Morgunblaðið - 29.05.1994, Qupperneq 10

10 SUNNUDAGUR 29. MAÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
Solzhenitsyn
snýr aftur
Alexander Solzhenitsyn við brottför sína frá Bandaríkjunum.
eftir Ásgeir Sverrisson
ALEXANDER Solzhenitsyn hef-
ur snúió aftur til Rússlands.
Endurltoma hans er siúasti
naglinn i líkkistu sovétkomm-
únismans og markar jafnframt
upphaf hins nýja Rússlands.
Fúir sovéskir andófsmenn
hafa haft viólika úhrif á Vest-
urlöndum og fáir hafa verió
misskildir jafn hrapalega.
Solzhenitsyn hefur nú stigió
aftur fmti á sina eilifu fástur-
jöró en þaó samfélag sem
hann mmtir er viósf jarri þvi
sem hann þekkti fyrir 20 árum
er sovéskir kommúnistar
geróu hann útlmgan. Alda
glmpa hef ur rióió yfir landió
og rustamennskunni veróur á
tíóum einvöróungu jafnaó vió
„Gúlagió" illrmmda. Upp-
lausnin sem rikir eystra, f jár-
magns- og efnishyggjan sem
nú rióur húsum i landinu, sem
getió hefur af sér svo mörg
stórmenni andans, er Solzh-
enitsyn litt aó skapi. Forvitni-
legt veróur aó fylgjast meó þvi
hvort hann Imtur til sin taka i
rússnesku samf élagi. Fáir
menn geta talaó þar eystra i
krafti viólika yfirburóastöóu
og Solzhenitsyn, sem i senn
getur sameinaó sióferóis- og
heimspekilega afstöóu Rússa
og andstöóuna vió kommúnis-
mann, sem kostaói þjóóina svo
miklar fórnir. Fáir menn geta
túlkaó betur hina raunveru-
legu rússnesku þjóóarsál á
þessum upplausnartimum og
fyllt þaó skaró sem annar
heimsþekktur andófsmaóur,
Andrei Sakharov, skildi eftir
sig. Þrátt fyrir aó Solzhenitsyn
sé 75 ára gamall kann hann
aó veróa sameiningartákn
hins nýja Rússlands, sem rísa
mun úr öskustónni og grund-
vallaó veróur á föóurlands-
hyggjunni djúpstmóu, trúnni
og kenningunni um hió sögu-
lega hlutverk Rússa.
Saga Solzhenitsyns minnir
óneitanlega á hina klass-
ísku hetju bókmennt-
anna, sem hverfur og
meðtekur þroska sinn í einverunni
og snýr aftur til að uppfylla hið
sögulega hlutverk. Og vitundin um
hið sögulega hlutverk hefur ávallt
rist djúpt í rússneskri þjóðarsál.
Solzhenitsyn var andófsmaður
og naut stuðnings og viðurkenning-
ar á Vesturlöndum vegna andstöðu
sinnar við ógnarstjórn kommúnista.
Hann var á hinn bóginn misskilinn.
Andstaða hans við sovétkommúnis-
mann var ekki til komin sökum lýð-
ræðisástar hans; miklu fremur var
um að ræða hina djúpstæðu þörf
hins rússneska menntamanns til að
skilgreina umhverfi sitt og leiða
lýðinn aftur heim til móður Rúss-
lands, heim til kirkjunnar, sögunnar
og hinna sameiginlegu þjáninga
genginna kynslóða.
Hió rússneska hlutskipti
í rússneskri þjóðarsál er hinn
sögulegi skilningur mjög djúpstæð-
ur. Allt frá því að Byzanska-ríkið
leið undir lok hafa Rússar litið á
sig sem verði hinna sönnu trúar. I
hugum almennings og mennta-
manna hefur hlutskipti þjóðarinnar,
allt frá myndun fyrsta „rússneska"
ríkisins á 9. öld, verið eilíf barátta
við utanaðkomandi villmennsku á
sama tíma og á Vesturlöndum gátu
menn notið hagsældar einmitt sök-
um hinnar fórnfúsu baráttu Rússa
gegn trúvillingum og menningar-
lausum flökkuþjóðum. Hlutskipti og
örlög þessarar þjóðar eru einstök.
