Morgunblaðið - 22.01.1995, Qupperneq 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1995 11
Joachim Bauer
telur að streita
geti skemmt
taugafrumur og
leitt til alzheim-
erssjúkdóms
kannski maður með byssu og heimt-
ar peningana. Þetta vofir yfir gjald-
keranum, hann hefur ef tií vill heyrt
að slíkt hafi gerst í öðrum banka
og þeir sem lenda í þessu verða oft
á tíðum andlega veikir eftir á. Þann-
ig getur fólk lifað með ákveðinn
skrekk i vinnunni, án þess þó að
nokkuð gerist.
Friðsælt starf eins og að aka
strætisvagni getur líka verið
streituvaldandi. Bílstjórar geta
fengið hótanir og orðið ____
fyrir ofbeldi og það er
vitað að danskir
strætisvagnabílstjórar
verða helst fyrir slys-
um þegar farþegar
ráðast á þá.
Þetta eru öfga-
kenndustu dæmin þeg-
ar ofbeldi og hótanir
eru annars vegar. Oft- __
ast eru það þó þessi
einföldu samskipti fólks sem valda
álagi og streitu."
Kvartanir um vinnustreitu
Á níunda áratugnum, þegar upp-
arnir svonefndu blómstruðu, varð
hugtakið vinnualki til. Þá var það
ekki óalgengt erlendis að menn
helguðu fyrirtækjum og vinnuveit-
endum líf sitt og vinnualkinn varð
hetjan sem viðskiptalífið, fjölmiðlar
og jafnvel háskólar hömpuðu.
Botnlaus vinna er ekkert nýmæli
fyrir íslendinga, sem hafa lengi
tíðkað að vera í tvöfaldri vinnu, eða
unnið jafnmargar yfírvinnustundir
sem dagvinnustundir.
Ólafur Ólafsson landlæknir fjall-
aði um langan vinnutíma og streitu
meðal karlá og kvenna 34-74 ára
á Stór-Reykjavíkursvæðinu árið
1989. í skýrslu hans eru meðal
annars birtar niðurstöður úr hóp-
rannsókn Hjartaverndar og kemur
fram að eftir 1970 hefur íjöldi
þeirra karla og kvenna á aldrinum
34-44 ára sem kvarta um streitu
tvöfaldast. Aukning var einnig með-
al eldri karla en ekki meðal eldri
kvenna. Heildarvinnutími kvenna
hefur lengst verulega en ekki karla
að sama skapi.
Mikil aukavinna og langur vinnu-
tími eru talin skýra hækkaða
streitutíðni meðal kvenna, en erfið-
ara var að skýra aukna streitu
meðal karla án samsvarandi leng-
ingu á vinnutíma og aukavinnu.
Samkvæmt upplýsingum Niku-
lásar Sigfússonar yfirlæknis, er
Hjartavernd nú að vinna að síðasta
áfanga ofangreindrar hóprann-
sóknar, en sama hópnum, um
12-15 þúsund manns, hefur verið
fylgt eftir í 25 ár. Því er of snemmt
að fullyrða um hvort vinnustreita
hafi enn aukist, eða ef til vill minnk-
að.
Þeir sem einna helst geta fylgst
með því hvort streita hafi aukist í
þjóðfélaginu eru heimilislæknar.
Lúðvík Ólafsson, sem hefur verið
heimilislæknir á Heilsugæslustöð-
inni í Efra-Breiðholti í 15 ár, segist
þó hafa það á tilfinningunni að
kvartanir um streitu hafí fremur
minnkað en aukist hin síðari ár.
„Þegar ég hóf störf hér var þetta
yngra hverfi og meira um það að
fólk væri að koma undir sig fótun-
um. Áhyggjur vegna bygginga-
framkvæmda og ýmis vandamál
þeim tengd voru þá algengari. Það
má því segja að streita geti í sumum
tilvikum verið hverfisbundin og ef
til vill er tíðni hennar meiri meðal
fólks í nýjum hverfum."
Lúðvík telur að það sem mestri
streitu valdi sé það að hafa ekki
stjórn á tíma sínum. „Það eru ekki
allir sem ráða við það í starfi sínu
og til dæmis eru undirmenn yfir-
leitt haldnir meiri streitu en yfir-
menn þeirra. Að taka við skipunum
og gera hlutina eins og annar fyrir-
skipar er sennilega með því erfiðara
sem fólk mætir. Því held ég að
streita sé oft að verulegu leyti bund-
in við vinnustaði þar eð fólk ræður
sér síður þar en heimafyrir.
