Morgunblaðið - 08.11.1995, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 8. NÓ.VEMBER 1995 23
AÐSEIMDAR GREINAR
Um gæðamat í grunnskólum
TIL upplýsingar
vegna greinar sem
birtist í Morgunblað-
inu 27. okt. sl. undir
heitinu „Gæði og
fræði“ finnst mér ég
verða að láta frá mér
fara nokkur orð. Höf-
undur greinarinnar er
Margrét Theodórs-
dóttir, skólastjóri, og
form. borgarmálahóps
Sjálfstæðisflokksins í
skóla- og dagvistar-
málum. Enda þótt
spurningum í grein-
inni sé ekki beint til
mín, heldur til nýs
meirihluta í borginni,
finnst mér við hæfi, stöðu minnar
vegna sem fræðslustjóri, að draga
fram nokkrar staðreyndir varðandi
efni greinarinnar. Það skal tekið
fram að ég er hér ekki að svara
fyrir hönd annarra en okkar á
Fræðsluskrifstofunni, en þar hefur
þessa grein borið á góma.
Skólastjórar í grunnskólum
Reykjavíkur
Fyrst vil ég bera blak af skóla-
stjórum grunnskólanna hér í borg,
en Margrét undrast yfir því að sjá
þá ekki, utan eins þeirra, á ráð-
stefnu sem haldin var í lok ágúst
á vegum Háskólans á Akureyri
um „Gæðastjórnun í menntakerf-
inu“. Skólastjórar höfðu um þessar
niundir mjög mikið að gera við
undirbúning skólabyijunar, en það
á sér sífellt stað flutningur á börn-
um milli hverfa og til borgarinnar
og upp koma mál sem leysa þarf
á síðustu dögunum. í júní sl. hafði
einmitt verið ákveðinn fundur með
skólastjórnendum og fræðsluyfir-
völdum í Reykjavík um svipað leyti
og umrædd ráðstefna
var fyrir norðan. Á
þeim fundi voru 67
skólastjórar og að-
stoðarskólastjórar og
þar var m.a. rætt um
skólastarfið framund-
an, hvaða námskeið
yrðu í boði og annað
því um líkt. Það er
ekki vegna skorts á
faglegum áhuga að
skölastjórar hverfa
ekki á brott úr skólum
sínum síðustu dagana
í ágúst þegar vinna
við skipulag skóla-
starfs stendur sem
hæst. Þá er mikilvægt
að þeir séu til staðar til að greiða
úr vanda og svara fyrirspurnum
bæði foreldra og kennara. Auk
þess má benda á að skólastjórar
hafa ekki digra sjóði í skólum sín-
um til að greiða flugfar og gist-
ingu auk námskeiðskostnaðar upp
á þúsundir króna.
Verkaskipting ríkis og
sveitarfélaga
Samkvæmt lögum hefur
fræðsluskrifstofan, sem er ríkis-
stofnun, með höndum innra starf
í grunnskólunum eða það sem lítur
að faglegum þáttum í skólastarfi
svo sem: Kennsluráðgjöf, sálfræði-
þjónustu, skólaþróun og ný-
breytnistarf, endur- og símenntun,
alla sérkennslu, sérskóla og skipu-
lag sérúrræða auk ráðningar- og
launamála kennara. Lögbundin
verkefni sveitarfélaga eru hins-
vegar: Byggingamál skóla, við-
hald, búnaður, ræsting o.fl. Nú
hefur borgin bætt við starfsemi í
húsnæði skólanna, svokölluðum
„heilsdagsskóla“ eða lengdri við-
Áherzla á hinn félags-
lega þátt í skólastarfi
--------------------7--
hefur aukist, segir As-
laug Brynjólfsdóttir,
auk fræðsluþáttarins
sem áður fyrr var lögð
megináhersla á.
veru fyrir nemendur, en það er
þjónusta sem foreldrar eiga kost
á gegn greiðslu. Auðvitað geta
sveitarfélög lagt ijármagn til ann-
arra hluta í skólastarfi og það
hefur 'Reykjavíkurborg gert á
ýmsum sviðum, t.d. til listkynning-
ar og einnig til að lengja skóladag
barnanna. Meðan flutningur
grunnskólans er ekki orðinn að
veruleika er verkaskiptingin í stór-
um dráttum eins og að ofan grein-
ir.
