Morgunblaðið - 25.11.1994, Blaðsíða 32

32 FÖSTUDAGUR 25. NÓVEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
AÐSEIMDAR GREINAR
Hákarlínn
og sardínan
Island frammi fyrir Evrópusambandinu
FYRRIGREIN
HVERNIG er komið lýðræðinu á
| Norðurlöndum? Nálægð ráðenda við
l lýðinn er ekki sú sem hún er á hinni
! opinberu mynd.
Svíar voru píndir inn í ESB sár-
nauðugir með sameiginlegum
hræðslu- og hryllingsáróðri stóru
flokkanna og embættismanna-
kerfisins. Norðmenn standa frammi
fyrir samskonar herferð en virðast
ætla að óhlýðnast yfirboðurum sín-
um. Þessi viðskilnaður stjórnenda
og þegna verður ekki í
neinu aukaatriði heldur
í stærstu pólitísku
spumingu aldarinnar.
Málið snýst líka um
EES
Hvernig standa mál-
*.,in hér heima? Varðandi
ESB-aðild hefur ákafi
í umsókn minnkað eftir
að menn fóru í alvöru
að ræða um yfirráðin
yfír sjávarútveginum.
Davíð Oddsson tók af
skarið og virðist vera'
að draga flokk sinn
yfir á neiíð. Hann á
heiður skiiinn fyrir það
svo langt sem það nær.
En málið snýst ekki bara um ESB
jJjeldur líka aðildina að EES. Það
er undarlegt að eftir afgreiðslu
þingsins á EES-samningnum er eins
og rök andstæðinganna hafí horfíð
úr umræðunni. Því undarlegra
vegna þess, sem nú er t.d. höfuðrök-
semd já-manna í Noregi, að framtíð
EES sé meir en vafasöm þegar flest
EFTA-ríkin eru komin alla leið inn.
Því er ljóst, sem oft var spáð, að
EES var aidrei hugsað sem annað
en stoppistöð inn í Sambandið, til
„aðlögunar" fyrir komandi aðildar-
ríki.
Staðan er sú núna að (JEvrópu-
stefna" Davíðs, Halldórs Asgríms-
sonar og Ólafs Ragnars er nánast
sú sama; að láta okkur líða í róleg-
heitum eftir brautum EES og sjá
' ”?vo hvað að höndum ber. Frekari
ákvörðun um stöðu Islands gagn-
vart ESB má bíða. Grunnfærnin í
umræðunni um EES og þessi skort-
ur á stefnufestu hjá andstöðunni er
blöskranlegur.
Endurskipulagning Evrópu á
grunni markaðshyggju
ESB sem þróunarferli er úr tveim
þáttum; myndun sameiginlegs
markaðar og svo pólitísk sambands-
stofnun. Fyrri þátturinn nær yfir
EES. Sá seinni snertir m.a. pólitísk
svið eins og landbúnað og sjávarút-
veg og til lengri tíma utanríkis- og
varnarmál og myndun sambandsrík-
is eða heimsveldis. Þreytandi og
Keimskulegt er þetta tal um ESB
sem samtök til varnar friðnum í
Evrópu eða sem sérstaka samkomu
lýðræðissinna. Krafan um „innri
markað“ kom ekki frá neini friðar-
hreyfíngu heldur klúbbi helstu leið-
andi kapítalista í V-Evrópu, „Hring-
borði evrópskra iðnrekenda"
(European Round Table of Ind-
ustrialists — stofnaður 1983).
