Morgunblaðið - 24.08.1993, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 24. ÁGÚST 1993
Arásir í skjóli „
eftir Björn Grétar
Sveinsson
Undanfarnar vikur og mánuði
hefur verið mikil umræða um starf-
semi verkalýðsfélaga og forgangs-
réttarákvæði kjarasamninga og því
verið haldið fram, að þessi ákvæði
kjarasamninga séu brot á mann-
réttindaákvæðum, sérstaklega hvað
varðar hið svokallað neikvæða fé-
lagafrelsi. Það er að mínu mati
mjög einkennandi fyrir umræðuna,
hvemig hápólitísk afstaða þeirra til
óbeislaðrar ftjálshyggju er sveipuð
bæði fræðilegri umgjörð og það sem
verra er, ljóma frelsis- og mannrétt-
indaástar. Þetta kom áberandi fram
í tveggja síðna viðtali við Sigurð
Líndal lagaprófessor í sunnudags-
blaði Morgunblaðsins þann 15.
ágúst sl., þar sem þessi atriði voru
til umfjöllunar.
Upphaf þess viðtals er mjög at-
hyglisverð gagnrýni Sigurðar á
túlkun m.a. Jóns Steinars Gunn-
laugssonar á nýlegum dómi Mann-
réttindadómstóls Evrópu í máli Sig-
urðar Siguijónssonar leigubflstjóra.
Þar dregur Sigurður fram ýmis
vafaatriði varðandi þau gögn sem
dómstóllinn lagði til grundvallar og
hafnar því að rökbundin tengsl séu
milli jákvæða og neikvæða félaga-
frelsisins og áréttar að dómstólar
hafa hingað til hafnað þessu við-
horfi. Sigurður Líndal bendir rétti-
lega á að það er verulegur munur
á jákvæða og neikvæða félagafrels-
inu, þar sem ýmis rök séu fyrir því
að takmarka neikvæða félagafrelsið
pg dregur í efa að það henti okkur
íslendingum að taka upp lagahefðir
Mið- og Suður-Evrópuþjóða. Bæði
Mannréttindadómstóllinn í Evrópu
og sérfræðinganefnd Alþjóðavinnu-
málastofnunarinnar hafa t.d. gert
greinarmun á því hvort slík tak-
mörkun eigi sér stað með lögskipuð-
um hætti, eins og tilfellið er með
Lögmannafélagið og Læknáfélagið,
eða hvort það sé gert með fijálsum
samningum, eins og tilfellið er með
forgangsréttarákvæði kjarasamn-
inga.
Fræðimannsgríman
fellur
Þegar hér er komið í viðtalinu
við Sigurð Líndal er augljóst að
póltísk afstaða hans til þess hvern-
ig hentugast sé að skipuleggja sam-
skipti á vinnumarkaði, og sérstak-
lega andúð hans í garð verkalýðs-
hreyfingarinnar, verður fræði-
mennskunni yfirsterkari. Sigurður
veit mæta vel að hér á íslandi er í
fyrsta lagi ekki skylduaðild að
verkalýðsfélögum og að forgangs-
réttarákvæði kjarasamninga er til-
komið með fijálsum samningum
milli verkalýðsfélaga og samtaka
atvinnurekenda. En til þess að geta
tortryggt verkalýðshreyfinguna
verður hann að komast undan þeim
greinarmun sem Mannréttindadóm-
stóllinn og sérfræðinganefnd Al-
þjóðavinnumálastofnunar gera á
lögskipaðri og samningsbundinni
takmörkun á neikvæðu félagafrelsi.
Með því að álykta út frá því að
vegna þess að ekki sé hægt að snið-
ganga löglega gerða kjarasamninga
og að aðilar vinnumarkaðarins hafi
möguleika á því að beita gagn-
kvæmum þvingunum til þess að ná
samningi, þ.e. verkföllum eða verk-
bönnum, býr hann sér til þá teng-
ingu að hér sé lögbundin skylduað-
ild að verkalýðsfélögum.
