Morgunblaðið - 19.05.1992, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 19. MAI 1992
Skálholtssýning
________Myndlist
Bragi Ásgeirsson
í Bogasal Þjóðminjasafnsins
hefur síðustu vikur staðið yfir
merkileg sýning í tilefni útkomu
bókarinnar „Skálholt skrúði og
áhöld", sem er afrakstur rann-
sókna þeirra Kristjáns Eldjárns og
Harðar Ágústssonar.
Ég hef gert innlit á sýninguna
tvisvar og tel að hér sé um við-
burð að ræða, sem verðskuldar
almenna athygli og dijúga aðsókn.
Hér er nefnilega á ferð enn ein
af hinum ágætu framkvæmdum í
þessum sal á undanförnum árum,
sem menn hafa getað sótt ómæld-
an fróðleik og ánægju til.
Þegar svipaðar sýningar eru
settar upp erlendis, er viðbúið að
þær veki mikla athygli og um-
ræðu, en ég hef hvorugt orðið var
við hér, utan eitt ágætt viðtal hér
í blaðinu við Hörð Ágústsson í til-
efni útkomu bókarinnar. Sam-
kvæmt öllum sólarmerkjum virðist
ákaflega fáir rata á sýninguna og
er þetta tómlæti í senn háskalegt
og vítavert, og ekki er mér kunn-
ugt um að sjónvörpin hafi ræklað
hér skyldu sína frekar en fyrri
daginn, en slíkur viðburður verð-
skuldar einmitt nokkra úttekt á
skjánum, því að hann kemur allri
þjóðinni við.
Enginn er ég löggiltur fornleifa-
fræðingur, en hins vegar eru þau
ófá fornminjar og þjóðháttasöfnin,
sem ég hef heimsótt um dagana
og sótt til þeirra mikinn fróðleik
um liðna tíð auk nautnarinnar af
að virða fyrir mér handverk fortíð-
arinnár, og kynnast siðum og at-
ferli ólfkra þjóðarbrota. Þetta tel
ég einmitt mikilvægan hlekk í
menntun myndlistarmanna, sem
vilja sjá hlutina í sögulegu sam-
hengi augliti til augiitis, en síður
láta falierast í dægurheimspeki
bendiprika, og. á slíkum stöðum
finnur maður murl frekar tii ná-
iægðar þess neista,- sem er kveikja
lifandi listsköpunar en t.d. í fagurl-
istaskóium eða á þurrpumpulegum
söfnum,_núli&ta.
Enginn er svikirtn, sem reikar
um sali hinna ' rniklu þjóðminja,
mannfrséði- og þjóðháttasafna úti
í hinum stóra heimi ,og aðsóknin á
þau er yfirleitt mjög mikil og á
stundum gífurleg t.d. um helgar,
eða er verið er að sýna sérstaklega
einhverja helga dóma og fjársjóði.
En líka minnist ég þess ljóslega,
er þau voru næstum tóm fyrir
nokkrum áratugum.
Gagngerð breyting hefur orðið
á mörgum safnanna í og með
vegna þess, að hin mikla aðsókn
og tekjurnar af henni gerir söfn-
unum kleift að ráðast í dýrar fram-
kvæmdir. Við skulum einmitt
minnast þess hér, að hinum vegleg-
ustu söfnum mestu menningar-
þjóða heims kemur ekki til iiugar
að hleypa fólki inn fyrir dyr sínar
án aðgangseyris, og þau hafa að
auki umtajsverðar tekjur af sölu
korta, eftirprentana og afsteypa.
Rekstur slíkra safna og sérstök
varðveisla helgra dóma og fornra
fjársjóða kostar vitaskuld mikinn
pening. Áður voru söfnin mest
sótt af skólabörnum, sérvitringum
og fræðimönnu og algengt var, að
menn kæmu þangað einungis einu
sinni á lífsleiðinni og þótti það jafn-
vel nokkur þolraun. En nú eru
nýir tímar og breytt viðhorf, þann-
ig að almenningi þykir það mikíl-
Form og
Við listrýnar blaðsins höfum
fyrir sumt vanrækt Gerðuberg,
menningarmiðstöð þeirra í út-
borginni með vaxtarverkina. Það
á sér vissar orsakir, sem eru t.d.
að samgöngur þangað eru ekki
sérlega „rakieiðar", ef svo má að
orði komast, og þeir sem ferðast
með almenningsvögnum borgar-
innar Finnst vissulega nóg um
krókaleiðirnar innan gömlu borg-
armarkanna. Þá er sýningarhús-
næðið alveg á mörkunum, því
arkitektihn virðist ekki hafa gert
ráð fyrir myndum á veggjunum
hvorki varðandi rými né lýsingu.
