Morgunblaðið - 22.01.1995, Blaðsíða 25

24 SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 22. JANÚAR 1995 25

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
UPPBYGGING
BESSASTAÐA
BESSASTAÐIR á Álftanesi
skipa ríkulegan sess í sögu
þjóðarinnar að fornu og nýju.
Þar sátu umboðsmenn Danakon-
unga fyrr á tíð. Þar sat ríkis-
stjóri á árabilinu 1941-1944.
Þar hefur forseti lýðveldisins
setið frá árinu 1944.
Bessastaðastofa var reist úr
íslenzkum grásteini árin
1761-66 og er því um 220 ára.
Þar var Bessastáðaskóli til húsa
árin 1805-1845. Þegar Bessa-
staðir urðu forsetasetur var
þessu gamla og söguríka húsi
breytt í upphaflegt snið að for-
sögn fagaðila. Síðan hafa bygg-
ingar á Bessastöðum tekið tals-
verðum breytingum. Og frá ár-
inu 1989 hafa farið þar fram
viðamiklar endúrbætur og fram-
tíðaruppbygging.
Fagna ber því að forsetasetri
lýðveldisins, Bessastöðum, er
sómi sýndur; endurbótum og
framtíðaruppbyggingu sinnt af
reisn. Það hefur á hinn bóginn
á skort að þjóðinni hafi fyrir:
fram verið gerð með viðeigandi
hætti grein fyrir framkvæmdaá-
formum, hvern veg standa ætti
að verki, sem og kostnaðaráætl-
unum. Það er einnig umhugsun-
arefni, á hve langan fram-
kvæmdatíma á að dreifa upp-
byggingu af þessu tagi.
Þjóðin ber hlýjan hug til for-
setasetursins. Eðlilegt er að
henni gefizt kostur á að skoða
þessar framkvæmdir og áhuga-
verðar byggingar á setrinu, m.a.
fornleifakjallarann.
Víða hafa gestir og gangandi
vissan aðgang að hliðstæðum
þjóðareignum. Eðli máls sam-
kvæmt lýtur hann ákveðnum
takmörkunum. En hóflegur að-
gangur almennings að Bessa-
stöðum styrkir tengslin milli
þjóðarinnar og staðarins.
STARFS-
SKILYRÐI
RÁÐHERRA
A
OLAFUR G. Einarsson
menntamálaráðherra vík-
ur að starfsskilyrðum ráðherra
í viðtali við Morgunblaðið síðast-
liðinn sunnudag. Hann kveðst
fá um 200 viðtalsbeiðnir í mán-
uði og óhugsandi sé fyrir ráð-
herra að sinna þeim öllum per-
sónulega.
„Ég er líka þeirrar skoðunar
að það sé nauðsynlegt að búa
svo um hnútana og tryggja svo
vinnubrögð í stjórnkerfinu að
menn telji sig ekki þurfa að ná
tali af sjálfum ráðherranum til
þess að koma málum sínum
fram,“ segir ráðherrann í viðtal-
inu. „Ef því er svo farið segir
það mér einfaldlega að það sé
eitthvað að í stjórnsýslunni.
Menn þurfa að geta treyst því
að unnið sé í þeim málum sem
þeir bera fyrir bijósti dn þess
að þurfa að fylgja þeim eftir
með persónulegum viðtölum og
án þess að tala við ráðherrann.“
Menntamálaráðherra hittir
hér naglann á höfuðið. Það fyrir-
komulag, sem hann lýsir, er leif-
ar gamals tíma er samfélag
smæðarinnar var allsráðandi á
íslandi. Fólk hefur vanizt því að
geta leitað beint til þess, sem
•tekur hinar pólitísku ákvar-ðanir,
í stað þess að snúa sér til emb-
ættismanna, sem hafa sérþekk-
ingu til að fjalla um ákveðin
mál í smáatriðum.
Hlutverk ráðherra er auðvitað
ekki að skipta sér af sérhverju
máli, sem á borð ráðuneytis
þeirra kemur. Þeir eiga að sinna
heildarstefnumörkun og eiga
ekki að þurfa að láta venjubund-
in mál til sín taka. En þeir geta
hugsanlega sjálfum sér um
kennt að kerfið virkar eins og
það gerir. Þeir hafa sjálfir verið
seinir til að aðlaga starfshætti
sína breyttum aðstæðum.