Það er stundum_ talað um holla
streitu og óholla. í fyrra tilvikinu
hafa menn stjórn á hlutunum, þótt
þeir séu önnum kafnir og undir
álagi, því þeir vita að álaginu iyktar
með einhveijum hætti. I síðara til-
vikinu ráða menn sér ekki sjálfir
og vita ekki hvenær álaginu verður
lokið. Ég tek stundum beinin í okk-
ur sem dæmi. Beinin styrkjast við
álag, en brotna ef álagið verður of
mikið.“
Streitutíðni
Þótt þjóðfélagið hafi lítið breyst
á tíu árum hefur þó atvinnuleysið
komið til sögunnar sem er nýtt
vandamál fyrir íslendinga. í heil-
brigðisskýrslu landlæknis frá árinu
_____ 1989 kemur fram að
atvinnuleysi eða stopul
vinna geti haft í för
með sér taugaspennu
og aðra vanlíðan. Of
mikil vinna er ekki síð-
ur hættuleg heilsunni,
því að fólk sem vinnur
tvöfalda vinnu eða
mjög mikla yfírvinnu
___ er hættara við skyndi-
dauða vegna krans-
æðastíflu, eða að veikjast af krans-
æðasjúkdómum, en þeim sem vinna
eðlilegan vinnutíma. Ýmsar niður-
stöður benda og til þess að eðli
vinnu skipti meira máli en atvinnu-
greinin.
Fólk sem hefur lítið sjálfstæði
og vinnur undir miklu álagi, eins
og til að mynda þeir sem vinna við
færiband, slökkviliðsmenn og flug-
umferðarstjórar, er oft haldið
mestri streitu. Þeir sem eru að
mestu lausir við streituna vinna
mjög sjálfstætt og starfa ekki und-
ir miklu álagi eins og til að mynda
listamenn og bændur.
í hóprannsókn Hjartaverndar var
streitutíðni meðal starfsstétta
könnuð, karla á aldrinum 41-68
ára og kvenna á aldrinum 47-74
ára. Streitutíðni karla var mest
meðal blaðamanna og rithöfunda,
lögfræðinga og dómara, lækna, al-
þingsmanna og bankastjóra og
skólastjóra og kennara.
Streitutíðni kvenna var mest
meðal gjaldkera og skrifstofu-
kvenna, kennara og skólastjóra,
blaðakvenna og rithöfunda, hjúkr-
unarfræðinga, og kaupsýslukvenna
og vinnuveitenda.
Nikuiás Sigfússon yfírlæknir
segir að þótt tíu ár séu liðin frá
því að síðustu niðurstöður rann-
sóknarinnar lágu fyrir, hafi listinn
yfir þau störf sem eru tengd mestri
streitutíðni lítið breyst.
Afleiðingar streitu
Þeir þættir í hinu daglega lífi
fólks sem taldir eru valda mestu
streitunni að dómi sérfræðinga eru
eftirtaldir: Vinnuálag, einhæft
starf, lítil áhrif á vinnutilhögun, of
mikill vinnuhraði, léleg samvinna,
lélegur félagslegur aðbúnaður,
heimilisástæður, óöruggur efna-
hagur, atvinnuleysi og skyndileg
breyting á högum fólks sem veldur
sorg eða depurð.
Og sjúkdómarnir láta ekki á sér
standa þegar streitan er orðin lang-
vinn. Þeir sem oftast eru nefndir
til sögunnar eru hjarta- og æðasjúk-
dómar, maga-og skeifugarnarsár,
magabólgur, vöðvagigt og fleiri
sjúkdómar.
Við Háskólann í Trier í Þýska-
landi hefur verið stofnuð miðstöð
fyrir rannsóknir í sálarlíffræði og
fást menn þar einkum við að rann-
saka orsakir og afleiðingar streitu.
Forstöðumaður þeirrar stofnunar,
Dirk Hellhammer prófessor, segir í
viðtali við þýska vikuritið Foeus,
að streita geti valdið sjúkdómum í
flestum líffærum mannsins.
Hann nefnir sem dæmi í því sam-
bandi mígren, tannagnístur á næt-
urnar, krampa í vélinda, stam,
asma, hjarta- og æðasjúkdóma, sár
í maga og skeifugörn, ristilbólgu,
ófijósemi hjá konum
og körlum, gigt, kvef,
heila- og mænusigg
eða MS, hormónatrufl-
anir, þar á meðal í
skjaldkirtli, og húð-
sjúkdóma.