Á þennan hátt þurfum við því
miður næstum að hefja hvern ein-
asta pistil um listsýningar innan
veggja félagsheimila hér á landi.
A Gerðubergi virðast menn
hafa vilja til að skipuleggja hlut-
ina fram í tímann og hefur verið
gefinn út lítill en nytsamur bækl-
ingur, sem segir frá starfsem-
Kaleikur og patína smíðaður í Frakklandi og gefinn Skálholts-
kirkju 1309.
fengleg og upplífgandi athöfn að
skoða söfn fortíðar, og enn einu
sinni sé ég tilefni til að varpa fram
þeirri spurningu, sem mér hefur
þótt svo áleitin hin síðari ár: „Hví
hefur sú þróun ekki náð hingað
til íslands?“
Svari þeir sem svara vilja, en
sjálur álít ég að við höfum brugð-
ist, ekki verið með á nótunum,
nema hvað það snertir að eltast
við hvers konar lágkúru og gljá-
menningu, en þar sföndum við
mjög framarlega í heiminum.
Skyldi ekki einn þáttur þessara
stefnubreytinga vera hin trúarlega
samkennd og leitin að haldfestu í
lífinu og varanlegum verðmætum,
auk löngunarinnar til að horfast í
augu við fortíðina í stað þess að
klæða hana í gljápappír og láta
gerviiðnaðinn mata sig?
Maður sér fólk ljóma af gleði á
söfnum yfir uppgötvunum sínum
og rýna langtímum saman á ein-
staka hluti, ræða um þá djúga
stund sín á miili, og þetta fólk er
ekki sá tildurlýður,. sem kemur af
skyldurækni og til að sýna sig og
sjá aðra, — heldur. er þetta fólk
inni, sem er auðvitað til fyrir-
myndar og ber að þakka.
Sennilega er erfitt að fá spenn-
andi sýningar í húsið, eða eitt-
hvað sem laðar að, og má það
vera fyrir fyrrnefnda annmarka,
en einstakar mikilvægar kynning-
arsýningar ætti að vera kleift að
hafa, sem vel er staðið að, og
rrtega gjarnan standa yfir í nokk-
uð langan tíma.
Það var öðru fremur fyrir for-
vitni, sem ég lagði leið mína á
sýningu Árna Sigurðssonar á
dögunum, en hann er sonur pabba
síns eins og sagt er, en sem í
þessu sérstaka tilfelli er Sigurður
Guðmundsson myndlistarmaður í
Amsterdam. Komst ég loks á leið-
arenda eftir nokkrar hrakningar,
þvi ég tók rangan strætisvagn í
fyrsta skipti og í næsta skipti var
lokað á sunnudegi, en það hafðist
í þriðju tilraun eins og svo margt
fleira.
Árni Sigurðssoii
Unga listspíran Arni Sigurðs-
son, er eftir öltum sólarmerkjum
að dæma að feta sín fyrstu spor
á listbrautinni. Myndverk hans
eru byggð upp á einföldum
grunnformum og minna fyrir
sumt á föður hans qg sitthvað í
komið til að skoða, sjá og upplifa.
Ég vil láta starfandi þjóðhátta-
og/eða fornleifafræðinga um að
, skrifa um þessa merku sýningu,
því ég hef takmarkaðan metnað
að taka að mér hlutverk þeirra,
en taldi þessar hugleiðingar eiga
fullt erindi til iesenda blaðsins.
Nokkuð skyggir það á sýning-
una, að maður hefur ekkert í hönd-
unum við skoðun hennar og það er
í senn tímafrekt og þreytandi að
rýna í texta við hlið hluta eða
mynda, en það má kannski afsaka
það að þessu sinni að þar sem
þetta er öðrum þræði kynning á
áðurnefndri bók.
Að síðustu langar mig til að
setja hér fram skilgreiningu á
helgum dómum í gagnorðum bún-.
ingi okkar ágæta fyrrum forseta
Kristjáns Eldjárns, sem ég rakst á
um leið og ég opnaði bókina.
„Tilbeiðsla helgra doma var einn
veigamesti þátturinn í trúarlífi
tniðalda hér á landi eins og annars
staðar í kaþólskum löndum.
