Morgunblaðið - 16.04.1992, Blaðsíða 24

24
MOKGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 16. APRÍL 1992
Leiðir út úr vanda
sj ávarútvegsins
Síðari grein
eftir Jón Atla
Kristjáinsson
Inngangur
í fyrri grein minni gerði ég
nokkra grein fyrir skoðun minni á
stöðu og um umhverfi sjávarút-
vegsins m.t.t. þeirrar umræðu er
nú fer fram. Þorsteinn Pálsson
sjávarútvegsráðherra hefur á Al-
þingi lýst stöðu sjávarútvegsins og
dregur þar upp heldur dapurlega
mynd.
Fyrirtæki sem eiga 60% heildar-
eigna í sjávarútvegi eiga nú í slík-
um erfiðleikum að lenging lánstíma
nægir ekki til að bjarga þeim. Tap
á botnfiskveiðum og vinnslu er nú
um 4% tekna en í september var
um 1% hagnaður af rekstrinum og
árið 1990 var 2,5% hagnaður. Ég
leyfi mér því að draga upp eftirfar-
andi mynd.
Séu skuldir sjávarútvegsins 100
milljarðar og fyrirtækin í greininni
260 talsins, má ætla að um helm-
ingur þeirra sé í meiri eða minni
greiðsluerfiðleikum, eða um 130.
Séu skuldir þeirra t.d. 50 milljarðar
má af stöðu þeirra ráða að þau
geti aðeins greitt til baka helming
þessara skulda eða um 25 millj-
arða. 25 milljarðar eru þá tapaðir
og greiðast ekki?
Þorsteinn hefur talið það skyldu
sína að draga fyrrgreindar stað-
reyndir fram í dagsljósið, en hvað
segja þessar tölur okkur í reynd?
— Sé það ætlan stjórnvalda að
fyrirtækin eigi sjálf að leysa þann
vanda sem á er bent, þjóna þessar
tölur ekki öðrum tilgangi en þeim
að segja forráðamönnum illa
staddra fyrirtækja að þeir séu ekki
einir um vandann, því þeir vita að
sjálfsögðu betur en ráðherrann um
sína eigin stöðu.
— Sé það ætlan stjórnvalda að
gera eitthvað bólar ennþá lítið á
þeim aðgerðum enda er málið flók-
ið.
Forsætisráðherra Davíð Oddsson
hefur hinsvegar dregið nokkuð í
land varðandi þá mynd er Þorsteinn
dregur upp og varar við því að
meðaltalstölur leyni hinni raun-
verulegu stöðu. Taka ber undir
þetta með Davíð, að ítarlegri upp-
lýsinga er þörf sem t.d. greini:
— Raunverulega afkomu sem
flestra fyrirtækja og flokkun þeirra
í greinar og landshluta.
— Greina þarf á milli afkomu veiða
og vinnslu eftir svæðum. Hvers
vegna gengur sumum vei en öðrum
ekki?
Til hvaða aðgerða á að grípa?
Rökræður um almennar-sértæk-
ar aðgerðir eðá engar aðgerðir
stjórnvalda eru í sjálfu sér heldur
marklausar þar sem enginn flýr
raunveruleikann þegar staðið er
frammi fyrir honum eða væru sér-
tækar aðgerðir útilokaðar við yfir-
vofandi þjóðargjaldþrot. Menn
skiptast í tvo flokka varðandi að-
gerðir:
1. Þá sem vilja að verst stödu fyrir-
tækin fari á hausinn, verði gerð
gjaldþrota. Rætt er um tvær
leiðir þ.e. að markaðslögmálin
vinni verkið eða að stjórnvöld
stýri þessu að hluta.
2. Þá sem vilja samræmdar að-
gerðir, þar sem hugmyndin er
kerfisbundin lækkun skulda
með samningum. Frumkvæðið
komi frá sjálfum fyrirtækjunum
en byggt verði á samræmdum
aðgerðum allra hagsmunaaðila.
Ég er eindreginn stuðningsmað-
ur þessarar aðferðar.
Hvers vegna ekki gjaldþrot?
— Þegar orsakir gjaldþrota eru
skoðaðar er sjaldnast um eina orsök
ð ræða, margt leggst þar á eitt.
Þegar sjávarútvegurinn er annars-
vegar getur ríkið ekki setið að-
gerðalaust. Um er að ræða undir-
stöðuatvinnuveg og fyrri afskipti
stjórnvalda af greininni leggja þeim
ríka ábyrgð á herðar.
— Gjaldþrot fyrirtækja eða ein-
staklinga hefur undantekningalítið
í för með sér meiri sóun verðmæta
en ef samningar væru mögulegir.
