Morgunblaðið - 16.04.1992, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. APRÍL 1992
staðanna!
BÓKIN SKALHOLT,
skrúði og áhöld, sem Hið
íslenska bókinenntafélag
var að senda frá sér, er
sú þriðja í bókaflokknum
um Skálholt, veglegt rit
og fallega myndskreytt
eftir þá Kristján Eldjárn
og Hörð Ágústsson. Hörð-
ur útskýrði í viðtali við
Morgunblaðið að verk
þessi væru upphaf að rit-
röð undir heitinu Staðir
og kirkjur, sem um síðir
ætti að spanna alla kirlqu-
staði landsins. Þegar hef-
ur hann lagt drög að efni
í sögu Hólastaðar, Þing-
eyrarklausturs, Munka-
þverárklausturs, Reyni
VIÐTAL
VIÐ HÖRÐ
ÁGÚSTSSON
arstaðar og Odda. Og
þegar blaðamaður hefur
orð á að hann hljóti þá
að verða 200 ára, svarar
Hörður snöggur upp á
lagið: Þetta er stefnuskrá! .
En Skálholt kemur fyrst.
Skálholt er staður stað-
anna! Fyrsta bindið hafði
undirtitilinn Fornleifa-
rannsóknir 1954-58.
Næsta Kirkjur og kom út
1990. Þriðja nefnist
Skrúði og áhöld og er
komin út nú, tveimur
árum síðar. Miðað við þá
ótrúlegu elju, vandvirkni
og útsjónarsemi verður
stefnuskráin engin fjar-
stæða. Er þá aðeins eftir
staðarklausturs, Kirkjubæjarklausturs, í Skálholtsflokknum bók um staðinn og
Grenjaðarstaðar, Mosfells í Grímsnesi, allt það sem staðnum tilheyrði.
Saurbæjar í Eyjafirði, Stað-
Af hveiju heitir þetta mikla
verk Staðir og kirkjur,
ekki einfaldlega kirkju-
staðir? „Til þess að leggja
áherslu á að ekki einungis kirkjur
staðanna verða rannsakaðar heldur
staðurinn sjálfur."
„Frændur okkar á Norðurlöndum
hafa um áraraðir gefið út ritraðir
um kirkjur sínar. Mér þótti leitt að
íslendingar ættu engin slík verk. Ég
vildi ekki fara í sama farveg vegna
þess að hér er svo lítið af fomum
kirkjum en mikið af heimildum. Elstu
máldagar eru frá seinni hluta 12.
aldar,“ upplýsir Hörður.„Til er Auð-
unnarmáldagi frá 1318, þar sem
getið er allra kirkja á Norðurlandi.
Svo og Vilkinsmáldagi frá 1396, sem
er máladagasafn yfir allt Skálholts-
biskupsdæmi. Yngstu máldagar eru
frá 1570. Síðan taka við svokallaðar
úttekta- og afhendingaskrár". Hörð-
ur lýsir því hvernig allt var tekið út
og skráð í hvert sinn er staðarhald-
ari tók við stað, hvort heldur það var
biskup, ábóti eða prestur. Lýst var
kirkjum, íbúðarhúsum, innanbúnaði
hverskonar, jörðum, tekjum og gjöld-
um o.s.frv. „Ég kalla þessar um-
fangsmikiu heimildir stundum í
glensi Námur Salomons konungs,
sem lítið hafa verið notaðar enn sem
komið er.“
Námur Salomons konungs
„Já, þetta hefur verið mikil vinna“,
viðurkennir Hörður. Og það merki-
lega er að hann hefur lengst af ver-
ið að þessu í bland við önnur störf.
Við spyijum hvemig hann hafi leiðst
út í þetta. Hann kveður frækornið
hafa í raun verið tímaritið Birtingur,
sem hann stóð að með fleiri lista-
mönnum á 6. áratugnum. Þeir höfðu
ákveðið að sinna öllum hliðum menn-
ingar. En hver átti að skrifa um
byggingarlist? Það kom í hlut Harð-
ar, sem byijaði á gömlum og nýjum
straumum í byggingarlist og tók síð-
an til við byggingarlist á íslandi.