Tillaga Ólafs G. Einarssonar
um að ráðherrar víki af þingi
meðan þeir sitja í ráðherrastóli
er jafnframt athyglisverð. Slíkt
fyrirkomulag gæti orðið til þess
að skilja betur á milli löggjafar-
og framkvæmdavalds en nú er,
kynni að auka sjálfstæði þings-
ins og myndi áreiðanlega gefa
ráðherrum meiri tíma til að
sinna stefnumótun í ráðuneyt-
um.
Snjóhvít
fannblæja -
innskot
MARGT OG MIKIÐ
hefur verið skrifað um
erfiðasta kvæði Jón-
asar Hallgrímssonar, Alsnjóa, sem
talið er að hann hafí ort í Sór á
öndverðu ári 1844. Útgefendur
Ljóðmæla Jónasar 1913 segja fram-
an við kvæðið, „Jónas hefír sent
Brynjólfí kvæði þetta til Hafnar
handa Fjölni, ásamt Sláttuvísum,
Kossavísum og Heimasetunni, með
bréfí, sem nú mun glatað. Brynjólf-
ur skrifar aftur Jónasi 11. Marz
1844: „... Vísuna Alsnjóa hefí ég
ekki viljað lesa upp (á fundi Fjölnis
félaga) og ber það til þess, að þó
hún sé mikið skáldleg í rauninni,
og ef til vill skáldlegust af þeim
öllum, þá er miðerindið svo kátlegt,
að ég naumast skil það, að minnsta
kosti ekki seinni partinn; „og stend-
ur sig á blæju breiðri,/ býr þar nú
undir jörð í heiðri...
Kvæðið var ekki prentað fyr en
að Jónasi látnum."
Þó að Brynjólfur Pétursson nefni
einungis miðerindi kvæðisins,
Dauðinn er hreinn og hvítur snjór,
eingog prentað er í þessari útgáfu,
eru bæði 1. erindið og hið 3. eða
síðasta, einnig jafn erfíð til skiln-
ings og má raunar segja að þau
minni á sum atómkvæði að því leyti
hve nauðsynlegt er að sérhver les-
andi skilji og njóti með sínum hætti.
Um þetta kvæði hef ég ijallað hér
í Helgispjalli áður og einnig í bók
minni Úm Jónas og verður það
ekki endurtekið. En ástæðan til
þess að ég nefni það nú enn einu
sinni er sú að upphaf þess minnir
óneitanlega á þær lýsingar sem við
höfum fengið frá Súðavík undan-
fama daga af slysstað og öllu um-
hverfinu þar vestra, en snjóflóðið
þar er hið annað
mannskæðasta á Is-
landi á þessari öld,
eða frá því átján fór-
ust í snjóflóðinu mikla
í Siglufirði 1919, Ei-
lífur snjór í augu mín,
segir Jónas í upphafí Alsnjóa og
augljóst hann er að lýsa íslenzkum
vetri einsog hann getur orðið þegar
hann fer hamförum um þetta kalda
land og þá dettur honum dauðinn
í hug og sá sem allt stendur af sér
„á blæju breiðri“ en í lok kvæðisins
fullyrðir skáldið að móður okkar
allra „aumingja jörðinni“ sé annt
um okkur öll þóað hún verði að
bera sinn þunga kross einsog þeir
sem upplifa dauðann í bylnum stóra
seinast. Augljóst má vera að kveikja
kvæðisins er sú reynsla af íslenzk-
um vetri sem þjóðin hefur þurft að
horfast í augu við gegnum aldirnar
og líkingin þannig tekin af íslenzk-
um staðháttum. Og þá er að sjálf-
sögðu nauðsynlegt að verá vel á sig
kominn til að standast átök við það
óblíða umhverfi sem er í svo nánum
tengslum við dauðann. En þá getur
dauðinn einnig verið hreinn og tær
einsog snjórinn á þessari breiðu
bæju og hann getur verið hvítur
einsog í glórulausri stórhríð þegar
menn sofna svefninum langa inní
eilíft hríðarkófið eða mæta örlögum
sínum í snjóskriðum blindrar og
hamslausrar náttúru ' og spyrja
þessa heims — eða annars, Hvar
er ég? í endursögn sinn á Móðurást
sem sýnir aðvísu ekki þau listrænu
tök sem Jónas átti einn og fjallar
um förukonu sem varð úti í kafalds-
byl í Noregi en börn hennar tvö sem
hún hafði með sér fundust lifandi
því konan hafði sveipað þau klæðum
sínum, fórnað þeim lífi sínu, talar
skáldið um „snjóhvíta fannblæju"
sem líknandi veturinn lagði yfir lík
móðurinnar — og síðan rís miskunn-
arrík sólin yfír þetta helgrinda-
hjam. En þá biður skáldið þess að
neisti guðs líknsemdar verði til
blessunar og huggunar. I formála
fyrir þessu kvæði segja útgefendur
að Jónas hafí verið heima á íslandi
þegar hann orti kvæðið 1837 „og
skrifaði þeim kvæðið i bréfí félögum
sínum, en þeir settu í „Fjölni" kafla
úr því“. En þar talar Jónas m.a.
