Morgunblaðið - 30.08.1992, Page 35

35
MORGUNBLAÐIÐ MINNINGAR SUNNUDAGUR 30. ÁGÚST 1992
Jörundur Hilmars
son - Kveðjuorð
, Fæddur 15. mars 1946
Dáinn 13. ágúst 1992
i Við andlát frænda okkar, Jörund-
^ ar Hilmarssonar, vakna ýmsar end-
urminningar frá æskuárunum og
I langar okkur systurnar að kveðja
" hann með nokkrum fátæklegum orð-
um.
Afi okkar og amma, Jörundur
Jörundsson útgerðarmaður í Hrísey
og María Sigurðardóttir kona hans,
eignuðust sex börn. Af þeim var
Sigríður, móðir okkar, næstelst og
Þorgerður, móðir Jörundar, yngst.
Kynni okkar frændsystkinanna hóf-
ust þegar móðir okkar, þá orðin
ekkja, fluttist frá Hrísey til Reykja-
víkur með dætur sínar haustið 1949.
Jörundur var þá aðeins 3ja ára,
Anna María, systir hans, 1 árs og
Þorsteinn enn ófæddur, en við syst-
urnar Sigrún 5 ára og Heba 12 ára.
Okkur var tekið opnum örmum á
( heimili þeirra Þorgerðar og Hilmars
Garðarssonar, foreldra Jörundar, á
Vesturgötu 19, og var það upphaf
^ margra ánægjustunda með fjöl-
skyldu þeirra.
Sigrún var á það líku reki og þau
( systkinin, Jörundur og Anna María,
að hún fékk leikfélaga en það varð
hlutverk mitt, Hebu, að passa smá-
fólkið. Dvaldist ég hjá þeim við
barnapössun heilt sumar og passaði
þau systkinin auk þess oft á kvöldin
næstu árin á eftir.
Það var gaman að passa Jörund.
Hann var fallegt barn og með af-
brigðum skýr og skemmtilegur. Oft
var lesið fyrir hann úr erlendum
Andrés-blöðum og mátti ég þá hafa
mig alla við að þýða rétt, því hann
kunni allt utanað eftir að heyra það
einu sinni og var fljótur að leiðrétta
mig ef ég ekki notaði sömu orðin
og mamma hans og pabbi höfðu
í gert. Snemma beygðist krókurinn
’ hjá honum hvað málvísindin snerti.
Þá var gjarnan tekið í spil eða teflt
i og sýndi hann strax meiri áhuga á
' slíku en einhveijum hasarleikjum.
Við minnumst sunnudagsbíltúra,
i sumarbústaðaferða og jólaballa í
" Oddfellowhúsinu með frændsystk-
inum okkar. Alltaf skar Jörundur
sig úr fyrir prúðmennsku sína. Hann
var aldrei með ólæti eða ótuktar-
skap. Gat reyndar verið dálítið
þtjóskur við barnapíuna stundum,
en hann vissi hvað hann vildi og
varð ekki fenginn ofan af því. Enda
kom stefnufesta hans og einbeitni
vel fram í námi og fræðimennsku
síðar.
Eftir því sem árin liðu fór hvert
okkar sína leið í námi og starfi og
urðu samverustundir okkar frænd-
systkinanna færri eins og gengur,
en sambandi mestmegnis viðhaldið
í gegnum mæður okkar.
' Að loknu námi erlendis flutti ég,
Sigrún, aftur í Vesturbæinn og lágu
. þá leiðir okkar Jörundar aftur sam-
an. Það var ýmist á horninu við
Vesturgötu þar sem hann bjó nú
aftur eða á horni Garðastrætis og
I Bárugötu þar sem við börnin höfðum
áður verið í eltingaleik og ég bý nú.
En leiðir okkar lágu líka saman á
göngunni í Odda þar sem við höfðum
bæði aðsetur við kennslu og fræði-
störf. Við deildum áhugamálum og
lífsskoðunum. Það yljaði mér alltaf
um hjartarætur að hitta þennan
hlýja og tígulega frænda minn og
finna skyldleikann við hann. Núna
sakna ég þess hvað samtöl okkar
voru alltof stutt á þessari undarlegu
og naumu hraðferð okkar í lífinu.