Fyrir tiiviljun sá hann augiýsingu frá
nýstofnuðum Vísindasjóði um að
hægt væri að Sækja þar um styrk.
Honum flaug í hug að fengi hann
stuðning gæti hann farið út á land
til að athuga gamlar byggingar,
sendi inn umsókn og hugsaði svo
ekki meira um það. En hann fékk
styrkinn. Þá vaknaði spurningin:
Hvað er til í landinu? Og hann hélt
af stað til að mæla, skoða og ljós-
mynda. Þegar hann svo fór að át-
huga hvar hann gæti grafið upp
heimildir, uppgötvaði hann þetta
mikla heimildasafn. Og sat yfir því
í nokkur ár. Þá fór hann að sjá hvern-
ig hægt yrði að vinna að sögu stað-
anna og kirkna þeirra. Er skemmt
frá að segja að 1982 lauk Hörður
við fyrsta verkið, sem er um Laufás
við Eyjafjörð, tveggja binda verk sem
bíður útgáfu.
„Þá var Kristján Eldjárn að hætta
starfi sem forseti íslands. Við höfð-
um taiað um að fara í þetta Skál-
holtsverkefni saman. En Kristján
féll frá. Ég lét því Laufás bíða, en
taldi skyidu mína að ljúka verkinu,
sem tekið hefur tíu ár og er ekki að
fullu !okið.“
Það fer ekki á milli mála að bók-
in, sem nú kemur út, er gífurlega
mikið verk. Hún skiptist í þijá aðal-
kafla. „Af því að ég er gamall kenn-
ari fannst mér ég þurfa að skýra
fyrir fólki hvaða gripir þetta eru í
kirkjunum sem hér er íjallað um.
Ég skrifa því um gripi þá sem notað-
ir voru í kirkjum, og læt fylgja. Þetta
er ekki aðeins gert fyrir þessa bók,
heidur allar sem á eftir koma. Það
er fræðsluþátturinn, sem þá verður
hægt að vísa til,“ útskýrir Hörður.
Síðan koma kaflanir um skrúða og
áhöld. Bæði það sem er horfið og
það sem enn er til. Tíndar eru tii
allar ritaðar heimildir. Þær elstu eru
frá 1082-1118. Kristján Eldjárn
skrifar um varðveitta hlutann.
„Kristján var búinn að skrifa um
marga kirkjugripina í Stakir steinar.
Það kemur að sjálfsögðu allt þarna
inn. Svo var hann byijaður á því sem
við vorum búnir að tala um. Sumt
var til í drögum og ég hefi svo farið
í það sem hann hafði ekki tíma til
að ljúka og bætt við,“ segir Hörður.
Nýjustu bækur til í Skálholti
Hörður skrifar líka kafla um svo-
nefnd minningarmörk og um bækur.
En bækur voru taidar til muna á
kirkjustöðunum. „Það kom mér mest
á óvart hve mikið var til af þeim,
sumar sem aldrei hefur verið sagt
frá fyrr. En þær eru ailar skrifaðar
upp í úttektum. Ég reyni að skrifa
hvers konar bækur þetta voru og
leita höfunda." Mestur hluti þeirra
er horfinn. Til eru þó nokkrir snepl-
Hörður ræðir um þessar merkilegu
bækur, sem til hafa verið í Skálholti
og sýna hve vel þar hefur verið fylgst
með á heimsvísu. Þar voru til prent-
aðar bækur allt aftur til 1470. Þarna
Morgunblaðið/Sverrir
Þessi hökull úr rósóttu silkiflaueli rauðu, sem enn er
til og til sýnis á sýningu í Bogasalnum vegna útkomu
Skálhoitsbókarinnar, er líklega frá 1309.