Stefnumörkun klúbbsins hefur skil-
að sér í öllu þróunarferli ESB, mjög
lítið breytt. Stefnan markast af þörf
evrópskra auðjöfra fyrir að bæta sig
"■ í hinu mikla viðskiptastríði (var ein-
hver að tala um frið?) við risana
Bandaríkin og Japan og nýja risann
í Austur-Asíu í „þriðju iðnbylting-
unni“ sem nú fer fram. Stefnan
gengur út á endurskipulagningu
Evrópu á grundvelli hreinnar mark-
aðshyggju. Með því á að nýta mögu-
leikana sem liggja í sameiginlegum
- og samstæðum markaði þessara
ríkja. Innri markaður EES sameinar
370 milljónir manna og er stærsti
markaður heims, með meiri umsetn-
ingu vöru og þjónustu en sá banda-
ríski. Þetta felur í sér ákveðna sam-
félagsþróun á efnahagssvæðinu og
um leið ákveðinn hugsunarhátt.
Það er sjálfur tilgangurinn með
„innri markaði" EES að framleiðsla
vöru og þjónustu fari þar fram sem
hún borgar sig best og hagræðingin
er mest. Innri markaðurinn Ieiðir
af sér aukna samkeppni á hveiju
sviði sem svo leiðir til þess að fram-
leiðsla vöru og þjónustu færist til
færri og öflugri fyrir-
tækja. Hámarksha-
græðing er allsheijar-
krafa og öllu ofar.
Endurskipulagning-
in fer þannig fram að
markaðsöflum kapítal-
ismans er sieppt úr
böndum og þeim sigað
á aðildarlöndin. Sam-
kvæmt „fjórfrelsinu"
eiga fjármagn, vörur,
þjónusta og vinnuafl að
flæða fijálst milii land-
anna. Auk afnáms tolla
(sem komið var áður,
mikið til) verður að
eyða ólíkum stöðlum
ýmissa ríkja í viðskipta-
háttum, heilbrigðis- og
mengunarmálum og yfirleitt öllu
sem snertir hið frjálsa flæði því allt
þetta er „samkeppnishamlandi".
Pólitísk afskipti af atvinnulífi land-
anna verða að hætta. Stjórnvöldum
Þarfir íslensks sam-
félags eiga, að.mati
Þórarins Hjartar-
sonar, að ráða.
er bannað að hygla eigin atvinnu-
lífi. Markaðsöfiin innan svæðisins
eiga að stjóma sér sjálf.
ísland: Samdráttur í kjölfar
alþj óðavæðingar
Alþjóðavæðing atvinnulífsins er
svo sem ekki alveg nýtt og óþekkt
fyrirbæri hérlendis. Við fengum
ákveðið „forskot á sæluna“ með
inngöngunni í EFTA 1970. Þá voru
töllar á iðnvarningi afnumdir í
áföngum á tíu áram. Þannig var
vesturevrópskum iðnvamingi hleypt
á íslenskan iðnað til lítið heftrar
samkeppni. Þó var stjórnvöldum
ekki bannað að daga taum íslenskr-
ar framleiðslu með ýmsum leiðum,
en það er bannað í EES. En reynsl-
an varð sú að íslenskur iðnaður
stóðst ekki þetta áhlaup. Sérstak-
lega hefur markaðshlutdeild ís-
lensks iðnaðar á heimamarkaði
snarlækkað. En líka útflutningur
iðnaðarvöm, sem var kynnt sem
stóra trompið með EFTA-aðild, hef-
ur dregist saman. ísland hefur færst
aftur nær sinni gömlu stöðu sem
hreinn fískútflytjandi. A síðustu 10
áram hefur hlutfall sjávarafurða í
útflutningi íslendinga hækkað úr
67% í 80%. Árin 1987-1993 var
14% samdráttur í iðnaðarfram-
leiðslu og starfsmönnum við iðnað
fækkaði um 4.000. Staða iðnnáms
í menntakerfinu í dag endurspeglar
þetta.