Þessi hefðbundna „rússneska vit-
und“ hefur ávallt mótað Alexander
Solzhenitsyn og 20 ára dvöl hans
í Bandaríkjunum hefur engu breytt
í því efni, öðru nær. Á Vesturlönd-
um töldu margir að lýðræðis-
sinnarnir góðu hefðu skotið skjóls-
húsi yfir eina sovéska/rússneska
lýðræðissinnann. Annað átti eftir
að koma á daginn. Solzhenitsyn
hefur ítrekað lýst yfír efasemdum
sínum um gildi vestræns lýðræðis
sem rússneskir menntamenn hafa
í gegnum tíðina lagt að jöfnu við
skrílræði. Solzhenitsyn hefur aldrei
fengið séð að vestræn menning sé
eftirsóknarverð og hann hefur
ávallt lagt ríka áherslu á að samlag-
ast henni ekki. Múghyggju og lífs-
gæðakapphlaup Vesturlandabúa
hefur hann frekar talið til marks
um úrkynjun og það hvernig menn
geta öldungis fjarlægst uppruna
sinn.
Solzhenitsyn hefur jafnan við-
haldið tengslum sínum við rúss-
nesku rétttrúnaðarkirkjuna, þessa
einstöku stofnun sem vafalaust á
eftir að láta til sín taka með bein-
skeyttari hætti í rússnesku samfé-
lagi á næstu árum. Að hætti rúss-
neskra menntamanna hefur hann
ávallt haft efasemdir um þá áherslu
sem vestræn heimspeki leggur á
einstaklinginn og frelsi hans og
þess í stað virst boða einhvers kon-
ar menntað einveldi; stjóm hins
góða keisara sem sækir siferðis-
styrk sinn og viðmið til kirkjunnar.
Hin óumdeilanlegu og tímalausu
verðmæti, trúin og siðferðisstyrkur-
inn, hafa ávallt verið kjarni þeirrar
heimspeki sem Solzhenitsyn hefur
boðað og sem slík hefur hún ekki
verið sérlega frumleg heldur byggst
á aldagömlu og viðteknu rússnesku
gildismati.
Þessar skoðanir Solzhenitsyns
hafa á stundum fallið í grýttan jarð-
veg í vestrinu. Miskunnarlaus gagn-
rýni hans á hið staðlaða velferðar-
þjóðfélag Vesturlanda einkum á síð-
ari hluta áttunda áratugarins kall-
aði fram hörð viðbrögð. Hann for-
dæmdi yfirborðsmennsku auglýs-
ingamenningarinnar og vék oftar
en einu sinni að því hversu skelfi-
lega forheimskandi vestrænt sjón-
varp og vestræn tónlist væri. Dag-
blaðið The New York Times sá árið
1978 ástæðu til að andæfa ýmsum
skoðunum Solzhenitsyns og vændi
hann um hroka strangtrúarmanns-
ins sem teldi sig hafa höndlað hinn
óvefengjanlega sannleika. Blaðið
fékk ekki skilið hina eilífu leit hins
rússneska menntamanns að því sem
ekki verður efast um og hafið er
yfir tíma og mannlegar takmarkan-
ir.
Kominn af kósökkum
Solzhenitsyn fæddist 11. desem-
ber 1918 í Kislovodsk í Rússlandi.
Hann er kominn af menntamönnum
úr röðum kósakka en ólst upp hjá
móður sinni þar sem faðir hans lést
er hann var enn í móðurkviði. Hann
lærði stærðfræði í háskólanum í
Rostov við Don en lagði stund á
bókmenntir í Moskvu. Hann barðist
í síðari heimsstyqöldinni, var liðs-
foringi í stórskotaliðinu en árið
1945 var hann handtekinn sökum
bréfs sem hann hafði skrifað þar
sem hann gagnrýndi stjórnarhætti
einræðisherrans Jósefs Stalíns.