um það hvemig hann vilji að kvæð-
inu verði snúið svo það styggi ekki
fegurðartilfínninguna en hann ætl-
ist ekki til „að þér muni þykja nokk-
uð til þess koma“ enda segir hann
af hógværð sinni, Ég er ekki skáld,
eins og þú veizt...
Það væri ekki út í hött þótt full-
yrt væri að Alsnjóa eigi rætur í ein-
hveijum þeim náttúrahamföram
sem við þekkjum ekki lengur; að það
eigi rætur í óblíðum vetri og ís-
lenzku fannfergi. Á þeim árum urðu
margir til í baráttunni við óblíða
veðurguði hér út á hjara veraldar.
Og vafalaust hafa snjóflóð sótt á
hugann ekkisíður en nú. En byggð
var stijál og íslenzku bæimir með
öðrum hætti en nú, eða einskonar
hluti af náttúrunni og umhverfinu
rétteinsog hólar í landslagi. Og fólk-
ið sem bjó í þessum torfkofum var
samvaxið landinu og átti alltaf von
á því versta. En það trúði á jörðina
og bar þennan þunga kross með
landinu sínu því hér átti það heima
og leið þess lá inní þá líknsömu blind-
hríð sem Jónas lýsir í Móðurást og
einnig í Alsnjóa öðrum þræði. Kvæð-
ið er að sjálfsögðu einskonar líkinga-
mál og fjallar ekkisízt um lífsbarátt-
una og lífsháskann „á blæju breiðri".
En Island á einnig miskunnarríka
sól og við höfum ávallt búið að
þeirri von og þeirri trú sem var
Jónasi Hallgrímssyni einskonar
ljósgjafí og leiðsögustef.
M
(meira næsta sunnudag)
HELGI
spjall
Laugardagur 21. janúar
ISLAND ER ENGIN VEÐUR-
paradís. Það minnir á það öðru
hveiju hvar við erum í sveit
sett á þessum blessaða hnetti
okkar. Framhjá því verður ekki
horft að við búum á mörkum
hins byggilega heims, eins og
sagt hefur verið. Hin blíða
ásjóna landsins sem fylgir okkur í minning-
unni og vekur eftirvæntingu og tilhlökkun
hvern dag sem guð gefur er ekki síður til
vitnis um það sem við eigum en þær vetrar-
hörkur sem við höfum kynnzt undanfarna
daga og þau ótíðindi sem minna einna
helzt á vanmátt þjóðarinnar gagnvart nátt-
úruöflunum fyrr á öldum. Það má vel til
sanns vegar færa að land okkar sé einskon-
ar helgrindahjarn en það er gjöfult og
gott þegar vel árar og við þurfum ekki
að kvarta vegna ytri aðbúnaðar, tækni og
framfara sem við höfum kynnzt á þessari
öld, síður en svo. Það er ekki ofmælt að
flestar þjóðir heims búa við erfíðari kjör
en við hvað sem óblíðum náttúruöflum líð-
ur, erfiðum samgöngum og ótíðindum.