Alþjóðavæðing hefur þegar orðið
töluverð í sjávarútveginum, íslensk
stjórnvöld hafa látið það í sjálfsvald
íslenskra sægreifa að velja, út frá
hreinni markaðshagfræði, hvar og
hvernig þeir selja sinn físk. Og með
EES afsala stjórnvöld sér rétti til
að hafa áhrif á það. Ef hagræð-
ingarkrafan og markaðurinn segir
að ávöxtunin sé betri með því að
vinna fiskinn í stórum rekstrarein-
ingum nálægt milljónamörkuðum,
t.d. ef slík hús bjóða betra verð en
vinnslan á Sauðárkróki, þá selja ís-
lenskir sægreifar eðlilega þar, óháð
því hve margt fiskvinnslufólk er
atvinnulaust á Islandi. Eins er um
skipasmíðar og viðgerðir. Þar hefur
fjármagnið haft sama viðskiptafrelsi
og stjórnvöld ekki beitt neinum
stjórntækjum til að hafa áhrif á
það, enda hefur íslenskur skipa-
smíðaiðnaður dregist saman um
helming. í EES leyfast ekki slík
pólitísk afskipti. Stuðningsaðgerðir
Sighvats, þó litlar séu, leyfast bara
tímabundið „til aðlögunar". Þessi
þróun er rökrétt út frá kröfunni um
hámarkshagræðingu á EES-svæð-
inu. Hún er rökrétt frá gróðasjón-
armiði sægreifans. Hún samræmist
grundvallarlögmáli kapítalismans
en út frá sjónarmiði íslensks samfé-
lags, er hún laus við skynsemi.
Hnignunin í íslenskum iðnaði,
sem var í raun bara 30 ára og veik-
ur enh, fylgir alþekktu mynstri.
Þegar tvö misþróuð efnahagskerfi
eru sett hvort gegn öðru á fijálsum
kapítalískum markaði bolar hið
sterkara því veikara út og dregur
úr því kraftinn. Það verður þá gjarn-
an jaðarsvæði hins, sér því fyrir
hrávöram en fær iðnvarning á móti.
Þannig viðheldur og eykur heims-
markaðurinn misskiptinguna milli
„suðurs“ og „norðurs". Segja má
að hugsun fijálshyggjunnar um frí-
verslun, nýtingu „hlutfallslegra yfír-
burða“ hvers lands í milliríkjavið-
skiptum „gangi upp“ aðeins í við-
skipta- og efnahagskerfum sem eru
á nokkurn veginn sama þróunar-
stigi. Svo er ekki í ESB/EES. Hins
vegar hefur óbeisluð markaðs-
hyggja verið mjög ríkjandi hug-
myndafræði í höfuðstöðvum ESB
(áður EB) eins og í OECD og hjá
Alþjóðabankanum á undanförnum
áratugum. En þetta er heldur ekki
nýtt. Þetta era „ríku löndin“. Frí-
verslunin hefur á hveijum tíma eink-
um verið stefna hins ríka. Og þess-
ir aðilar móta hagfræðina í dag,
trúarbrögð nútímans. Þar er kennt
að t.d. Vestur-Evrópa hafi þróast
við skilyrði fríverslunar, en það er
rangt. A síðustu öld var fríverslunin
fyrst og fremst stefna efnahags-
risans, Breta. Hjá hinum sem þá
tókst að iðnvæðast gerðist það und-
antekningarlítið (Sviss og Holland
undantekningar) við skilyrði veru-
legrar verndarstefnu.
Annarra kosta völ?
Við verðum að losa okkur vjð
þann mælikvarða markaðshyggju
sem dæmir til dauða allt sem ekki
er samkeppnishæft. Verðum að
stökkva út úr þessari galeiðu sem
merkt er „heimsmarkaður“ og knúin
er áfram af hagræðingarbijálsemi.