Við ráðumst ekki í að rekja ætt-
artölu, náms- eða starfsferil Jörund-
ar hér, því til þess verða án efa
aðrir. En við erum stoltar af frænda
i okkar, hinum dagfarsprúða og af-
kastamikla fræðimanni sem átti
samt svo margt ógert þegar hann
var frá okkur tekinn um aldur fram,
og njótum þess alla ævi að eiga um
hann ánægjulegar æskuminningar.
Við og íjölskyldur okkar sendum
eiginkonu hans, börnum, foreldrum
og systkinum innilegar samúðar-
kveðjur.
Heba og Sigrún Júlíusdætur.
Ég kynntist Jöi-undi fyrir tuttugu
árum á skákmóti sem íslenskir
námsmenn í Ósló héldu. Fáeinum
árum síðar vorum Við farnir að hitt-
ast daglega. Á þeim tíma tókst mér
smám saman að grafa mér leið að
þeim gersemum sem bjuggu í þess-
um dreng og ég hef notið alla tíð
síðan.
Jörundur var meðal okkar fremstu
fræðimanna í samanburðarmál-
fræði. Hann tók magistergráðu í
Ósló og varði doktorsritgerð í tokk-
arísku í Hollandi. Þrátt fyrir árang-
ursríkan feril í námi og starfi var
Jörundur alltaf samur við sig, fag
hans og menntun var engin truflun
í samskiptum hans við annað fólk.
Fræðimennskan fór undarlega vel
við hans alþýðlega lundarfar, hann
lét ekki lærdóminn ræna sig öllu viti.
Fyrir Jörundi var fræðimennskan
bæði starf og tómstundaiðja. For-
vitnin og ánægjan var orkugjafinn
að mikilli eljusemi í starfi. Hann gat
nýtt sér mínútnurnar fyrir framan
tölvuskerminn meðan ég raðaði upp
taflmönnunum. Tær áhugi hans á
faginu sat í fyrirrúmi. Slíkt viðhorf
til vinnu hlýtur að leiða til góðs
árangurs.
Jörundur var mér náinn vinur.
Ég get ekki skilgreint vináttu en
leyfi mér þó að segja að vinátta sé
safn smáatriða sem spanast upp
milli tveggja einstaklinga og raðast
saman sem púsluspil og mynda eina
fallega mynd. Þá mynd skynjar
maður ekki fyrr en vinurinn er allur.
Ég minnist þeirra skipta er ég var
nýkominn heim til íslands og hitti
Jörund heima á Vesturgötunni. Það
var sem við hefðum hist deginum
áður og tókum upp spjallið þar sem
frá var horfið.
Ég minnist þeirra stunda þegar
ég kom heim til Jörundar, hann var
að vinna, þurfti að ljúka einhveiju.
Ég settist í sófann með einhvetja
bók og gleymdi tímanum.
Við Jörundur sátum oft að tafli.
Ég minnist þess að í tafllok gortuð-
um við gjarnan yfír góðum sigri,
hann þó sýnu oftar, en ég sat eftir
með spælinguna.
Ég minnist þeirra örfáu skipta
sem mér tókst að stríða Jörundi,
hann skellihló og kafroðnaði eins og
fjórtán ára unglingur og þó kominn
yfir fertugt.
Ég minnist þeirra stunda er við
fórum út að borða tveir einir eða
með einhveiju góðu fólki. Það voru
mínar ánægjulegustu stundir hér
heima á íslandi.
Nú er djúpt skarð komið í vinahóp-
inn, skarð sem aldrei verður fyllt.
Þau eru óréttlát örlögin, sem
hrifsa burt svo góðan dreng á besta
aldri, ástfanginn og nýgiftan.
Þau eru óréttlát örlögin, sem
hrifsa burt pabba, sem var félagi
og vinur barna sinna. Mér er hugsað
til Þorsteins og Þorgerðar.
