?
Það verður ekki séð, að
nokkrar aðgerðir af nokkru
tagi séu í undirbúningi til þess
að efla íslenzkt atvinnulíf. Ef
ríkisstjórnin er þeirrar skoðun-
ar, að þetta ástand komi henni
ekki við og að það sé atvinnu-
lífsins að sjá um sig, þá er sú
afstaða á misskilningi byggð.
Atvinnulífið hér er svo veik-
burða og vanmáttugt að það
þarf stuðning og þá er ekki
átt við að dæla í það pening-
um, sem ekki eru til. Það dug-
ar ekki að sitja og bíða eftir
því að þorskurinn komi eða
álverið komi. Við verðum að
vera virk í því að leita nýrra
leiða og nýrra tækifæra.
Auðvitað eiga sömu aðferðir
ekki við nú og beitt var í krepp-
unni 1967 til 1969. En þá var
efnt til mikilla umsvifa í at-
vinnumálum, sém leiddu af sér
vaxtarbrodda í atvinnulífinu,
sem í sumum tilvikum hafa
vaxið og dafnað. Ef við gerum
ekki tilraun til þess að bjarga
okkur út úr þessari kreppu
náum við engum árangri.
Staðreyndin er sú, að hér
er nánast ekkert að gerast.
Kjörin versna. Atvinnuástand
er slæmt og á eftir að versna
þegar skólafólk kemur á
vinnumarkaðinn og fleiri og
fleiri huga að því að flytjast
til annarra landa. Hvort sem
ríkisstjórninni líkar betur eða
verr, er horft til hennar um
forystu á þessum krepputím-
um. Þá forystu verður hún að
veita.
eftir Friðrik
Sophusson
Að undanförnu hefur átt sér stað
nokkur umræða um skattsvik og
skii skatta til ríkissjóðs. Augu manna
hafa öðru fremur beinst að virðis-
aukaskattinum (VSK), enda er hér
um veigamesta tekjustofn ríkissjóðs
að ræða og skatt sem snertir flesta
landsmenn með einum eða öðrum
hætti.
í Morgunblaðinu 25. mars sl. ger-
ir Magnús Finnsson, framkvæmda-
stjóri Kaupmannasamtaka íslands,
virðisaukaskattinn að umtalsefni og
tveimur dögum síðar skrifar Marta
Árnadóttir í blaðið um sama mál.
Ástæða er til að fagna ábendingum
þeirra og árvekni sem þau sýna.
Hér á eftir mun ég reifa virðis-
aukaskattsmálin eins og þau horfa
við fjármálaráðuneytinu nú í byijun
apríl þegar skatturinn hefur verið
við lýði í rúm tvö ár. Þess má geta,
að um þessar mundir er unnið að
skoðun á reynslunni af skattinum
og úrtaksathugun á skattskýrslum
einstakra atvinnugreina. Þegar
niðurstöður liggja fyrir verður betur
hægt en nú er, að gera sér grein
fyrir hvernig til hafi tekist og hvort
um sjáanlega misnotkun sé að ræða.
Fjárlög 1991
í fjárlagafrumvarpi fyrir árið 1991
sem lagt var fram í október 1990
kemur fram að tekjur af-VSK séu
áætlaðar um 40,5 milljarðar króna.
í athugasemdum með frumvarpinu
segir:
„Þegar haft er í huga að einn og
sami skattur, þ.e. VSK, stendur und-
ir allt að helmingi allra skatttekna
ríkissjóðs er Ijóst að jafnvel minni-
háttar breytingar í greiðsluflæði
jafnt innskatts sem útskatts og inn-
heimtu VSK í tolli, geta leitt til veru-
legrar röskunar á tekjum og þar
með afkomu ríkissjóðs. I raun má
segja að innheimtuferill VSK sé enn
óþekkt stærð enda skammur tími
liðinn frá upptöku hans. Þetta skap-
ar óhjákvæmilega nokkra óvissu við
gerð tekjuáætlunar nú og ber að
skoða tölurnar fyrir 1990 og 1991
með þeim fyrirvara."
Eins og sjá má af þessari tilvitnun
gerðu menn sér glögga grein fyrir
því að erfitt væri að áætla með ná-
kvæmni tekjur af VSK á árinu 1991.
í meðförum Alþingis við afgreiðslu
fjárlaga 1991, var áætlunin um tekj-
ur hækkuð um einn milljarð króna
eða í 4,5 milljarða króna. Hækkunin
var skýrð með tvennum hætti. Ann-
ars vegar að minni innheimta á síð-
ustu mánuðum 1990 gæfi tilefni til
þess að ætla að hún skilaði sér eftir
áramótin 1990/1991 og hins vegar
að með sérstöku innheimtuátaki
mætti auka tekjur um 4-500 m.kr.
Þessi sérstaka hækkun sýnist þó
fyrst og fremst hafa verið gerð til
að snyrta niðurstöðutölur fjárlag-
anna fremur en að rök hafi verið
fyrir henni.