Matthías Halldórs-
son aðstoðarlandlækn-
ir segir að streita valdi
sjúkdómum og sjúk- _____
dómar streitu þannig
að oft sé erfítt að greina þar á
milli, hins vegar sé það ljóst að
streita er mjög algeng orsök sjúk-
dóma. „i sambandi við ofannefnda
sjúkdóma mundi ég ekki telja að
aðalorsök asma væri streita, en hún
hefur mikil áhrif á sjúkdóminn. Það
er til í dæminu að streita geti vald-
ið ófijósemi, en það er ekki al-
gengt. Þegar um kvef er að ræða
má segja að mótstöðuafl líkamans
minnki þegar fólk er haldið streitu,
en orsök kvefs er veira. Um orsök
MS-sjúkdómsins er ekki vitað og
því of langt gengið að rekja hann
til streitu. Það sama má segja um
húðsjúkdóma, orsakir geta verið
margar."
Fólk sem hefur
lítið sjálfstæði
og vinnur undir
miklu álagi er
oft haldið
mestri streitu
MANNLEG samskipti á vinnustað
geta oft vegið þyngra en starfið
sjálft, segir Elísabet Berta Bjarna-
dóttir félagsráðgjafi, sem starfar
í deild félagsmálaráðuneytisjns um
málefni barna og unglinga. I mörg
ár hefur hún haldið fyrirlestra um
kulnun í starfi, einkum hjá þeim
starfsstéttum sem vinna með ann-
að fólk og þar sem mannleg sam-
skipti eru stærsti hluti starfsins.
„Fjölskyldan og vinnuhópurinn eru tvær einingar
sem við lifum í,“ segir Elísabet Berta. „Vandamál
sem koma upp á öðrum staðnum færast oft yfir á
hinn. Erfiðleikar og áföll sem fólk verður fyrir í
einkalífi geta komið áratugum síðar fram í vinnu-
hópnum. Fólkið til dæmis sem upplifði hörmungarn-
ar í Súðavík núna og á um sárt að binda, getur
orðið viðkvæmara fyrir álagi síðar meir í lífinu og
þarf líka stuðning þegar til lengri tíma er litið. Það
sama á við um björgunarmennina fyrir vestan, þeir
upplifa þá lífsreynslu að gefa meira af sér en þeir
geta og verða því að gæta vel að andlegri og líkam-
legri heilsu sinni.“
Skilgreiningin á kuinun í starfi segir Elísabet
Berta vera tap á hugsjón sem verður vegna viðvar-
andi álags á vinnustað. „Við höfum ekki
haldið jafnvægi milli þess sem við gefum
frá okkur og þess sem við fáum til baka,
og erum að ganga til þurrðar, andlega
og líkamlega. Kulnun er bandarískt hug-
tak, sem hefur verið skrifað um á annan
áratug. Það sem meðal annars orsakar
kulnun á vinnustað er oft ónóg eftir-
fylgni, verkefnum starfsmanna er ekki
sýndur áhugi og þeir fá sjaldan umbun,
starfsmenn hafa lítil áhrif, eða þeir
þurfa að leysa of mörg verkefni á of
skömmum tíma, og þegar vinnan er það
afmörkuð að menn hafa ekki yfirsýn og
þeim finnst þeir ekki vera hluti af heild-
inni.
Við getum rætt um fjögur stig í þessu
sainbandi. Fyrsta stigið getum við nefnt,
uppsveiflutímabilið. Þá er starfsmaður
nýr, fullur af orku og hugmyndum, vinn
Kulnun
í starfí
Elísabet Berta
Bjarnadóttir
an er hvetjandi og skemmtileg og hann ætlar ekki
að láta fara fyrir sér eins og þessu þreytta fólki sem
er þarna á vinnustaðnum. Hann tekur mörg verk-
efni að sér og vinnufélögum þykir hann oft ógnandi
og kröfuharður.
Á öðru stiginu, sem við nefnum stöðnunartímabil-
ið, finnur starfsmaður að hann getur kannski engu
breytt, verður uppgefinn og finnst hann vera staðn-
aður. Þá er oft stutt í að fólk fari að smitast af
neikvæðum viðhorfum, og ekki síður af umgangs-
pestum og er kannski oft frá vinnu. Á sumum vinnu-
stöðum er það viðhorf ríkjandi að menn eigi að
drífa sig hálflasið í vinnuna, hóstandi og kvefað
með klútinn uppi, en að sjálfsögðu eigum við að
hvetja þetta fólk til að vera heima þar til því er
batnað, því að ef það fær stuðning verður það síður
veikt aftur.