Helgir dómar voru ýmis bein eða
beinflísar eða einhver vottur af
öðrum líkamshlutum helgra
manna, eða því er talið var, ellegar
ögn af einhverjum hlut, sem
kenndur var við dýrling eða talinn
hafa á einhvern hátt komist í snert-
ingu við hann ...“
hollenzkri myndlist, sem telst
eðlilegt.
Flest eru verkin hugleiðingar
um efni, byggingu og rými og
hafa svip af lágmyndum. Sum
þeirra eru samsettar einingar
ásamt því að upphleypt form og
hrynjandi kemur fram í þeim.
Auðséð er að hér er um að
ræða <úngan myndlistarmann á
þroskabraut, sem er að þreifa
fyrir sér og enn hefur ekki mark-
að sér ákveðna stefnu þó hið
byggingarfræðilega (konstrúkt-
íva) innan myndlistarinnar virðist
helst heilla hann.
Árni hefur sérstaka tilfinningu
fyrir fegurð jafnvægis og kyrrðar
á myndfleti, sem kemur vel fram
í myndinni „Horizontal: Mo-
desty“, sem ég staldraði helst við.
Myndirnar fara allvel á veggj-
um kjallarans, en það var helst
til lýta að þær eru dálítið undnar
og kann það að stafa af hnjaski
í flutningum, en fyrir vikið missa
þær hnitmiðaða skírskotun.
Sýningunni lýkur þriðjudaginn
19. maí.
Ríki spámannsins
Bækur
Pétur Pétursson
Jón Ormur Halldórsson: ISL-
AM; Saga pólitískra trúar-
bragða. Bókaútgafa Menning-
arsjóðs 1991. 184 bls.
Alþjóðastjórnmál seinustu ára-
tuga hafa sýnt það og sannað að
það er úrelt kenning að afhelgun
(sekúlarisering) eigi sér naúðsyn-
lega stað samfara efnahagslegum
framförum og tæknivæðingu. Í
upphafi aldarinnar sáu mennta-
menn það fyrir sér að fjölmiðlun
og aukin vísindaleg þekking
myndu afhjúpa trúarbrögðin sem
ófullkomna hugmyndafræði og
jafnvel sem tálsýn og fölsun á
veruleikanum. Þessar kenningar,
sem eiga rætur sínar að rekja til
upplýsingarinnar, mótuðu félags-
vísindin á fyrsta skeiði þeirra sem
akademískra fræða, skjóta enn
upp kollinum þegar gengið er út
frá því að framfarir (hagvöxtur)
og veraldleg skynsemishyggja
haldist ávallt í hendur.
Það hefur hins vegar komið í
Ijós að veruleikaskynjun okkar er
að miklu leyti háð hefðum og gild-
um, sem eiga sér trúrænar for-
sendur. Stjórnmálahreyfingar sem
mikið ber á í nútímanum sækja
einmitt kraft sinn til trúarbragð-
anna þegar þær bregðast við
ákveðnum aðstæðum og safna liði
til að beijast fyrir betra lífi, bætt-
um kjörum og réttlátari skipan
samfélagsins. Biblíulegir bókstafs-
trúarmenn eru sterkt afl í banda-
rískum stjórnmálum. Frelsunar-
guðfræðin í Suður-Ameríku er afl
sem ekki verður gengið fram hjá.
Sama er að segja um trúarleiðtoga
meðal blökkumanna í Suður-Afr-
íku (Boesak er baptistaprestur,
Mandela meþódistapredikari og
Desmund Tutu er anglikanskur
biskup). Strangtrúaðir gyðingar
eru að leiða Ísraelsríki út í ógöng-
ur. „ Heittrúarhreyfingar múslima
eru daglega í fréttum vegna
stjómmálaátaka Norður-Afríku og
Austurlöndum nær og fjær. Þessi
stjórnmálasamtök verða ekki skil-
in og skilgreind án þess að tekið
sé tillit til trúarlegs bakgrunns og
árþúsunda þróunar trúarbragð-
anna.
Jón Ormur Halldórsson lektor í
stjórnmálafræði við Félagsvísinda-
deild HÍ hefur sent frá sér bókina:
Islam; Saga pólitískra trúar-
bragða. Islam ber nafn, pólitísk
trúarbrögð, með rentu. Samfélag
trúaðra múslima er ekki ríki réttl-
átra á himni heldur skipan samfé-
lags trúaðra hér á jörðu, (umma)
sem Múhammeð spámaður lagði
grundvöll að þegar hann braut upp
Jón Ormur Halldórsson
ættarsamfélagið og kom nýrri
skipan á í Medina á Arabíuskagan-
um á sjöttu öld að okkar tímatali.