Ég votta eiginkonu, foreldrum,
systkinum, börnum og öðrum að-
standendum mína dýpstu samúð.
Snævar Guðjónsson.
„Þar er skarð fýrir skildi“ voru
orð sem komu upp í hugann þegar
ég frétti að Jörundur Hilmarsson,
dósent í almennum málvísindum við
Háskóla íslands, væri látinn, aðeins
46 ára að aldri. Verri tíðindi hafa
mér vart verið sögð um dagana;
þó komu þau mér ekki öldungis á
óvart. Nú er liðið tæpt ár frá því
að þessi góði drengur, í senn kenn-
ari minn og hjartkær vinur, tjáði
mér að hann væri með alvarlegan
sjúkdóm - krabbamein - og það
væri óvíst um bata. Það var mikið
reiðarslag og mér fannst sem
dimmdi yfír allri tilverunni. Engu
að síður hélt ég í vonina um að
e.t.v. gerðist kraftaverk. Sjálfur
brást Jörundur við sjúkdómi sinum
af þeirri hugprýði sem var dæmi-
gerð fyrir hann. „Það verður að
hafa þetta eins og hvert annað
hundsbit,“ sagði hann og fór ekki
orðum um sjúkdóm sinn við marga
menn.
Á vormisseri átti Jörundur rann-
sóknarleyfi og dvaldist við fræði-
störf í Leiden í Hollandi en kom
heim til íslands öðru hveiju þar sem
hann var undir læknishendi. í vor
hittumst við nokkrum sinnum
heima á Fróni, ýmist við „fílólógiska
borðið“ á Mokka eða á heimili hans
á Vesturgötunni og bárum saman
bækur okkar um sameiginlegt
hugðarefni beggja, málvísindi. Síð-
an hélt hvor sína leið, hann enn á
ný til Hollands en ég aftur hingað
til Bandaríkjanna. Hann hafði gefið
í skyn að nú væru horfurnar bjart-
ari. Ég var því farinn að halda að
kraftaverk gæti gerst í raun og
veru. En það fór á annan veg.
Jörundur Hilmarsson hafði til að
bera óvenjulega persónutöfra sem
engum duldust. Áf ótal mannkost-
um sem prýddu hann nefni ég hlýtt
viðmót, velvilja og einstaka hjálp-
semi. Sökum eðlislægrar andúðar á
skrumi og skjalli hefði honum
naumast verið að skapi að mælt
yrðu eftir hann mörg orð og há-
stemmd. Allt um það tel ég mér
skylt að rekja í stuttu máli það
helsta sem ég veit um æviferil hans
og störf því að með honum er fall-
inn frá, langt fyrir aldur fram, einn
afkastamesti málfræðingur sem Is-
land hefur alið.
Ungur hélt Jörundur til Noregs
og lagði stund á indóevrópska sam-
anburðarmálfræði við háskólann í
Osló undir handleiðslu ýmissa önd-
vegisfræðimanna. Meðal annars
naut hann þar leiðsagnar Jóns
Gunnarssonar lektors en þeir urðu
síðar samstarfsmenn við Háskóla
íslands.
Árið 1977 fékk Jörundur, fyrstur
Vesturlandabúa, styrk til að dvelj-
ast eitt ár í Litháen í því skyni að
nema hina undurfögru og fomlegu
tungu litháísku. í höfuðborginni,
Vilnius, þar sem er einn elsti há-
skóli Evrópu, var Jörundi tekið með
kostum og kynjum, eignaðist hann
þar góða vini sem hann hélt sam-
bandi við alla tíð síðan. Vegna
brennandi áhuga á tungu og bók-
menntum landsmanna varð hann
nánast þjóðsagnapersóna þar í
borginni. Um það get ég vitnað af
eigin raun því að þegar ég var í
námsferð í Litháen haustið 1985
var enn talað í lotningartón um
„Jörundas“, eins og þarlendir
nefndu hann á sína vísu. Jörundi
líkaði dvölin vel enda svipar Lit-
háum að mörgu leyti til íslendinga
- stolt smáþjóð, meðvituð um þjóð-
erni sitt, tungu og sérstöðu lands-
ins. Eins og til að þakka fyrir sig
þýddi hann skáldsöguna Myllan á
Barði eftir einn kunnasta rithöfund
Litháa, Kazys Boruta, og eignuðust
íslenskir lesendur þar með dálítið
sýnishorn af litháískum bókmennt-
um.