Orvæntingin tekur við á þriðja tímabilinu, starfs-
maður setur þá spurningu við starf sitt, efast um
að hann hafi valið rétt fag, verður hræddur við
framtíðina, finnst hann gera lítið gagn og þá er
stutt í að hann lendi i samskiptaörðugleikuni á vinnu-
stað. Á þessu stigi eru líkamlcg sjúkdómseinkenni
algeng eins og höfuðverkur, vöðvabólga, magaverk-
ur, niðurgangur, og margir fara
að einangra sig.
Þetta er talið vera afleiðinga-
ferli sem hefur varað langan tíma.
Á síðasta tímabilinu sem einkennist
af uppgjöf og sinnuleysi, brotna
menn oft líkamlega eða andlega
saman.“
Elísabet Berta segir að við getum
stöðvað þetta ferli. „Við verðum að
byrja á því að byggja okkur upp,
en verðum jafnframt að gæta þess að líta ekki á okk-
ur sem fómarlamb eða setja ábyrgðina yfir á aðra.
Við gætum þurft að skipta um vinnu, eða breyta
einhveiju í einkalífi okkar. Það þýðir hins vegar
ekki að skipta um vinnustað ef vandamálið fylgir
með í farangrinum. Þá er skynsamlegra að finna
til dæmis annað svið í vinnunni sem við höfum áhuga
á, eða að endurskipuleggja sig sem vinnuafl, spyrja
sig hvernig starfskraftur maður vill vera. Það þýð-
ir heldur ekki að kenna vinnustaðnum alfarið um
það hvernig komið er, menn verða að horfast í augu
við það hvernig persónuleikar þeir eru. Hverju
gætu þeir hugsanlega breytt í fari sínu?
Oft getur hjálpað að fara í meðferð, taka persónu-
leika sinn til endurskoðunar, og ef til vill einkalífið
líka. Við þurfum að gera okkur grein
fyrir því hvort við gerum of miklar eða
of litlar kröfur, bæði í vinnunni og
heima. í því sambandi ættum við að
skoða okkar eigið félagslega stuðnings-
net, eins og fjölskyldu, vini, vinnufélaga
og stofnanir sem við þurfum að hafa
samskipti við. Það er til dæmis mikil-
vægt að eiga einn góðan vin í vinnunni.
Það hefur komið í ljós hjá skólabörnum
að innihald námsins er ekki það mikil-
vægasta í skólastarfinu að þeirra mati,
heldur það að eiga einn góðan vin í
skólanum. Það sama gildir um hina full-
orðnu.
Elísabet Berta segir að aðferðir og
viðhorf til stjómunar hafi breyst gífur-
lega hin síðustu ár.
„Yfirmaður er ekki lengur sá sem
hefur töglin og hagldirnar og heldur
öðrum starfsmönnum niðri. Nú er aðalhlutverk yfir-
manns að kynnast starfsfólkinu, finna út hverjir eru
styrkleikar þess og reyna að ná þeim fram. Hann
á að styðja starfsfólk sitt, vera leiðandi, gæta þess
að starfsfólk hans fái endurmenntun svo að það
staðni ekki, og að aðbúnaður sé góður þannig að
fólki líði vel. Þannig nær hann fram hámarksafköst-
um og framleiðni. Því þroskaðri, sveigjanlegri og
hlýrri sem yfirmaðurinn er, þeim mun meiri mögu-
leikar eru á því að staðurinn blómstrL
Eins og vinnan er skilgreind hér á Islandi sýnist
mér að þeir sem sanna sig með Iangri viðveru fái
mesta umbun. Það er algengara meðal karla sem
taka yfirvinnu fyrir hönd heimilisins, en á sama tíma
og þeir eru í viðveru þurfa konurnar oft að redda
öllu mögulegu, fara í Bónus og Hagkaup, ná í börn-
in og koma við í apótekinu í leiðinni. Svo virðist sem
löng viðvera sé meira metin en árangur hér á Is-
landi, en það skilar þjóðfélaginu varla miklu.