Það er alveg furðulegt að laga-
prófessor sem heita á sérfræðingur
i vinnurétti skuli leyfa sér að grípa
slíkar tengingar úr lausu lofti. Það
að menn verði að fara eftir löglega
gerðum kjarasamningum er í sjálfu
sér ekkert sérstakt, þetta á við um
alla samninga sem tveir eða fleiri
aðilar standa að. Ef þessi túlkun
lagaprófessorsins er færð í víðara
samhengi þá má halda því fram að
skylduaðild sé að öllum þeim félög-
um og samtökum sem yfir höfuð
gera einhveija samninga við aðra
aðila. Það sama á við um vangavelt-
niaimiétlinda“
„Ég velkist í það
mmnsta ekki 1 vafa um
það, að þessi umræða
um neikvæða félaga-
frelsið hefur ekkert
með frelsis- eða mann-
réttindaást lögfræð-
inga samtaka atvinnu-
rekenda, forystumanna
í Sjálfstæðisflokknum
eða þeirra svokölluðu
fræðimanna sem að-
hyllast óbeislaða frjáls-
hyggju að gera.“
ur hans um það hvort kjarasamn-
ingar séu í raun og veru fijálsir þar
sem báðir samningsaðilar geti beitt
þvingunum_ til þess að koma á
samningi. Eg er ansi hræddur um
að í öllum samningum sem tveir
eða fleiri aðilar gera komi til ein-
hverskonar þvingun af hálfu annars
eða beggja samningaaðila, slíkt
gengur undir nafninu góð eða slæm
samningsstaða. Nýlegt dæmi um
þetta eru veiðar íslenskra togara í
Smugunni í Barentshafi, sem hefur
breyttt vilja Norðmanna til þess að
taka upp samningaviðræður um
veiðar utan 200 mílna landhelgi.
Hagsmunagæsla fyrir
atvinnurekendur
Þrátt fyrir þetta vil ég þakka
Sigurði Línda! alveg sérstaklega
fyrir það hversu opinskár og hrein-
skilinn hann er í þessu viðtali sínu,
því með því afhjúpar hann það póli-
tíska innihald sem þessi umræða
um neikvæða félagafrelsið hefur í
raun og veru. Ég velkist í það
minnsta ekki í vafa um það, að
þessi umræða um neikvæða félaga-
frelsið hefur ekkert með frelsis- eða
mannréttindaást lögfræðinga sam-
Björn Grétar Sveinsson
taka atvinnurekenda, forystu-
manna í Sjálfstæðisflokknum eða
þeirra svokölluðu fræðimanna sem
aðhyllast óbeislaða fijálshyggju að
gera. Að baki þessari umræðu fel-
ast auðvitað ekkert annað en hörð
pólitísk átök um það hvort hér skuli
ríkja óbeisluð fijálshyggja og þröng
einstaklingshyggja eða hvort leggja
beri áherslu á að byggja upp þjóðfé-
lag „þar sem einstaklingurinn og
svigrúm hans eigi samleið með vel-
ferðarhugsjóninni" svo vitnað sé til
Matthíasar Johannessen í vitali við
Tímann 17. ágúst sl. Markmiðið
með því að halda á lofti þessari
kröfu um neikvæða félagafrelsið er
að færa atvinnurekendum vald til
þess að bijóta niður þá vörn sem
einstakir félagsmenn hafa af þeim
samtakamætti sem felst í því að
hér er mjög almenn þátttaka í
verkalýðsfélögum, þrátt fyrir að
hún sé ekki skyldubundin.
Á undanförnum árum hafa at-
vinnurekendur, í skjóli slæms at-
vinnuástands, gengið sífellt lengra
Norræna húsið 25 ára
Lifandi menningarstofnun í Vatnsmýrinni
eftirHarald Ólafsson
Sumar stofnanir eru þannig að
manni finnst þær hafa verið til alla
tíð, — að þær eigi sér eiginlega
ekkert upphaf. Þetta á við um flest-
ar þær stofnanir sem maður hefur
hvað mest samskipti við og þarf
mikið á að halda. Enda þótt það
sé skjalfest að ekki sé liðinn nema
aldarfjórðungur síðan Norræna
húsið reis hvítt með bláum turni' í
Vatnsmýrinni er það orðinn svo
fastur liður í bæjarlífinu að manni
finnst eiginlega að það hafi staðið
þarna frá öndverðu. Svo kunnug-
legt er það orðið í bæjarmyndinni
og svo margvíslegu hlutverki gegn-
ir það í íslensku samfélagi að erfitt
er að ímynda sér hvernig hægt var
að komast hjá því að hafa það
þarna frá því að þéttbýli fór að
myndast hér við flóann. Ekki ein-
asta er húsið sérkennilega
skemmtileg bygging frá sjónarmiði
byggingarlistar, heldur er sú starf-
semi sem þar fer fram svo fjöl-
breytt að erfitt er að hugsa sér þá
manneskju sem ekki getur fundið
NÝLEGA gaf Skátafélagið Vffill
út bæklinginn Nágrannaaðstoð í
Garðabæ - Ertu góður granni. í
bæklingnum eru leiðbeiningar til
húseigenda um hvernir þeir eigi
að ganga frá heimilum sínum
þegar farið er að heiman.