Þar eð Jörundur talaði litháísku
reiprennandi var ofur eðlilegt að til
hans væri leitað um milligöngu, nú
fyrir fáeinum misserum þegar ís-
lendingar lögðu fram þýðingarmik-
inn skerf til að hjálpa Litháum að
bijótast til sjálfstæðis. Þó er frá-
leitt að ímynda sér að starf dipló-
mats hafi verið það sem Jörundur
sóttist eftir í lífínu.
Um hríð einbeitti Jörundur sér
að rannsóknum á litháísku og öðr-
um tungum sem henni eru náskyld-
ar og mynda baltnesku greinina á
meiði indóevrópsku málaættarinn-
ar. Einnig lagði hann stund á ótal
tungumál önnur, forn og ný, þ.á m.
sanskrít, grísku, latínu, armensku,
rússnesku og fleiri slavnesk mál,
auk germönsku málanna, sem ís-
lenska telst til.
Eftir meistarapróf í samanburð-
armálfræði við háskólann í Ósló
beindist áhugi hans smám saman
að tokkarísku, útdauðu indóevr-
ópsku máli sem talað var í Mið-
Asíu á 6.-8. öld e.Kr. Það er varð-
veitt á handritum, sumum ærið
brotakenndum, sem nú liggja á
söfnum víðsvegar um heim, og eru
vandaðar textaútgáfur af skornum
skammti. Á síðustu áratugum hefur
mikilvægi þessa tungumáls fyrir
indóevrópska samanburðarmál-
fræði verið að koma æ betur í ljós.
Það er fjarskyldur ættingi ger-
manska málaflokksins, og þótt leik-
mönnum kunni að virðast það ótrú-
legt þá getur skilningur á málfræði
tokkarísku, sem var töluð hinum
megin á hnettinum fyrir tólfhundr-
uð árum, varpað ljósi á ýmis grund-
vallaratriði í forsögulegri þróun
okkar eigin móðurmáls, íslenskunn-
ar.
Á árunum 1979-81 var Jörundur
styrkþegi Humboldt-stofnunarinn-
ar í Þýskalandi og gafst þá tóm til
að nema tokkarísku til hlítar hjá
nafntoguðum fræðimanni, Werner
Winter, prófessor við háskólann í
Kiel. Jörundur sökkti sér af aðdáun-
arverðri elju ofan í þetta erfiða við-
fangsefni og haustið 1986 varði
hann doktorsritgerð um sögulega
málfræði tokkarísku við háskólann
í Leiden í Hollandi (Studies in Toch-
arian phonology, morphology and
etymology - Rannsóknir á tokkar-
ískri hljóðkerfis-, beyginga- og
orðsifjafræði, einnig nefnd „Græna
bókin“ af þeim sem eru innvígðir).
Doktorsritgerðin er að stofni til
unnin upp úr greinum sem höfund-
ur birti í nokkrum virtustu tímarit-
um Evrópu á sviði samanburðar-
málfræði. Eru þar settar fram
snjallar skýringar á ýmsum flókn-
um breytingum sem í tímans rás
hafa orðið á tokkarísku' hljóð- og
beygingakerfi allar götur frá indó-
evrópsku frumtungunni. Hér er um
að ræða höfuðrit á sínu sviði sem
varpar ljósi á fjölmörg atriði í tokk-
arískri málsögu sem áður voru
myrkri hulin.
Þótt Jörundur hefði ugglaust
getað fundið stöðu við sitt hæfi
erlendis kaus hann að setjast að á
Islandi þrátt fyrir margvíslega erf-
iðleika sem því voru samfara fyrir
mann með svo sérhæfða menntun.