Við stofnun umma miðast tímatal
múslima. Það er þetta skipulag,
eitt ríki araba, trúaðra múslima,
sem er hreyfiaflið í stjórnmálum
þar sem islam kemur við sögu.
Framvarðarsveitir ríkis spámanns-
ins hér á jörð leggja hatur á
Bandaríkin fyrst og fremst, en þau
leystu nýlenduveldi Breta af hólmi
sem útvörður vestrænna hagsm-
una á þessum svæðum. Vestræn
áhrif eru talin helsta hindrunin í
vegi fyrir sameiningu múslima og
gildistöku Sharia, laga múslima,
sem byggja á opinberun á vilja
guðs eins og hann birtist Múham-
með. '
Jóni Ormi tékst éinstaklega vel
í þessari bók að gefa yfirlit yfir
sögu islams sém pólitískra trúar-
bragða og sýna fram á forsendur
ástandsins eins og það er í stjórn-
málum nútímansv Þáð ér'méð ólík-
indum hvað honum tekst vel að
draga upp skýra mynd af flóknu
sögulegu og félagsiegu ferli á
landsvæði sem nær allt frá Norð-
ur-Afríku til Suðaústur-Asíu.
Breiddin í þessari umfjöllun er
ekki á kostnað dýptarinnar. Jón
Ormur er vel heima í trúarbrögð-
um múslima, enda er ekki hægt
að skilja samfélag þeirra án þess
að taka mið af þeim og tekst höf-
undi vel að sýna fram á þessi
tengsl.
Hann fjallar um rætur islams,
um spámanninn, Kóraninn, trúar-
ritið sem um leið er grundvallar-
lögbók múslima. Þá greinir hann
í stuttu máli frá aðal stefnum inn-
an islams og ólík áhrif þeirra á
þróun stjórnmála í hinum ýmsu
ríkjum. Jón gjörþekkir greinilega
áhrif nýlenduveldanna og íhlutun
vestrænna ríkja í stjórnmál þess-
ara landa, en hún tengist einkum
olíuauðlindunum. Hér er einnig að
finna rótina að klofningi ríkis spá-
mannsins í u.þ.b. 30 ríki og við-
brögð heittrúarhreyfinga nútím-
ans við þessari staðreynd.
Jón fjallar um menningu, hags-
muni og trúarbrögð múslima af
samúð. Þetta kemur einkum fram
þegar um er að ræða ráðsmennsku
vestrænna ríkja um innri mál þess-
ara samfélaga, þar sem fyrst og
fremst var gengið út frá hagsmun-
um þeirra fyrrnefndu. Samúð get-
ur verið góð aðferð til að skilja
og skilgreina menningu og samfé-
lag sem er byggt á öðrum forsend-
um en þeim sem maður sjálfur lif-
ir og hrærist í og er reyndar í vissu
mæli nauðsynleg til þess að geta
lýst, vegið og metið félagsleg
stjórnmál á hlutlægum grundvelli.
Ef eitthvað vantar í þessa um-
fjöllun Jóns er það helst mat á
heittrúarhreyfingum tnúslima í
nútímanum og afstöðu þeirra til
vestrænna áhrifa, ekki aðeins
efnahagslegra og hernaðarlegra
heldur einnig varðandi menningu
og hugmyndir. Af hveiju beittu
þeir sér t.d. ekki af eins miklu
afli gegn Sovétríkjunum sem voru
þó gífurlegt herveldi og nær ríkj-
um spámannsins — og náðu enda
yfir samfélög múslima — af eins
inikilli hörku og gegn Bandaríkj-
unum? Gæti það verið vegna þess
að heildarhyggja marxismans sé
skyldari Sharia en einstaklings-
hyggja og lýðræðishefð vestrænna
ríkja? Viðhorf heittrúarmúslima til
refsinga er umhugsunarvert í
þessu samhengi.
En um þetta efni mætti skrifa
aðra bók og ég treysti Jóni reynd-
ar vel til að skrifa hana. Hér er á
ferðinni einstaklega gott yfirlitsrit
sem bætir úr miklum skorti á
fræðilegri umfjöllun á íslensku um
önnur trúarbrögð en kristni og
þátt þeirra í mótun þess heims sem
við búum við.