Astæða þess að farið er út í þessa
útgáfu er að síðastliðinn vetur var
þar eitthvað við sitt hæfi.
Þegar Norðurlandaráð sam-
þykkti árið 1962 að koma upp
Norrænu húsi á íslandi var ef til
vill ekki alveg ljóst til hvers væri
ætlast af slíkri stofnun. Það hlaut
að taka nokkum tíma að finna
hástemmdum orðum um norræna
samvinnu, norræna menningu,
norrænan bræðrahug farveg í húsi
sem átti að sameina margháttaða
starfsemi. Það hlaut því að koma
í hlut þess starfsfólks sem þangað
réðist hvaða stefna yrði upp tekin.
Þannig var gengið frá málum
að forstjórar hússins voru ráðnir
til fjögurra ára og mátti ekki endur-
ráða þá. Þetta hefur reynst vel í
framkvæmd. Þeir sem ráðist hafa
til að hafa forystu um starfsemi
hússins hafa án undantekninga
verið ákaflega hæft fólk sem með
litlum fyrirvara tók rösklega til
hendinni og hefur hver forstjóri
hagað framkvæmdum á sinn hátt,
en allir af alúð og hugkvæmni.
Þannig hefur skapast fjölbreytni,
ekki síst þar sem einföld en óskrif-
uð regla hefur ríkt um að forstjór-
þó nokkuð um innbrot í Garðabæn-
um og vilja skátar í Garðabæ vekja
athygli bæjarbúa á því og einnig
benda á atriði til að koma í veg
fyrir slíkt.
Bæklingurinn er unnin í sam-
vinnu við Forvamadeild Lögregl-
unnar, Bæjarstjórn Garðabæjar auk
Sjóvá-Almennra trygginga.
amir komi til skiptis frá Norður-
löndunum. (Ekkert mælir gegn því
að í framtíðinni komi forstjórar
hússins frá Álandseyjum, Færeyj-
um eða Grænlandi.)
Hins vegar hefur ekki eins oft
verið skipt um stjómarmenn húss-
ins. Virðist sem þar hafi ætíð verið
góð samvinna til hags fyrir starf-
semi í húsinu.
Forstjórar hússins hafa að sjálf-
sögðu mótað starfsemi og þar eð
þeir hafa ekki verið nema í fjögur
ár hver þeirra hefur ekki skapast
neins konar sjálfvirkni þar sem
hlutimir ganga af gömlum vana.
Nýjar hugmyndir, ný verkefni hafa
stuðlað að því að sífellt er líf og
fjör í kringum Norræna húsið.
Hefur Norræna húsið náð þeim
tilgangi sem því var ætlað, þ.e. að
efla kynningu á Norðurlöndunum,
menningu þeirra og þjóðlífi á ís-
landi og að stuðla að kynningu á
íslandi á Norðurlöndunum?
Stundum er annarri spurningu
varpað fram: Er þörf fyrir norrænt
hús á íslandi? Einfalt svar við þeirri
spurningu er að benda á þann mikla
fjölda fólks sem kemur í Norræna
húsið á ári hveiju, að jafnaði á
annað hundrað þúsund manns að
undanförnu (130.000 árið 1990,
150.000 árið eftir). En það er óþarfi
að nefna tölur. Aðsókn að sýning-
um, fyrirlestrum, tónleikum, bóka-
safni sýnir að Norræna húsið upp-
fyllir þörf. Það er ekki svo undar-
legt þegar haft er í huga að hér á
landi eru þúsundir manna sem
stundað hafa nám og vinnu á Norð-
uriöndunum. íslendingar hafa líka
alla tíð haft mikinn áhuga á frænd-
þjóðunum, bæði vegna sögunnar
og menningar þeirra, sem um
margt er skyld íslenskri menningu.
Haraldur Ólafsson
„Starfið í Norræna hús-
inu í aldarfjórðung hef-
ur sýnt að við getum
ekki án þess verið.“
Hið nána samband við Danmörku
hefur einnig haft sín áhrif.
En hefur Norræna húsið staðið
í stykkinu hvað varðar kynningu á
Norðurlöndunum hér á landi?
Því verður ekki svarað öðru vísi
en játandi. Þrátt fyrir takmarkaðar
ijárveitingar hefur ótrúlega margt
verið gert. Mér eru ofarlega í huga
fjölbreyttar kynningar á menningu
Sama, Grænlendinga, Færeyinga,
Álandseyinga. Sýningar á lista-
verkum frá öllum Norðurlöndun-
um, heimsóknir margra frábærra
listamanna hvaðanæva að á
Norðurlöndum, fyrirlestrar nor-
rænna andans manna.