„Gæði og fræði“ í grunn-
skólum Reykjavíkur
í grunnskólum Reykjavíkur hef-
ur undanfarin ár mjög mikið verið
unnið að nýbreytni- og þróunar-
starfi og kennarar hafa sótt fjölda
af námskeiðum og fræðslufundum
á hveiju skólaári. Faglegt mat á
skólastarfi hefur víða farið fram
og margt hefur verið gert til að
auka hæfni kennara og stjórn-
enda. Kennslufulitrúar vinna með
kennurum og skólastjórnendum
að þróun innra starfs í skólum,
m.a. sjálfsmati og skólanámskrár-
gerð, en hún er einn liður í mati
á skólastarfi og skólaþróun. Þegar
hafa 7 skólar tekið þátt í tveggja
ára starfsleikninámi sem er ein-
hver besta leiðin til að efla hæfni
allra kennara í skólunum og
stjórnenda og nú í haust hófst
starfsleikninám í einum skóla. Þá
hafa 5 skólar tekið þátt í þróunar-
verkefni í samvinnu við KHÍ um
gerð skólanámskrár og mörkun
innri stefnu. Yfir hundrað kennar-
ar sóttu námskeið um stjórnun og
útfærslu kennslu í blönduðum
bekk.
Haldin hafa verið námskeið um
inat á skólastarfí fyrir kennara og
skólastjórnendur í þremur skólum
og nú stendur yfir skólastjóranám-
skeið þar sem m.a. er fjallað um
skólaþróun, skólanámskrá og
starfsmannastjórnun.
Á síðastliðnum vetri sóttu 40
kennarar námskeið sem fjallaði
um námsmat í lestri á öllum stig-
um grunnskólans. Þar sömdu þeir
sjálfir próf sem notuð voru í þeirra
eigin skólum. Um svipað lejiti var
námskeið í stærðfræði fyrir
stjórnendur og kennara í 7 skólum
þar sem skólanámskrá í stærð-
fræði var til umfjöllunar og end-
urmats. Árlega eru í Reykjavík
haldin á fimmta tug námsgrein-
amiðuð námskeið fyrir helstu
málaflokka skólastarfs, s.s. ís-
lensku, stærðfræði, lestrar-
kennslu, samfélagsgreinar,
íþróttir, hand- og myndmennt,
tungumál, sérkennslu, almenna
bekkjarkennslu og þannig mætti
lengi telja. Síðan hefur farið fram
stuðningur við margs konar þró-
unar- og nýbreytnistarf. sem
kennarar vinna að með styrkjum
úr þróunarsjóðum. Hér er aðeins
drepið á fátt eitt af því sem unn-
ið er að í skólum borgarinnar og
eykur bæði á „gæði og fræði“
skólanna.
Uppeldisfræði og
gæðastjórnun
Vissulega væri gott að sinna
enn betur en gert hefur verið
mati á gæðum skólastarfs með það
fyrir augum að bæta það. Væntan-
lega eru til ýmsar aðferðir til þess
og „gæðastjórnun“ er áreiðanlega
ein þeirra. En hér er um að ræða
mál sem ekki er hægt að afgreiða
í eitt skipti fyrir öll. Skólinn verð-
ur að vera í stöðugri þróun og því
þarf vinna við skólanámskrárgerð
og mat á skólastarfi sífellt að vera
í gangi. Sjálfsagt er fyrir skóla-
stjórnendur og kennara að vera
vakandi yfir því sem að gagni má
koma við að auka gæði í skólum
landsins.
Umbótasinnaðir uppeldisfræð-
ingar hafa árum og öldum saman
unnið að þróun aðferðarfræði til
að meta skólastarf í þeim tilgangi
að geta skilgreint hvað sé gott og
æskilegt í þeim efnum. Hlutverk
skólans í dag er talsvert breytt frá
því sem áður var. Áhersla á hinn
félagslega þátt hefur aukist og
einnig á eflingu þroska hvers og
eins auk fræðsluþáttarins sem
áður fyrr var lögð megin áhersla
á. Kennslufræðin og uppeldisfræð-
in eiga vissulega sínar eigin að-
ferðir við mat á skólastarfi. Góður
skóli byggir á hæfum og áhuga-
sömum kennurum, yel skipulagðri
skólanámskrá, góðum starfsanda
og samstarfi við foreldra, mark-
vissri endurmenntun og síðast en
ekki síst öflugri og faglegri for-
ystu skólastjórnenda.
Eg vil að lokum árétta að
skyldunámsskólinn þarf að sinna
mjög ólíkum einstaklingum og
börn þurfa að fá að dvelja við
bernsku- og æskuárin en ekki
hlaupa yfir þau vegna of mikillar
áherslu á að gera þau sem fyrst
að fullorðnu fólki.
Höfundur er fræðslustjóri Reykja-
víkurumdæmis.