Framan af ári og til hausts 1991
taldi fjármálaráðuneytið ekki tilefni
til þess að breyta_ áætlun um skil
tekna á árinu öllu. í greinargerð fjár-
málaráðuneytisins sem lögð var fyrir
Alþingi í maí 1991 segir að skil af
VSK (tímabilið jan.-apríl) hafi verið
minni en áætlað var þrátt fyrir merki
um aukin umsvif í þjóðarbúskapnum.
Sú þróun hefði að óbreyttu átt að
skila ríkissjóði viðbótartekjum. En
reyndin varð önnur. Meginskýríng
þess er talin að frádráttur vegna
innskatts, þ.e. endurgreiddur VSK
af aðföngum og fjárfestingu í at-
vinnurekstri, virðist hafa aukist
meira en útskattur, þ.e. endanlegur
skattur af eiginlegri veltu. Hér voru
ekki talin efni til að lækka áætlun
um tekjur þrátt fyrir áframhaldandi
óvissu um skil.
í fjárlagafrumvarpi ársins 1992
frá því í október 1991 voru tekjuhorf-
urnar af VSK á árinu 1991 enn
endurmetnar og var þá fyrri áætlun
lækkuð örlítið. Þessi lækkun hefði
ef til vill átt að vera meiri með til-
liti til óvissu um skii skattsins og
þess að endurskoðunin byggði aðeins
á reynslutölum ársins 1990 og hluta
árs 1991, en VSK leysti söluskattinn
af hólmi í ársbyijun 1990 eins og
menn muna.
Því hefur verið haldið fram að
innheimta og eftirlit hafi brugðist- í
veigamiklum atriðum síðari hluta árs
1991. Hér liggja að baki flóknari
skýringar. Hafa þarf m.a. í huga að
skattstjórar annast eftirlit með
álagningu en innheimtumenn ríkis-
sjóðs sjá um innheimtu á álögðum
VSK.
Álagning skattsins er eitt
- skil í ríkissjóð á fjár-
lagaári annað
Áætlun um skil VSK í ríkissjóð á
árinu 1991 víkur frá niðurstöðu um
2,5 milljarða króna og þarfnast að
sjálfsögðu skýringar. Hvort tveggja
kemur þar til álita, að forsendur
tekjuáætlunar um skil í ríkissjóð
hafi brugðist og/eða að á skattfram-
kvæmdinni hafi slaknað og undan-
dráttur frá skattinum aukist.
I upphafi er rétt að glöggva sig
á samhengi álagningar og skila á
VSK í ríkissjóð. Alagning virðisauka-
skattsins, þ.e.a.s. álagning í inn-
flutningi og af innlendri starfsemi
og innskattur eins og hann fellur til
á hvetju tímabili, er eitt og skil
skattsins í ríkissjóð á hlutaðeigandi
Ijárlagaári annað.
Álagning skattsins og endur-
greiðslur voru, skv. gögnum ríkis-
skattstjóra, 1990 og 1991 sem hér
segir:
Álagning 1.-6. tímabils % breyting
Milljarðarkróna 1990 1991
Heildarálagning 115,3 131,3 13,8
þ.a. innflutningur 20,3 24,0 18,1
þ.a. innlend viðskipti 95,0 107,2 12,9
Innskattur til frádráttar 76,3 86,1 12,8
Álagning, nettó 39,0 45,2 15,8
- Endurgreiðslur 2,3 2,3' -
Krafatil ríkissjóðs 36,7 42,9
' Bráðabirgðatala.
Yfirlitið ber það glöggt með sér,
að tiltölulega lítil hlutfallsbreyting á
skattskyldri veltu er mjög afgerandi
fyrir virðisaukaskattinn sem til inn-
heimtu kemur. Sama máli gegnir ef
breyting á innskatti frá einu tíma-
bili til annars víkur verulega frá
breytingu heildarálagningarinnar.
Endurgreiðslur eftir nettó álagningu
eru aftur á móti vegna íbúðarhús-
næðis, sveitarfélaga og matvöru.
Samkvæmt þessum tölum hækkaði
álagning á innflutning um 18,1% og
af sölu innanlands um 12,9%, að
meðtöldum áætlunum um skatt á
þau fyrirtæki sem ekki skila skatt-
skýrslum. Þessar tölur sýna að inn-
flutningur hefur aukist meira en inn-
lend viðskiptavelta. Innskatturinn,
þ.e. frádráttarbær virðisaukaskattur
af aðföngum, er í áætlun talinn hafa
hækkað um 12,8% en hefði eðli
máls samkvæmt mátt vænta að
hækkaði meira vegna aukins inn-
flutnings, enda var það reyndin
framan af ári. Af þessu leiðir að
lieildarálagning VSK á öllu árinu
1991 er 15,8% hærri en var árið
áður. Þess ber þó að gæta að áætlun
skattstjóra á fyrirtæki sem ekki skila
skýrslu 1991 ýkir nokkuð mun milli
ára. Með tilliti til þess má gera ráð
fyrir að hækkun milli ára verði minni
þegar öll kurl eru komin til grafar.