Landið
okkar
ÍSLAND ER EKKI
eina landið á jörð-
inni sem getur verið
óti-yggt og býður
upp á óvænta at-
burði, ekki sízt þá sem valdið geta sorg
og harmi. Við getum að sjálfsögðu átt von
á hættulegum eldgosum hvenær sem er,
við getum fengið yfír okkur háskasamleg
flóð á Mýrdalssandi og ófyrirsjáanlegan
landskjálfta á Suðurlandi en engum dettur
í hug að hverfa frá landinu af þeim sök-
um, þvert á móti höfum við ávallt reynt
að lifa með landinu þó við getum ekki
ætlazt til þess að blind náttúra þess geti
lifað með okkur eins og við mundum helzt
óska. Þessi náttúra er að mörgu leyti ógn-
vænleg og hún getur farið hamförum og
enginn ætti að ætlazt til þess að við getum
gert landið að vini okkar í þeim skilningi
sem við leggjum í þetta orð, heldur verðum
við að aðlagast andstæðum þess og þakka
fyrir það sem okkur er gefíð og leita skjóls
í þeirri forsjón sem hefur gefíð íslending-
um þrek til að lifa af alla þá óáran sem
yfír landið hefur dunið. Það getur engin
tækni breytt landinu okkar. Það er miklu
frekar að landið okkar geti breytt okkur.
Þannig eigum við að horfast í augu við
alvöru þess umhverfis sem við byggjum.
Við ráðum ekkert við náttúruöflin. And-
spænis þeim erum við eins og flugur; ekki
einungis við heldur allt fólk á jörðinni.
Japanar vita um þessar mundir, ekki síður
en við, hvers maðurinn má sín andspænis
blindum náttúruöflum. Landskjálftarnir
hafa minnt þá óþyrmiiega á hvar þeir
búa. En Japönum dettur að sjálfsögðu
ekki í hug að yfírgefa land sitt vegna
þeirra ógnlegu hamfara sem þeir mega
alla tíð eiga von á, ekki síður en við. Þeir
verða að lifa með þessa vitneskju og gera
eins og við allt sem í þeirra valdi stendur
til að minnka hættumar sem manninum
eru búnar af náttúru sinni og umhverfi.
Maðurinn og
umhverfið
ALLT ER AF-
stætt. Þúsundir
manna farast í
náttúruslysum í
milljónalöndum.
Samt er það hlutfallslega minni blóðtaka
en þegar lítið íslenzkt byggðarlag verður
fyrir miklum búsifjum. Þegar 7% íbúa
Súðavíkur deyja í háskasamlegum nátt-
úruhamförum mundi það samsvara nokkur
þúsund manns á Stór-Reykjavíkursvæðinu
og einhverjum milljónum með stórveldum.
í litlu samfélagi er hugsað um hvern ein-
stakan, hann er mikilvægur og líf hans
er dýrmætt. En þó að við skiljum ekki þau
ósköp sem geta dunið yfír útlendar þjóðir,
eins og til dæmis þegar 100 þúsund manns
fórust á sínum tíma í ógnlegum land-
skjálfta í Japan, þá megum við ekki gleyma
því að hver einstakur er einnig mikilvægur
í öðrum löndum. Allt fólk á sína ástvini,
einnig þeir sem milljónalöndin byggja. En
það er bæði satt og rétt að heili okkar
rúmar ekki þá ægilegu sóun mannslífa sem
við þekkjum úr samtíð okkar, getur jafn-
vel hafnað þeim staðreyndum sem við blasa
vegna þess hve ógnlegar þær eru. Maður-
inn sjálfur getur verið eins og blind náttúr-
an persónugerð og sú vitneskja er í raun
eina vonin til að skilja margt af því sem
gerzt hefur í samtíma okkar, t.a.m. í út-
rýmingarbúðum. Við verðum, þrátt fyrir
tækniöld, að staðsetja manninn í umhverfí
hans sem einn þátt náttúrunnar og for-
sendu góðra tíðinda eða illra. Þannig er
ef til vill unnt að horfast í augu við
grimmdaræði nasismans og kommúnism-
ans sem blindar hamfarir náttúrunnar og
þess úmhverfis sem forsjónin hefur trúað
okkur fyrir að rækta og bæta og aðlagast
eins og okkur er unnt. En við skulum aldr-
ei festast í þeirri oftrú á manninn að hann
geti orðið herra jarðarinnar því það hefur
hefnt sín grimmilega og mun alltaf gera.