Eru plastumbúðir undir
matvæli heilsuspillandi?
Karlkyn í kreppu
9. ÁGÚST sl. sýndi Sjónvarpið
heimildarmyndina Karlkyn í
kreppu frá sjónvarpsstöðinni BBC.
Fjallaði hún um þá óhugnanlegu
staðreynd að víða um heim eiga
karldýr ýmissa tegunda undir
högg að sækja. Mörg hundruð
dýrategundir kunna að vera í út-
rýmingarhættu, þar með talinn
maðurinn. Fundist hafa karlkyns
krókódílar með lítilfjörleg eða van-
sköpuð kynfæri og tvíkynja fiskar.
Hjá karlmönnum hefur ófijósemi
margfaldast á síðustu 50 árum.
Einnig hefur fjöldi afbrigðilegra
kynfrumna, vansköpun kynfæra
og krabbamein í kynfærum stór-
aukist á sama tíma. Margt bendir
til að þessar breytingar stafi af
því að magn kvenhormóna
(östrógena) eða efna með slíkum
áhrifum hafi aukist í umhverfinu
meir en góðu hófi gegnir. - Mér
virðist að efni þessarar heimildar-
myndar hafi ekki vakið þá athygli
hérlendis, sem verð væri.
Spurningin er hvaða efni gætu
verið á ferðinni, sem valda þessum
ófögnuði. í þessu sambandi er
einnig á það að líta að illkynja
sjúkdómar í bijóstum og æxlunar-
færum kvenna virðast einnig vera
að aukast frá því sem áður var.
Þessar breytingar hljóta að stafa
af utanaðkomandi atriðum (meng-
un) þótt breyttir lifnaðarhættir og
mataræði kunni líka að hafa áhrif.
Enginn vafi er á því að tóbaks-
reykingar eru mikill skaðvaldur
þegar illkynja sjúkdómar eru ann-
ars vegar. En hvað sem um reyk-
ingar má segja hafa þær þó engin
kvenhormónaáhrif og eru því úr
sögunni í þessu sambandi.
Eins og heimildarmyndin fjall-
aði réttilega um hefur margt í
umhverfinu breyst stórkostlega á
sl. 50 árum. Þar ber fyrst að nefna
aukna mengun vegna bruna í
hreyflum (bílvélum), vegna hvers
kyns efnaiðnaðar og vegna notk-
unar kemískra efna í iðnaði, land-
búnaði og heimilishaldi svo fátt
eitt sé nefnt. Þrátt fyrir þetta hef-
ur ekki tekist að sýna fram á til-
vist östrógen-mengunarefna í um-
hverfinu nema í einu tilviki. Það
eru svokallaðir alkýlfenólar í
plasti. Þessi efni (okt- og nónoxýn-
ól) uppgötvuðust fyrir tilviljun og
reyndust hafa mikil östrógen-áhrif
á tilraunadýr. Áður voru þau talin
óeitruð og meinlaus. Þó var vitað
að þau hafa sæðisdrepandi áhrif
og hafa því verið notuð til getnað-
aivarna. Um verkunarmátann var
hins vegar ekkeii vitað.
Notkun plastumbúða undir mat-
væli hefur aukist gífurlega á sl.
50 árum og nú er svo komið að
nær öllum mat er pakkað í plast.
Plastið hefur marga augljósa
kosti: Það er ódýrt, létt og brotnar
ekki. Flestir hafa haldið að það
væri skaðlaust heilsu manna, m.a.
vegna þess að það er fast og óupp-
leysanlegt að því er virðist. En
flestir kannast þó við plastlykt og
plastbragð þannig að eitthvað af
„lausum“ efnum hljóta að vera í
því líka.
Plast er einatt ekki eins
hreint og ætla mætti,
segir Reynir Eyjólfs-
son, sem mælir með
glerílátum.
Hvað er plast?
Plast er sundurleitur flokkur
gerviefna, þ.e. efna sem eru búin
til með efnafræðiaðferðum. Efni-
viðurinn er oftast einföld efni
(monomers) sem skeytt eru saman
í stórar sameindir eða fjölliður
(polymers) með aðstoð efnahvata
(catalysts) við mikinn hita og
þrýsting. Efniviðurinn (inonomer)
er oft eitraður (vínýlklóríð, ísósýa-
nöt, fenól, formaldehýð, metakrýl-
öt, akrýlónítríl o.fl.). Efnahvatarn-
ir eru sömuleiðis einatt eitraðir
(klórsúlfónsýra, peroxíð, azósam-
bönd o.s.frv.). Reynt er að tryggja
að sem minnst af þessum efnum
verði til staðar í plastefninu sjálfu
og það sama á við um ýmis auka-
efni, sem myndast við efnasmíðina
(synthesis). Plastefni til umbúða-
framleiðslu er venjulega búið til
sem ómótað hráefni í duft- eða
kyrnisformi. Umbúðimar eru svo
búnar til síðar með aðferðum, sem
venjulega fela í sér upphitun
og/eða mikinn þrýsting. Við þetta
geta ný aukaefni orðið til í plast-
inu.