Minnisstæðar eru hinar miklu
bókmenntahátíðir þar sem ekki
Bæklingur um nágranna-
aðstoð í Garðabæ
í því að skerða kjör starfsmanna
sinna með breyttum túlkunum á
ýmsum ákvæðum kjarasamninga,
sérstaklega í veikindaréttarmálum
og nú vilja þeir beita sér fyrir nei-
kvæða félagafrelsinu til þess að
geta ráðið fólk til starfa á lakari
kjörum en samið hefur verið um.
Lesendur hafa væntanlega tekið
eftir því, að það er ekki fólk á at-
vinnuleysisskrám sem fyllir síður
Morgunblaðisjns með kröfur um að
fá að ráða sig til vinnu á lakari
kjörum en samningar gera ráð fyr-
ir. Nei, það eru lögfræðingar sam-
taka atvinnurekenda, forystumenn
í Sjálfstæðisflokknum og núna síð-
ast Sigurður Líndal lagaprófessor
sem eru uppteknir af því að koma
þeim pólitíska áróðri á framfæri að
verkalýðshreyfingin sé ábyrg fyrir
atvinnuleysinu „með því að ljá þeim
aldrei mál á launalækkunum“ eða
með því „að láglaunafólk er verð-
lagt út af vinnumarkaði". Þegar
þessa aðila skortir rök hika þeir
ekki við að bera fram ásakanir um
fjármálamisferli og sjóðasukk á
hendur forystumönnum verkalýðs-
hreyfingarinnar til þess eins að tor-
tryggja þann málstað sem hreyfíng-
in hefur ávallt barist fyrir. í hugum
þessara manna eru félagsleg rétt-
indi launafólks á borð við lífeyris-
sjóð, veikinda- og slysarétt og oro-
lof ekkert annað en „félagslegir
pinklar á launagreiðendum“ og
vitnað til þeirra sem „öll launa-
tengdu gjöldin".
Ástæðan fyrir því að í kjara-
samningum eru ákvæði um að fé-
lagsmenn megi ekki vinna fyrir lak-
ari kjör en samningur gerir ráð
fyrir eru ekki sett félagsmönnum
til höfuðs. Þvert á móti voru þau
,sett til þess að takmarka það vald
sem einstaka atvinnurekendur hafa
til þess að nýta sér m.a. það slæma
atvinnuástand sem nú er við
ákvörðun um launakjör starfs-
manna. Þessi ákvæði eru því mjög
veigamikill þáttur í því félagslega
öryggiskerfi sem við búum við hér
á landi sem mikilvægt er að veija.
Höfundur er formaður
Verkamannasambands íslands.
aðeins ýmsir af fremstu skáldum
og rithöfundum Norðurlanda komu
fram heldur einnig frábærir rithöf-
undar frá öðrum þjóðlöndum.
En það eru ekki bara hin viða-
miklu verkefni sem upp úr standa.
Hin daglega starfsemi hússins er
ekki síður merkileg. Bókasafnið
gegnir mikilvægu kynningarhlut-
verki. Þar liggja frammi nýjustu
verk ungra höfunda við hlið sí-
gildra meistaraverka, þar er hægt
að fá lánaðar hljómplötur og mynd-
ir norrænna listamanna og þar er
hægt að lesa öll merkustu tímarit
á Norðurlandamálum, á kaffistof-
unni geta menn gluggað í tugi
dagblaða frá Norðurlöndunum. Allt
er þetta hluti af því starfi í Nor-
ræna húsinu að kynna norræna
menningu og norrænt þjóðlíf.
í Norræna húsinu hafa kennarar
í norrænum málum við Háskóla
íslands aðsetur og hafa unnið að
kynningu á tungu og bókmenntum
landa sinna.
Norræna húsið hefur ásamt sam-
svarandi stofnunum á Álandseyj-
um, í Færeyjum og á Grænlandi
átt þátt í að styrkja Norðurlöndin
á umbrotatímum í Evrópu. Öflug
norræn menning er styrkur fyrir
þá Evrópu er nú þokast mót óvissri
framtíð.
Norræna félagið hefur um langt
skeið haft skrifstofu í Norræna
húsinu og notið góðs af starfsemi
þess.
Hér hefur aðeins verið minnst á
nokkur atriði er snerta starfið í
Norræna húsinu. Þar fer fram mik-
ilvægt starf sem auðgar menning-
arlíf Islendinga og færir okkur nær
frændþjóðunum.
Starfið í Norræna húsinu í aldar-
fjórðung hefur sýnt að við getum
ekki án þess verið.
Höfundur er formaður Norræna
félagsins.
I