Smeltur kross
Ljósm. Leifur Þorsteinsson
Kaleikurinn góði og patínan, smíðaður í Frakklandi og gefinn Skál-
holtskirkju 1309.
lá t.d. Bibiía frá 1478, prentuð í
Núrnberg rétt eftir að prentiistin var
fundin upp. Þessar bækur fórust svo
meira og minna í brunanum mikla í
Kaupmannahöfn. „íslendingar eru
Kjólefni prinsessunnar
í BÓKINNI Skálholt, skrúði og áhöld, er skemmtileg frásögn af
altarisklæði úr Skálholtskirkju, sem komið er í Þjóðminjasafn úr
Dómkirkjunni í Reykjavík 1908. Það er úr fínasta silkivefnaði, sem
Elsa E. Guðjónsson telur vera franskan, e.t.v. frá Lyon. í kaflanum
um klæðið segir m.a.: Altarisklæði þetta á sér ævintýralega sögu
sem gæti heitið „Kjólefni prinsessunnar". Hún hefst á sögunum um
séra Þórð Jónsson í Reykjadal, sem Brynjóifur Jónsson frá Minnan-
úpi skráði á sínum tíma. Þar segir m.a.:
„Einu sinni fór síra Þórður utan
og var í Kaupmannahöfn um vet-
ur. Þá gekk hann einn dag til hall-
arinnar og fór inn í saumasal
drottningar. Hún var að sníða sér
kjól úr dýrindisvefnaði. Þá sagði
sfra Þórður: „Ósköp er til þess að
vita, að láta þetta utan á syndugan
kropp, en fátæk Reykjadalskirkja
á hvorki hökul né altarisklæði."
Þetta sagði hann á máli sem drottn-
ingin skildi, því hann var vei að sér
í tungumálum. Hún lét þá búa til
altarisklæði úr sama dúknum og
gaf Reykjadalskirkju. Á meðan síra
Þórður var þar inni snýtti hann sér
á gólfið. Hún spurði hann þá, hvort
hann ætti engan vasaklút. Hann
sagðist ekki geta keypt sér vasa-
klút fyrir fátækt. Gaf hún honum
þá 24 vasaklúta úr silki. Eptir þetta
fór síra Þórður að venja komur sín-
ar til hallarinnar. En íslendingum,
sem voru í Kaupmannahöfn, þótti
skömm að því og öptruðu honum.
Hann lét ekki að orðum þeirra.
Fóru þeir þá eitt sinn að honum
og þrifu til hans, er hann ætlaði
upp hallartröppurnar, og drógu
hann þaðan. Einn tók jafnvel í hár
hans. Þá æpti hann: „Par... par...
par... don monsjör!" Þá slepptu
þeir honum og hætti hann, að
minnsta kosti í það sinn, við hallar-
ferðina. — Skrúðinn, sem drottn-
ingin gaf Reykjadalskirkju, var svo
góður, að Finni biskupi þótti hann
betur hæfa dómkirkjunni; og tók
hann því handa Skálholtskirkju, en
gaf Reykjadalskirkju aptur tvenn-
an skrúða viðhafnarlítinn. Eptir
það kallaði síra Þórður Finn biskup
ævinlega „þjófinn í Skáliiolti", þeg-
ar hann talaði um hann.“
Nú myndi einhver segja að var-
lega bæri að treysta arfsögn af
þessu tagi sem gengið hefur í
munni mann fram af manni. Látum
okkur þó sjá. I afhendingu dóm-
kirkjunnar í Skálholti 1764, þegar
Sigurður landþingsskrifari Sig-
urðsson skilaði af sér ráðsmennsku
staðarins stendur skrifað: „Við
bætist eitt forkostulegt altarisklæði
af rauðu silkitoy með gullstykkis-
rósum samt egta silfur galuner og
frunsum tilkeypt af Reykjadals-
Skálholt
- Staður