Samningaleiðin er líka eina sann-
gjarna leiðin.
— Gjaldþrot leysir í sjálfu sér
engan vanda. Vandinn breytir bara
um form. Hann verður annarra
vandi og getur valdið ófyrirsjánleg-
um keðjuverkunum. Taka má dæmi
um lítið byggðarlag þar se_m stóra
fyrirtækið fer á hausinn. í fallinu
getur jafnvel bakarinn verið í
hættu. Gjaldþrota frystihús hverfur
ekki, það heldur áfram að vera til
og skapar kostnað, sem einhver
verður að borga.
— Það er einnig skylda ábyrgra
manna að forða tjóni.
Ábyrgir ráðamenn þjóðar og fyr-
irtækja geta því ekki talað gáleysis-
lega um leiðir, eins og fyrirtækin
eigi þá bara að fara á hausinn.
Einhver kann að segja að þetta
sé nú lífsins gangur. Svarið við því
er að fyrirtækin eru mannanna
verk og geta því eins lifað mann
fram af manni, verið ódauðleg. Slík
fyrirtæki eru til, en eigendur þeirra
Jón Atli Kristjánsson
„Eitt verða allir að vera
sammála um, þær að-
gerðir er gera þarf,
þurfa að duga, ná alla
leið, þ.e. stuðla að tilvist
fjárhagslega sjálf-
stæðra opinna fyrir-
tækja með arðgefandi
alhliða rekstur, er aflað
geti nauðsynlegs
áhættufjármagns.“
hafa þá borið gæfu til að vera stöð-
ugt að aðlaga sig umhverfi sínu.
Leiðir í stöðunni
Ég held að það dyljist engum
er þekkir til stöðu sjávarútvegs-
fyrirtækjanna að staða margra
þeirra er mjög slæm. Vandi þeirra
er hinsvegar misjafn og engar al-
gildar formúlur eða töfralausnir eru
til á málum þeirra. Eigi að leysa
vandann þurfa hinsvegar margir
aðilar að vinna saman og leggja
til hliðar sérhagsmuni sína og
ítrustu kröfur. Það er skoðun mín
að frumkvæði að aðgerðum eigi að
koma frá stjórnendum fyrirtækj-
anna en ekki að „ofan“, þ.e. frá
stjórnvöldum. Stjórnvöldum er
hinsvegar ætlað að styðja aðgerð-
irnar með ýmsum hætti.
Nauðsynlegu ferli má lýsa þann-
ig:
1. Forráðamenn þessara fyrir-
tækja verða að axla sína ábyrgð
og leggja teprulaust spilin á borðið
fyrir stjórnir sínar og eigendur.
Mikilvægt er að þessir aðilar skynji
stöðu sína. Boðskapur þeirra til
lánardrottna sinna er, við erum
greiðsluþrota og ef við náum ekki
samningum við ykkur blasir gjald-
þrot við.
2. Utanaðkomandi aðila þarf til
að annast endurreisnarstarfið, þ.e.
— með eldri hluthöfum/stjórnend-
um og þem er þeir fá til liðs við sig
— nýjum eigendum/hagsmuna-
aðilum, t.d. lánardrottnum.
3. Búa þarf til verkfæri er not-
hæf eru til viðgerðar á fjárhags-
stöðu fyrirtækjanna, hér þurfa
margir að hjálpast að:
— Ný lög um nauðasamninga taka
gildi nú um mitt ár 1992. Engin
reynsla er að sjálfsögðu komin á
framkvæmd þessara laga, en
stjórnvöld eiga að fylgjast náið með
og gera strax breytingar ef með
þarf. Mikilvægast er að fram-
kvæmd nauðasamninga taki sem
stystan tfma.
— Þeirri hugmynd er hér varpað
fram að setja eigi sérstök lög um
þær aðgerðir er við stöndum
frammi fyrir, sem þá yrðu nýjar
útgáfur af nauðasamningalögun-
um. Sem dæmi má nefna:
1. Aðilar kæmu sér saman um sér-
stök ákvæði varðandi mat eigna
t.d. skipa, þar sem notað væri
hugtakið rekstrai"virði í stað
markaðsverðs. Ástæða þess að
lánardrottnar væru tilbúnir að
sætta sig við slíka málsmeðferð
væri aðrir og meiri hagsmunir
þeirra.
2. Sérréttindi veðhafa væru af-
numin og allir lánardrottnar
skyldaðir til að hlíta ákvæðum
nauðasamnings. Einnig væri
slakað á kröfum um samþykki
fyrir nauðasamningi.