Plast er því einatt ekki eins
„hreint“ og ætla mætti og ekki
bætir úr skák að í það er oft vísvit-
andi blandað ýmsum „bætiefnum“
til þess að breyta eiginleikum þess,
gera það þolnara fyrir ytri áhrifum
eða til að auðvelda vinnslu úr því.
Hér má nefna mýkiefni (plasticiz-
ers) til að gera það þjálla, smur-
efni, litarefni og andoxunarefni.
Áðurnefndu alkýlfenólarnir með
östrógen-áhrifunum eru einmitt
oft notaðir sem andoxunarefni og
smurefni í plast þegar hlutir (um-
búðir!) eru formaðir úr því.
Óvissa um aukaefnin
Af framansögðu er ljóst að í
plasti geta verið ýmis auka- eða
aðskotaefni sem geta komist í
matvæli þótt plastfjölliðan sjálf sé
óuppleysanleg. Oft er erfítt eða
ómögulegt að fá tæmandi upplýs-
ingar um samsetningu plastefna
þar sem framleiðendur þeirra líta
á þetta sem framleiðsluleyndar-
mál. Þetta verður þó að teljast
meira en lítið vafasöm afstaða
a.m.k. þegar matvæli eiga í hlut.
Prófanir á eituráhrifum margra
þessara efna takmarkast oft við
bráð eituráhrif (acute toxicity) á
tilraunadýr. Um rannsóknir á
langtímaáhrifum er venjulega ekki
að ræða. Oft eru menn grunlausir
um líffræðileg áhrif efnanna og
eru alkýlfenólarnir glöggt dæmi
um slíkt. M.a. af þessum sökum
verður að líta svo á að opinbert
eftirlit með notkun plastefna í
matvælaumbúðir sé alls ekki tæm-
andi víðast hvar í heiminum þótt
það sé vissulega skárra en ekkert.
Markaðslögmál og dálæti neyt-
enda á umbúðunum ræður líka
miklu; „æ, þessar glerflöskur eru
svo leiðinlegar því þær eru bæði
brothættar og blýþungar; af
hveiju er ekki hægt að hafa þetta
í plasti?“.
Oft er ekki hægt að fá matvæli
í öðru en plastumbúðum
Að mínu mati hafa rannsóknir
á mögulegum heilsuspillandi áhrif-
um af völdum plastumbúða fyrir
matvæli verið stórlega vánræktar
að undanförnu þótt fyrrnefnd
östrógen áhrif alkýlfenólanna hafi
nú e.t.v. ýtt eitthvað við mönnum.
Mér líkar ekki sú tilhögun að al-
gengum neysluvörum eins og
mjólk og viðbiti skuli nær ein-
göngu vera pakkað í gerviefni
þótt allir sem vita vilja viti mæta-
vel að mörg aukaefni í plasti leys-
ast sérlega vel upp í fituefnum.
Ætti ég þess kost myndi ég ætíð
kaupa þessar vörur í glerílátum
og er þakklátur fyrir að geta þrátt
fyrir allt fengið ýmsar matvörur í
slíkum umbúðum ennþá (t.d. lýsi).
Satt er það, plastið er ódýrt,
létt og óbrotgjarnt, en við erum
þó kannski að súpa seyðið af því
á degi hveijum með ófyrirsjáan-
legum afleiðingum. Þetta kann að
þykja nokkuð gagnrýnin afstaða,
en ei veldur sá sem varar og væn-
legra er að halda vöku sinni frem-
ur en að fljóta sofandi að feigða-
rósi.
Þakkir
Ingólfi Sveinssyni lækni eru
færðar bestu þakkir fyrir að lesa
handritið yfir.
P.s. Ofanrituð grein mín er send
Mbl. í byijun október. Síðar las
ég, í októberhefti vísindaritsins
Scientifíc American, að tveir
bandarískir vísindamenn, Davis
D.L. og Bradlow H.L., hafi sett
fram nákvæmlega sömu tilgátu
og grein mín geymir.
Höfundur er I)fjafræðingur.