Maðurinn er hluti af jörðinni og honum
hefur verið falið að rækta garðinn sinn
þótt eðli hans sé með þeim hætti að hann
hefur sjaldnast haft taumhald á grimmd
sinni og dýrslegum hvötum. En eins og
við getum ræktað umhverfi okkar og lifað
með því þannig standa vonir til þess að
aukin þekking og vísindaleg hugsun geti
lagað umhverfið meir en áður að þörfum
okkar og metnaðarfullum kröfum. En þá
verðum við einnig að minnast þess að
náttúran kemur okkur ævinlega í opna
skjöldu eins og gerðist í Súðavík og raun-
ar öllum að óvörum þótt reynt væri að
standa á verði og vera sem bezt undir það
búin að koma í veg fyrir mannskaða og
stórslys. Okkur tókst það ekki þótt vel
væri að verki staðið þegar ósköpin höfðu
dunið yfír. Þá vorum við illilega minnt á
hver við erum og hvar okkur er ætlað að
lifa með þróttleysi okkar og viðnámi í senn
svo að vitnað sé í kunnuglegan skáldskap.
Og við vorum einnig minnt á að í hamför-
um náttúrunnar lamast ekki einasta sam-
göngur allar heldur bregzt einnig sú tækni
sem er svo hversdagslegur þáttur daglegs
lífs okkar að við hugsum varla um hana,
símar verða að litlum notum og rafmagn
bregzt svo að heill landshluti eins og Vest-
fírðir er í einni andrá myrkri og einangrun
undirorpinn svo að helzt minnir á það
myrkur sem ríkti áður en rafmagnsljósið
birti upp samfélag okkar, fyllti okkur yl
og öryggiskennd.
Merkileg
saga
ÞAÐ ER SKEMMRA
milli miðalda og
nútímans en okkur
getur fundizt í dag-
legu hugsunarlitlu
amstri þegar allt gengur að óskum og
engin vá er fyrir dyrum. Álftafjörður er
eftirminnilegur fyrir margra hluta sakir,
ekki sízt vegna þess hversu vinalegur hann
getur verið og broshýr undir tignarlegum
fjöllum. Súðavíkurhreppur nær frá Götum
yzt í Súðavíkurhlíðum og um Álftafjörð
allan, Seyðisfjörð og Hestfjörð vestan- og
innanverðan út að landi Hvítaness í Ögur-
sveit. Við Álftafjörð hafa staðið 20-30
býli og öll átti þessi byggð kirkjusókn að
Eyri við Seyðisfjörð sem var gamalt höfuð-
býli, en kirkja var reist í Súðavík 1961.
Flestir íbúar Súðavíkurhrepps hafa átt
heimili sitt í Súðavíkurkauptúni en það
stendur við vestanverðan Álftafjörð og á
rætur, eins og mörg önnur þorp á íslandi,
í mikilvægri útvegsjörð. Á Islandi hefur
fram á þennan tíma verið byggt þar sem
er landgóð jörð fyrir sauðfé eða gjöful
fiskimið. Á Súðavík tók að myndast þétt-
býli þegar Norðmenn hófu mikla útgerð á
Langeyri þar sem bryggjur og fískverkun-
arhús hafa staðið og raunar víðar við fjörð-
inn. Töluverður fjárbúskapur hefur verið
í Súðavík og ræktanlegu landi verið breytt
í tún sem teygja sig upp í fjallshlíðina og
gefa þessu fámenna sjávarplássi hlýlegan
og uppörvandi svip þegar tún taka að
grænka á vorin. I Súðavík hefur verið
grunnskóli með sjö bekkjum, þar var sím-

SÉÐ yfír Álftafjörð.
SÚÐAVÍK. Súðavíkurhlíð endar fyrir ofan þorpið. Upp af Heiðnafjalli ris tindurinn
Kofri, þekkt mið á Isafjarðardjúpi. Sauradalur á miðri mynd.
stöð opnuð 1946 en sjálfvirkur sími kom
þangað 1969. Póstafgreiðsla hófst 1945
en þar hafði verið svonefnd bréfhirðing frá
því um aldamót.