Komast út úr EES strax eftir kosn-
ingar. Gera þarf þá tvíhliða samn-
inga við (meðal annarra) ESB. Þar
verður auðvitað að reyna að semja
um tollaívilnanir á sjávarafurðum
og öðru sem teidist samkeppnis-
fært. Á móti yrðu auðvitað að koma
tollaívilnanir eða tollfrelsi á ýmsum
innfluttum vöruflokkum. En þar
fyrir utan þarf að fjölga mjög fram-
leiðslugreinum sem nytu tollverndar
og framleiddu fyrst og fremst fyrir
innanlandsmarkað á sviði landbún-
aðar, iðnaðar og sjóvöru. Vemdun
er ekki keppikefli í sjálfu sér fremur
en fríverslun en beita þarf mismun-
andi vopnum eftir aðstæðum og
auðvitað verður utanríkisverslun
alltaf mikilvæg á íslandi. Það er
ekki raunsætt að hér sé framleitt
megnið af neysluvarningi lands-
manna, en iðnað verður að efla aft-
ur verulega, bæði til að koma upp
fijóu sambýíi hans við frumatvinnu-
greinarnar, til að landsmenn hafí
nóg að iðja, til að gera hagkerfið
fjölþættara, minnka mengandi
flutninga, til að forða því að landið
verði aftur hrávöranýlenda og til
að treysta efnahagslegt sjálfstæði.
Aðalatriðið er það að íslenskt
samfélag og þarfir þess stjómi ís-
lenskri atvinnustefnu, einnig tengsl-
unum við heimsmarkaðinn, en sé
ekki látið stjórnast og mótast af
þessum heimsmarkaði sem er löngu
mettaður hvort sem er.
Höfundur er aagnfræðingur og
plötusmiður í Slippstöðinni Odda
á Akureyri.
Þórarinn
Hjartarson
Um prósentur
og kjör
SÍÐASTLIÐINN
miðvikudag birtist í
Morgunblaðinu frá-
sögn af skýrslu sem
Talnakönnun hf. vann
fyrir Dagsbrún um
samspil launahækkana
og lánskjaravísitölu.
Fyrirsögn fréttarinnar
var villandi, þótt af
greininni sjálfri megi
sjá hvað við er átt.
Fyrirsögnin var:
„Skuldabyrði þyngdist
um nær 60%“ við 10%
launahækkun. Nú er
þetta í sjálfu sér rétt,
það sem vantar er 60%
af hveiju. Það sem við
er átt er að 10% launahækkun veld-
ur 6% hækkun á lánskjaravísitölu.
Á sama hátt myndi 5% launahækk-
un valda 3% hækkun á lánskjaravísi-
tölu og höfuðstól verðtryggðra lána.
Rétt er að benda á að slegið hefur
saman tveimur dæmum. Þar sem
stendur 320 þúsund á að vera 240
þúsund krónur.
í greininni er svo vísað í dæmi
þar sem skuldsett fjölskylda með
eina fýrirvinnu með lág laun tapar
nær helmingi 10% launahækkunar
eingöngu vegna hærri greiðslu-
byrði. Dæmið var viljandi valið
þannig að vextir væra fremur háir
og að greiðsla dreifðist á fá ár.
Mjög auðvelt er að sýna fram á að
slík fjölskylda ætti mjög erfítt með
að draga fram lífið, jafnvel fyrir
hækkun lánsins. Hins vegar eru
dæmi af þessu tagi vissulega til. í
fyrra þurfti undirritaður að fjalla
um erfíðleika einstæðrar móður sem
hafði 700 þúsund í tekjur á ári og
vaxtabyrði 750 þúsund. Því miður
eru allt of margir hér á Iandi sem
skulda mun meira en góðri lukku
stýrir. Ein ástæðan fyrir því er hús-
bréfakerfið, þar sem sumir lántak-
endur sýndu svo hugvitssamlegar
aðferðir til þess að koma vel út í
greiðslumati, að færeyskir útgerð-
armenn litu út eins og fermingar-
drengir í samanburði.
Meginniðurstöður greinargerðar-
innar fyrir Dagsbrún voru þessar:
Vísitölubindingu lána var komið
á meðan hér á landi
ríkti óðaverðbólga.
Bindingin var mikil-
vægur liður í því að
koma á raunvöxtum
þannig að ljármagn
flyttist ekki til með
óeðlilegum hætti og
fjárfestingar yrðu
skynsamlegri.