Það krefst þors og áræðni að berjast gegn streit-
unni, en þá er ágætt að hafa orð heimspekingsins
Sorens Kirkegaard í huga þegar hann sagði, að það
að þora væri að missa fótfestuna, að þora ekki
væri að missa sjálfan sig.“
Minnisleysi
Á fyrrnefndri ráðstefnu í Beth-
esda í Bandaríkjunum kom meðal
annars fram að streita getur haft
áhrif á minni. Kanadíski læknirinn
Michael Meany gerði rannsókn á
minni og námshæfileikum eldri
karla og kvenna og lagði fyrir þau
próf í því sambandi. Niðurstöður
sýndu að þeir sem stóðu sig verst
á prófinu reyndust vera með mesta
____ magn streituhormóns-
ins Cortisol. Telur
Meany að Cortisol og
önnur streituhormón
geti skemmt heila-
stöðvar sem gegna
mikilvægu hlutverki
þegar minni er annars
vegar.
Joachim Bauer, sál-
___ fræðingur og tauga-
ónæmisfræðingur við
Háskólann í Freiburg í Þýskalandi,
telur að streita geti skemmt tauga-
frumur og leitt til öldrunarsjúk-
dómsins alzheimer. Hann fylgdist
með 21 alzheimerssjúklingi í ára-
tugi og segir að oft hafí þeir verið
haldnir mikilli streitu sex mánuðum
og allt að fimm árum áður en sjúk-
dómurinn braust út. Streitan hafi í
flestum tilvikum verið tengd dauða
maka eða börnum sem voru að yfir-
gefa hreiðrið. í heilaberki sjúklinga
sinna fann hann aukið magn Inter-
leuken-6, efnis sem undir venjuleg-
um kringumstæðum finnst í líkam-
anum þegar streita er mikil. Hann
telur að þetta efni hafi valdið
ólæknandi bólgu sem skemmdi
taugafrumur á stuttum tíma, og
leiddi síðan til alzheimerssjúkdóms-
ins.
Jón Snædal, sérfræðingur í öldr-
unarsjúkdómum, segir að þessi til-
gáta geti verið ein af mörgum um
orsök sjúkdómsins, en hann hafi
þó ekki heyrt um hana fyrr. „Þær
tilgátur sem hafa verið uppi þegar
um orsök sjúkdómsins er rætt eru
tengdar ákveðnum eggjahvítusam-
böndum. Hjá heilbrigðu fólki er
þetta eggjahvítuefni eðlilegt en hjá
alzheimerssjúklingum hefur orðið
breyting á þannig að fruman ræður
ekki lengur við það og það safnast
fyrir. Menn hafa verið að athuga
hvort þessi breyting stafí af galla
í litningum, þeir hafa fundið galla
sem virðast tengjast þessu, en ekki
tekist að skýra þá nema að litlu
leyti. Upphaflegar væntingar um
að þarna væri að finna orsökina
hafa ekki ræst því að þessir gallar
hafa fundist í fleiri litningum. Og
vafalítið er alzheimer ekki einn
sjúkdómur.
En það er vel þekkt bæði hjá
ungum og gömlum að streita valdi
gleymsku, og eldra fólk er við-
kvæmara því það á erfiðara með
að vinna undir álagi.“
Barist gegn streitu
Tímahrak, samkeppni og árang-
urslítið streð, ásamt erfiðleikum í
einkalífi taka sinn toll. Langvarandi
streita er talin skaðleg heilsunni og
á meðferðarstofnun einni í Múnchen
eru eftirfarandi ráðleggingar veitt-
ar í baráttunni gegn streitu.
Mönnum er fyrst bent á að skil-
greina streituna. Stafar hún af erf-
iðleikum í samskiptum við maka,
eða ef til vill yfírmann? Er tímahrak
ástæðan, samkeppni, eða lítill
árangur í starfí?
Mikilvægt er að ijúfa vítahring-
inn strax, til dæmis með innhverfri
íhugun, slökun, jóga eða annarri
hreyfingu eins og sundi eða göngu.
Þá þarf að vinna gegn streit-
unni. Læra að segja nei, dreifa verk-
efnum á fleiri hendur, vísa órétt-
mætri gagmýni á bug, skipuleggja
betur tímann og taka frá tíma fyrir
slökun og hvíld.
Að síðustu verður að endurskoða
lífsviðhorf og meta aðstæður, ef til
vill með breytingu í huga.
Þeir íslensku læknar og félags-
ráðgjafí sem rætt var við, mæltu
öll með hreyfingu af ýmsum toga
til að vinna á mestu streitunni og
góðum félagsskap utan vinnutíma.
Við þetta má ef til vill bæta ráðum
sem vitur kona á níræðisaldri gaf
ungu fólki. Hún sagði: Takið lífinu
með bjartsýni og ró.