Súðavík hefur ekki einungis verið vax-
andi byggðarlag þar sem fólk hefur átt
sér vonir og drauma og reynt að nýta sér
eftir beztu getu það bjargræði sem liggur
við þessari gömlu útvegsjörð heldur á þetta
pláss sér einnig merkilega sögu, ekki síður
en önnur lítil sjávar- og sveitaþorp á ís-
landi.
íbúafjöldinn hefur sveiflazt í takt við
atvinnutækifærin og þá fólksflutninga til
suðvesturshornsins sem markað hafa
þessa öld. Skömmu fyrir aldamót búa um
100 manns í Súðavík að meðtölduin Eyrar-
hreppi og frá aldamótum fjölgar íbúum
jafnt og þétt fram um miðja öldina. Þá
fækkar íbúum nokkuð næsta áratuginn
og 1960 eru íbúar Súðavíkur 184. Eftir
það fjölgar þeim aftur og árið 1982 verður
íbúafjöldinn mestur 270 manns. Síðan
hefur fólki í Súðavík fækkað og 1. desem-
ber síðastliðinn bjuggu þar 227 manns.
Mikilvæg
vísbending
I ÞESSU UM-
hverfí hefur fólk
horft til bjartrar
framtíðar. Það hef-
ur byggt upp þetta
litla samfélag af þeirri eindregnu atorku
sem íslendingum er í blóð borin og auðvit-
að hafa miklar vonir verið bundnar við þá
atvinnuuppbyggingu sem þarna hefur ver-
ið þótt hún hafi eins og víða annars stað-
ar á Vestfjörðum átt undir högg að sækja.
En með batnandi samgöngum og návist
við höfuðstað Vestfjarða, Isafjörð, og þá
ekki sízt gerð þeirra ganga sem tengja
munu saman byggðir Ónundarfjarðar,
Súgandafjarðar, Bolungarvík, Hnífsdal og
ísafjörð hafa vonir staðið til þess að nýtt
átak til blómlegrar uppbyggingar verði
íbúum Álftafjarðar til örvunar og uppdrátt-
ar, ekki síður en öðrum þeim Vestfírðing-
um sem eygja nýja tíma með þessum gífur-
legu samgöngubótum. En það hefur ekki
árað sem bezt fyrir sjósókn þótt lífæðin
liggi að sjálfsögðu enn um skip og fisk-
vinnsluhús.
Nú er átakanlegt um að litast á Súða-
vík við Álftafjörð. Blind náttúran hefur
skilið eftir sig ör sem seint eða aldrei gróa.
Og sorgin gleymir engum. Við það hafa
íslendingar mátt sætta sig öldum saman
og ekki síður nú en áður fyrr.
Súðavík eins og við þekktum heyrir
sögunni til, segir sveitarstjórinn, en —.
Frystihúsið stendur enn óskaddað og slapp
undan þeim hrammi sem fastast sló. Það
er, þrátt fyrir allt, vísbending um að enn
verði sótt á þessar slóðir. Maðurinn sækir
þangað sem lífvænlegt er, það er björgin
sem ákveður búsetuna. Og engin ástæða
er til að ætla að náttúran verði óblíðari á
Súðavík en annars staðar. Það hafði ekki
orðið eldgos í Vestmannaeyjum í 5.000
ár þegar Eldfell sótti í sig veðrið.
Við búum í erfiðu tandi þar sem er allra
veðra von. En þetta land er okkar staður
og þegar ósköp dynja yfir finnum við bet-
ur en ella að við erum ein þjóð og hver
einstaklingur er sérstakur og mikilvægur
þáttur í þeim vefnaði sem við köllum ís-
lenzkt þjóðlíf.
Súðavík eins og
við þekktum
heyrir sögunni til,
segir sveitarstjór-
inn, en Frysti-
húsið stendur enn
óskaddað og
slapp undan þeim
hrammi sem
fastast sló. Það er,
þrátt fyrir allt,
vísbending um að
enn verði sótt á
þessar slóðir.
REYKJAVÍKURBRÉF