Lánskjaravísitalan
er gölluð að því leyti
að laun vega mjög
þungt í henni. Launa-
hækkanir valda sjálf-
krafa hækkun á höfuð-
stól lána og greiðslu-
byrði. Þetta samband
þyrfti að ijúfa eftir því
sem kostur er. Það býður hins veg-
ar þeirri hættu heim að lán geti
hækkað langt umfram laun.
Visitölubundin lán dreifa
greiðslubyrði og raunvextir af þeim
Lánskjaravísitalan er
gölluð að því leyti að
laun vega mjög þungt í
henni, segir Benedikt
Jóhannesson. Þetta
samband þyrfti að rjúfa
eftir því sem kostur er.
hafa á undanförnum árum verið
lægri en af óverðtryggðum lánum.
Það er alls ekki ljóst að það yrði
launþegum í hag að banna vísitölu-
bindingu lána.
Skuldabyrði heimilanna er nú um
ein milljón króna á hvern einstak-
ling. Mikil skuldsetning er ekki síð-
ur vandamál en háir vextir. Því
miður hefur hér á landi ríkt þverpóli-
tísk stefna sem fest hefur fólk og
fyrirtæki í skuldafeni. Það kann að
vera vænlegt til atkvæðaveiða til
skamms tíma litið en er ekki góð
hagfræði.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Tainakönnunar hf.
Benedikt
Jóhannesson
Um villta svani
og sjúkraliða
VIÐ SEM höfum átt
þess kost að lesa bókina
Villta svani eftir kín-
versku konuna Jung
Chang höfum kannski
hyllst til þess á köflum
að hugsa sem svo að
við höfum aldrei upplif-
að neitt líkt því sem þar
er lýst. Og Víst er það
satt, að við hér á Is-
landi höfum ekki þurft
að þola reyrða fætur og
nöfn voru okkur gefin
til aðgreiningar frá öðr-
um. En hafa breyting-
arnar samt ekki verið
ótrúlegar á þessari öld
og hvað höfum við náð
langt í átt til frelsis og
menntunar?
Höfum við náð svo langt að konur
megi vera duglegar og gáfaðar án
þess að það bitnaði á þeim? Ég sá
það út undan mér einhvers staðar að
alþingiskona sagði frá þeirri reynslu
sinni að hún fyndi breytt viðhorf karl-
manna gagnvart henni eftir að hún
komst á þing. Hún taldi sjálf að mögu-
ieikar hennar á hjónabandsmarkaðin-
um hefðu minnkað til muna.
Nýleg skýrsla frá heilbrigðisyfir-
völdum í Danmörku leiðir í ljós að
dánartíðni miðaldra
danskra kvenna er
hærri en vænta mætti
og menntun og áhrifa-
stöður virðast ekki hafa
jákvæð áhrif á lífslengd
kvenna eins og karla.
Höfundar skýrslunnar
telja að gagngerar þjóð-
félagsbreytingar og
skyndilegar umbylting-
ar á högum og hlutverki
kvenna eftir miðja öld-
ina geti verið um að
kenna. Þessi skýrsla
sýnir einnig að danskar
konur sem drifu sig út
á atvinnumarkaðinn
upp úr miðri öldinni
hafa safnast í láglauna-
störfin annað hvort af fúsum og
fijálsum vilja eða lent þar á einhvern
hátt.
Hvers vegna eru konur í iáglauna-
störfum? Það er af því að þau störf
sem konur hafa stundað um aldir
og þeim fínnst henta sér vel, era
lágt metin til launa. En hvers vegna?
Eru umönnunarstörf t.d. svona
ómerkileg? Starf læknisins hefur
aldrei verið talið ómerkilegt hvorki í
orði né á borði. Störf annarra hópa
sem stunda sjúka eru á hinn bóginn
Hólmfríður
Gunnarsdóttir