Um árabil var hann stundakennari
í almennum málvísindum við Há-
skólann. Ekki er ýkja langt síðan
hann varð dósent í þeirri grein, og
mat hann mikils að hafa nú í fyrsta
sinn viðunandi aðstöðu til að iðka
fræði sín.
Enginn skyldi ætla að Jörundur
hafi setið og beðið eftir því að at-
burðir gerðust. Þvert á móti var
honum athafnasemin í blóð borin,
rétt eins og forföður hans og nafna,
Hákarla-Jörundi í Hrísey. Til marks
um það er að upp á sitt eindæmi
hleypti hann af stokkunum alþjóð-
legu tímariti um tokkarísk og indó-
evrópsk fræði, Tocharian and
Indo—European Studies, sem komið
hefur út árlega frá 1987. í ritnefnd
eru fimmtán valinkunnir málvís-
indamenn frá ýmsum löndum
beggja vegna Atlantsála, þeirra á
meðal Hreinn Benediktsson, pró-
fessor við Háskóla íslands, og Jay
Jasanoff, prófessor við Cornell-
háskólann hér í íþöku.
Tímaritið hans Jörundar er óefað
eitt athyglisverðasta einkaframtak
sem um getur á sviði málvísinda á
íslandi og þótt víðar væri leitað,
og hefur það orðið sjálfsagður vett-
vangur fyrir fræðimenn i tokkar-
isku og skyldum greinum, hverrar
þjóðar sem þeir eru. Sjálfur hef ég
oftsinnis orðið vitni að því að útlend-
ir lærdómsmenn verða forviða þeg-
ar þeir heyra að Jörundur hafi kost-
að tímaritið að mestu leyti sjálfur
og ritstýrt því heima hjá sér á Vest-
urgötunni. „Ég hélt að þar væri til
húsa tokkarísk stofnun Háskóla
íslands,“ sagði þýskur málfræðing-
ur við mig eitt sinn þegar ég lýsti
því fyrir honum hvemig væri í pott-
inn búið með útgáfustarfið. Illu
heilli hefur nú með sviplegum hætti
verið bundinn endi á það óeigin-
gjarna starf.
Jörundur var ákaflega afkasta-
mikill fræðimaður og liggja eftir
hann fjölmargar greinar um tokkar-
ísku og önnur svið indóevrópskrar
samanburðarmálfræði. Af öðrum
verkum hans má nefna tvær stór-
merkar bækur sem hann gaf út sem
viðbótarhefti með tímaritinu, og er
ekki séð fyrir endann á áhrifum
þeirra: The dual forms of nouns and
pronouns in Tocharian (1989) - Um
tvítölumyndir nafnorða og fornafna
í tokkarísku - og The nasal prefixes
in Tocharian (1991) - Um skilyrð-
ingu á myndun svokallaðra nef-
hljóðsforskeyta í tokkarísku. I
hvorri tveggja bókinni kemur
glöggt fram hvílíku valdi Jörundur
hafði náð á tokkarískri málfræði,
samtímalegri jafnt sem sögulegri
og ennfremur á hinni gríðarlega
vandasömu textafræði tokkarísku.
Það er því ekki að ófyrirsynju að í
nýlegu yfirlitsriti um tokkaríska
málfræði er Jörundur Hilmarsson
nefndur einn íjögurra fremstu sér-
fræðinga heims á sviði sögulegra
rannsókna á þessu tungumáli (sjá
G. Pinault, Introduction au tokhari-
en, Lalies 7, París, 1989, bls. 37).
Verður hans án efa sárt saknað á
alþjóðlegri ráðstefnu indóevrópsku-
fræðinga sem haldin verður í Sviss
í haust, þar sem honum hafði verið
boðið að flytja framsöguerindi um
nýjustu niðurstöður sínar.
Öll ritverk Jörundar sem ég er
kunnugur bera ótvíræðan vott um
skarpskyggni og frumlega hugsun.