— Úreldingarsjóð fyrir fasteign-
ir og vélar vantar til að flýta fyrir
hagræðingu í fiskvinnslu. Fjár-
mögnun þessa sjóðs þarf að vera.
— Ríkið greiði sinn hluta í þessu
dæmi. Ástæðan er þessi. Ríkið hef-
ur gefið út ýmiskonar leyfi t.d. til
rækjuvinnslu o.fl. og þannig stuðl-
að að offjárfestingu. Það á nú að
innleysa þessi leyfi til að flýta þann-
ig fyrir hagræðingu.
— Lánastofnanir afskrifi aug-
ljóslega töpuð lán.
— Heimila á útgreiðslu allrar
inneignar fyrirtækja í Verðjöfnun-
arsjóði er ganga í gegnum fyrr-
greinda uppstokkun. Væntanlega
þarf að breyta lögum sjóðsins til
að gera þetta mögulegt.
— Ríkissjóður útvegi og ábyrg-
ist lán til SH og (SIF) er notað
verði til að innleysa hluti þeirra
fyrirtækja er þurfa að selja eða
minnka hlut sinn í þessum fyrir-
tækjum. Skilyrði þessarar lánveit-
ingar eru að þessi samtök verði
innan eins árs gerð að opnum al-
menningshlutafélögum.
— Lánalengingar, sérstök
vaxtakjör. Ríkissjóður getur t.d.,
sem eigandi Fiskveiðasjóðs, ákveð-
ið að verja 2 milljörðum af eigin
fé sjóðsins til aimennra aðgerða,
sem gætu falist í tímabundinni
niðurgreiðslu vaxta. Veigamikill
þáttur í þeirri aðferðafræði er hér
er rætt um er mat á greiðslugetu
hlutaðeigandi fyrirtækis. Hvað
skuldir ber það, hvaða fjárfestingar
þarf að gera og hvaða arð getur
það greitt? Lánalengingar geta ver-
ið kostur í stöðunni, en varað er
við því að vandanum sé slegið á
frest með óeðlilegri lengingu lána.
Rökin eru þessi:
— Sjávarútvegurinn verður að
geta fjárfest með eðlilegum hætti
fyrir framtíð en dragnist ekki með
uppsafnaðan fortíðarvanda.
— Ónýt lán verður að hreinsa
af greininni, í bönkum og sjóðum.
Hvernig á t.d. að vera hægt að
einkavæða ríkisbankana fyrr en
þetta hefur verið gert?
— Samræmt átak þarf til að
auka eigið fé fyrirtækjanna:
— Lánastofnanir er ekki vilja
afskrifa skuldir breyti þeim í hluta-
fé.
— Leyfð verði fjárfesting er-
lendra aðila í ísl. sjávarútvegi með
ákveðnum skilyrðum.
— Skýr ákvæði verði sett í lög
Byggðastofnunar um heimiid henn-
ar til að breyta lánurti, t.d. Atvinnu-
tryggingasjóðs, í hlutafé.
Éitt verða allir að vera sammála
um, þær aðgerðir er gera þarf,
þurfa að duga, ná alla leið, þ.e.
stuðla að tilvist fjárhagslega sjálf-
stæðra, opinna fyrirtækja með arð-
gefandi alhliða rekstur er aflað
geti nauðsynlegs áhættufjármagns.
Fjárhagsleg
endurskipulagning
Hver er það sem á að sjá um
framkvæmd endurskipulagningar-
innar? Í.því sambandi er mikilvægt
að hafa í huga:
1. Það sé aðili sem forráðamenn
fyrirtækisins þekkja og treysta.
Þessi aðili þarf að njóta trausts sem
flestra lánardrottna og hagsmuna-
aðila. Vegna beinna hagsmuna
sinna getur, t.d. ekki viðskipta-
bankinn tekið þetta hlutverk að
sér. Af lánastofnunum væri það
helst Byggðastofnun. Ymsar lög-
fræðistofur gætu tekið að sér svona
verkefni. Það er ástæða til að velta
því fyrir sér fyrir hvern þessi aðili
vinnur.
— Hver er það sem á greiðsluþrota
fyrirtæki þar sem allt hlutafé er
tapað. Svarið er lánardrottnarnir.
— Hvaða hlutverk hafa stjórnend-
ur og gömlu eigendurnir í slíku
fyrirtæki. Þeir geta rekið fyrirtæki
áfram meðan „eigendurnir", lánar-
drottnararnir ákveða hvað á að
gera við það. Á þessu stigi þarf
hvor aðilinn á hinum að halda.
Þetta er óhamingjusamt, en nauð-
synlegt, hjónaband
— Hver á fyrirtækið að samning-
um loknum og eiga hinir fyrri eig-