Þegar álagning og innskattur er
aftur á moti skoðuð eftir skatttíma-
bilum innan ársins 1991, kemur í
ljós að á 5. og 6. tímabili' (sept,-
des.) er hækkun mun minni en á
fyrri tímabilum ársins. Þannig hækk-
aði álagning á innflutning einungis
um 5,8% milli áranna, útskattur af
innlendri starfsemi um 8,6% og inn-
skattur um 3,6%. Samdrátturinn í
efnahagslífínu er þá að koma fram
með tilheyrandi áhrifum á álagningu
VSK. Af sömu ástæðu og ekki síst
vegna áhrifa frá innflutningi dregur
úr hækkun innskatts síðustu mánuði
ársins.
Að því er tekur til krafna um
endurgreiðslur vegna matvöru, við-
halds íbúðarhúsnæðis og til sveitar-
félaga og ríkisstofnana, þá eru fjár-
hæðirnar þær sömu 1990 og 1991
eða 2,3 milljarðar króna. Endur-
greiðslukröfur á VSK vegna ársins
1991 munu þó væntanlega hækka
þar sem þær eru ekki allar komnar
fram.
Hér að framan hefur eingöngu
verið fjallað um álagningu VSK án
tillits til skila á fjármunum í ríkissjóð
á ijárlagaárinu, en slíkt er nauðsyn-
legt til skýringar á samhengi álagn-
ingar og skila.
Skil virðisaukaskatts í ríkissjóð
Skil tekna í ríkissjóð af veltu
hækkuðu um 5% milli áranna 1990
og 1991. Skilin urðu minni en gert
hafði verið ráð fyrir og búast mátti
við í ljósi almennra veltu- og verð-
breytinga. Þá ber að hafa í huga að
á árinu 1990 samanstóð innheimtan
bæði af VSK fyrir 1.-5. skatttíma-
bil og söluskatti fyrir síðustu mánuði
ársins 1989.
Einkaneysla er talin hafa aukist
um 5,5% og verðlagsbreyting milli
áranna er metin um 7%, en einka-
neyslan ræður lang mestu um tekjur
ríkissjóðs af VSK. Auk neyslu og
verðlagsbreytinga eru önnur atriði
sem skýra mismunandi skil á skatti
1990 og 1991 og frávik frá áætlun.
I fyrsta lagi byggjast skil skatts-
ins á íjárlagaárinu á álagningu VSK
á 6., þ.e. síðasta tímabili næstliðins
árs, og 1.-5. tímabili fjárlagaársins
auk innheimtu eftirstöðva frá fyrri
tímabilum. Af þessu leiðir að breyt-
ingar á innflutningi, viðskiptaveltu
innanlands, innskatti eða endur-
greiðslum á 6. tímabili næstliðins
árs, koma fram í tekjum ríkissjóðs
árið eftir. Framan af árinu 1991
jókst innflutningur umfram innlenda
viðskíptaveltu og sömuleiðis inn-
skatturinn þó úr þessu hafi dregið
síðar á árinu. Ætla má að tekjuskil-
in hafi orðið nokkru lægri 1991 af
þeim sökum, en áætlanir gerðu ráð
fyrir. Einnig reyndist innskattur
fiskverkenda, sláturleyfishafa og
bænda hærri en áætlað hafði verið
á árinu 1991 sem væntanlega skilar
sér þó í hærri útskatti 1992. Þetta
er m.a. skýring á minni skilum á
síðustu skatttímabilum ársins 1991.
I öðru lagi virðist sem eftirstöðv-
ar álagðs VSK hækki milli ára. í lok
1.-4. tímabils 1991 voru eftirstöðvar
til innheimtu af veltu án innflutnings
um 250-300 m. kr. hærri en árið
áður. Vaxandi eftirstöðvar gætu
bent til þess að innheimta hafi verið
tregari m.a. vegna lakari afkomu
fyrirtækja. Athugun gefur vísbend-
ingu um að skil í ríkissjóð kunni að
hafa slaknað um 1-2%. Áætlanir
skattstjóra á fyrirtæki sem ekki skila
skýrslum eru þó ávallt nokkrar.
Nokkur hluti þeirra áætlana gengur
alla jafna til baka innan fárra vikna
frá gjalddaga. Því skal alveg ósagt
látið hvort umrædd álagning skilar
sér í endanlegri innheimtu á árinu
1992. Hér getur verið um tímatöf
að ræða en ekki að álagning sé glöt-
uð._
í þriðja lagi reyndust endur-
greiðslur VSK af matvöru, íbúðar-
húsnæði og til sveitarfélaga mun
hærri 1991 en 1990. Að hluta til
skýrist hækkunin af því að á árinu
1990 komu eingöngu 5 skatttímabil
til útborgunar en 6 tímabil 1991.
Að auki má geta þess að kröfur um
endurgreiðslur voru óvenju háar á
6. tímabili 1990 einkum vegna við-
halds húsa, en sú fjárhæð kom til