Næstu átta árunum eyddi hann í
vinnubúðum en eftir að hafa afl-
plánað refsivistina var hann dæmd-
ur í þriggja ára útlegð.
Solzhenitsyn var endurreistur
árið 1956 eftir að Níkíta Khrútstjov
hafði opinberað grimmdarverk Stal-
íns. Hann fluttist til borgarinnar
Ryazhan í Mið- Rússlandi og tók
til við skriftir en vann fýrir sér sem
kennari í stærðfræði. Vindar frelsis
léku um þjóðfélagið borið saman
við miðaldamyrkur stalínismans og
árið 1962 sendi Solzhenitsyn bók-
menntatímaritinu Novíj Mír fyrstu
skáldsögu sína „Dagur í lífi Ivans
Denísovítsj", sem fjallar á bein-
skeyttan hátt um daglegt líf 1
þrælkunarbúðum stalínismans. Rit-
stjóri tímaritsins, Alexander
Tvardovskíj sá strax að hér var
hann kominn með snilldarverk í
hendurnar og það var hann sem
gaf verkinu, sem Solzhenitsyn hafði
skrifað á þremur mánuðum, þetta
nafn. „Dagur í lífi. . . “ var fyrsta
bókin sem skrifuð var um ógnar-
stjórnina og mannréttindabrotin
sem framin voru í tíð Stalíns og
var það ekki síst af þeim sökun1
sem hún vakti gríðarlega athygli-
Hið ósegjanlega hafði loksins verið
sagt og alþýðan, sem horft hafði á
eftir ástvinum sínum inn í vinnu-
búðakerfi þrælaríkisins, fékk í bók
þessari útrás fyrir harm sinn og
dýpri skilning á örlögum sínum.
Solzhenitsyn varð þekktur maður
ekki eingöngu í Sovétríkjunum
heldur einnig erlendis. Margir so-
véskir rithöfundar gerðust spor-
göngumenn hans.
Þetta_ slökunarskeið stóð ekki
lengi. Árið 1964 snerist forystu-
sveitin sovéska gegn Khrústsjov og
steypti honum af stóli. Andlegt h'f
í Sovétríkjunum var enn og aftur
sett í frysti. Solzhenitsyn lét til sín
taka og gerðist einn helsti málsvari
þeirrar hreyfingar menntamanna
sem mótmælti þessum umskiptum
í sovésku menningarlífí. Hann féll
í ónáð og tók að sæta ofsóknum
af hálfu öryggislögreglunnar, KGp-
Solzhentisyn var settur í útgáft1'
bann og tók þá til við að dreifa rjt-
verkum sínum sjálfur en slík út-
gáfustarfsemi nefnist á rússnesku
samizdat. Nokkrum handritum var
smyglað til Vesturlanda þar sem
þau voru gefin út.
Nóbelsverólaunin
Eftir því sem Solzhenitsyn naut
meiri virðingar erlendis versnaði
hlutskipti hans í Sovétríkjunum-
Árið 1968 kom út sérlega mögnuð
skáldsaga „í innsta hring“ (V krúge
pervom) sem byggir á reynslu Solz-
henitsyns er hann neyddist til að
vinna að stærðfræðilegum rann-
sóknum fyrir stjórnvöld er hann var
í fangelsi. Bókin fjallar ekki síst
um það siðferðislega val sem menn
standa frammi fýrir á tímum slíkrar
ógnarstjórnar en í tilfelli Solzhenit'
syns stóð valið milli þess að starfa
fyrir öryggislögregluna eða neita
því og hafna á ný í vinnubúðunum-
Sama ár kom út á Vesturlöndum
áhrifamikil saga er nefnirf
„Krabbadeildin" (Rakovíj korpuw
en bakgrunnur hennar er glíma
Solzhenitsyns við krabbamein er
hann dvaldist í útlegð í Kazakhstan
á sjötta áratugnum.
Barátta Solzhenitsyns vakti s>-
fellt meiri athygli og svo fór árið
1970 að hann var sæmdur bók-
menntaverðlaunum Nóbels. Hann
treysti sér hins vegar ekki til ae