Einatt er þar vakin athygli á vanda-
málum sem lítt eða ekki hefur ver-
ið fjallað um áður af skynsamlegu^
viti. Að ég sem þessar línur rita
get um það dæmt á sjálfstæðan
hátt á ég að verulegru leyti því að
þakka að hafa setið í tímum í tokk-
arísku hjá Jörundi veturinn
1986-87, þótt ég hefði að vísu áður
fundið af henni smjörþefinn þegar
ég var við nám í Þýskalandi. Þenn-
an vetur hittumst við að jafnaði
tvisvar í viku og lásum af kappi
tokkaríska texta, sem flestir eru
„þýðingar helgar“ á indverskum
jarteiknasögum um guðinn Búdda.
Jörundur leiddi mig í allan sannleika
um uppbyggingu tokkaríska mál-
kerfisins og gerði mér jafnframt
grein fyrir skilningi sínum og ann-
arra fræðimanna á þróun þess. Þá
öðlaðist ég nokkra innsýn í þau öfl
sem stjómuðu ástríðufullri þekking-
arleit hans. Það var mér dýrmæt
reynsla og ógleymanleg.
Raunar var Jörundur, sem bjó
yfir miklum sannfæringarkrafti,
óþreytandi að brýna fyrir mér
hversu rannsókn á mannlegu máli
væri heillandi verkefni, allt frá því
er við kynntumst fyrir tæpum
fimmtán árum. Málvísindi - einkum
sú grein þeirra sem fæst við breyt-
ingar á málkerfi, þ.e. söguleg mál<-
vísindi - voru honum köllun í lífinu
„Die Wissenschaft ist ein Dialog“
- vísindin felast í skoðanaskiptum
- ritaði Christian Stang, frægur
baltneskufræðingur í Osló, ein-
hveiju sinni. Það hefðu vel getað
verið einkunnarorð Jörundar, sem
var lærisveinn Stangs og hafði ekki
aðeins unun af því að velta fyrir
sér fræðilegum vandamálum í ein-
rúmi heldur einnig að rökræða þau
út í ystu æsar hvenær sem færi
gafst.
I fyrrasumar fékk ég enn stað-
festingu á faglegum vinnubrögðum
Jörundar, eldmóði hans og smitandi
áhuga, þegar ég ásamt nokkrum
nemenda hans, einvalaliði, tók þátt
í verkefni um sögulega orðmyndun
íslensku sem hann hafði veg og
vanda af ásamt Guðrúnu Kvaran í
Orðabók Háskólans. Umhyggja Jör-
undar fyrir nemendum sínum og
velvild hans í þeirra garð voru þar
endurgoldin með ósvikinni vinnu-
gleði.
Orðsifjafræði - vísindaleg rann-
sókn á uppruna og sögu orða, hvort
heldur íslenskra eða tokkarískra -
átti framar öllu öðru hug og hjarta
Jörundar Hilmarssonar. Fram undir
það síðasta unni hann sér engrar
hvíldar heldur kepptist, dauðveikur,
við að rita enn eitt stórvirkið, orð-
sifjabók um tokkarísku. Kvaðst
hann skrifa fjórar blaðsíður á dag
að jafnaði, sem eru metafköst í
orðabókargerð um hvaða tungumál
sem er. Þetta verk var hinsta gjöf
Jörundar til málvísindanna. Á okkur
sem eftir lifum hvílir sú skylda að
sjá um að starfi þessa hugsjóna-
manns verði haldið áfram.
Einn sólríkan sumardag,
skömmu áður en Jörundur kenndi
sér þess meins sem varð honum að
aldurtila, sagði hann mér, fullur
bjartsýni og eftirvæntingar, frá
nýjasta og djarfasta áformi sínu:
Hann hygðist á næstunni leggja
land undir fót alla leið inn á öræfi
Mið-Asíu, á slóðir hinnar fornu
þjóðar sem eitt sinn bjó þar og tal-
aði þá tungu sem hann var svo
gagntekinn af. Þá ferð hefði honum
átt að auðnast að fara.
Ég votta fyölskyldu Jörundar og
öðrum ástvinum dýpstu samúð.
Þórhallur Eyþórsson,
íþöku, New York.