Morgunblaðið - 20.12.1995, Blaðsíða 44

MIÐVIKUDAGUR 20. DESEMBER 1995
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
. Kvikmyndir og skiln-
ingsleysi ráðamanna
FYRIR nokkru lét
Félag kvikmynda-
gerðarmanna gera
skoðanakönnun um
viðhorf almennings
til íslenskrar kvik-
myndagerðar. Þessi
könnun staðfesti það
sem kvikmyndagerð-
armenn á íslandi hafa
lengi vitað að al-
menningur stendur
með þeim og vill efla
íslenska kvikmynda-
gerð. Helstu niður-
stöður voru þær að
fólk telur íslenskar
kvikmyndir fyllilega
standast samanburð
við erlendar, bæði hvað
Böðvar Bjarki
Pétursson
varðar
gæði og skemmtanagildi. Yfir 90%
þeirra sem sem svöruðu töldu að
Kjvikmyndasjóður ætti rétt á sér
og tæp 50% töldu að það ætti að
auka eða stórauka framlög til
sjóðsins. Yfir 90% töldu íslenskar
kvikmyndir góða landkynningu.
Rúmlega 75% töldu að hlutfall ís-
lensks efnis hjá Ríkissjónvarpinu
væri of lágt og yfir 80% töldu að
það væri of lágt hjá Stöð 2. Þann-
ig mætti áfram telja. Heiidarniður-
staðan er: „íslendingar vilja auka
íslenska kvikmyndaframleiðslu
bæði fyrir kvikmyndahús og sjón-
varp.“ En þessi vilji þjóðarinnar
^Hiiefur ekki skilað sér til ráðamanna
þjóðarinnar sem hafa umgengist
þennan atvinnuveg af algjöru
skilningsleysi. Afleiðingin er sú
að mörg kvikmyndafyrirtæki
ramba nú á barmi gjaldþrots og
fjöldi kvikmyndagerð-
armanna hefur flust
úr landi.
Listgrein og
iðnaður
Þegar rætt er um
að viðhalda menningu,
sögu og tungu, þá
virðast flestir gera sér
grein fyrir því að kvik-
myndir eru þar einn
áhrifaríkasti miðillinn.
Nú á síðustu mánuðum
hefur skollið á íslandi
flóðbylgja erlends
sjónvarpsefnis, með
tilkomu nýrra stöðva
sem endurvarpa er-
lendu efni. íslendingar eru þar að
taka þátt í þeirri þróun sem á sér
stað í heiminum, enda er sjón-
varpsiðnaðurinn í gríðarlegum
uppgangi. I eðli sínu er hér um
jákvæða þróun að ræða þar sem
tæknin er notuð til að auka fram-
boð. En jafnframt er hætta á ferð,
sérstaklega litlum menningarsam-
félögum, að þau verði fjölþjóðaiðn-
aði að bráð. Gerum okkur grein
fyrir því að stór hluti í þeirri kyn-
slóð sem nú er að alast upp er
tvítyngdur. Enskan hefur rutt sér
leið í gegnum kvikmyndir. Nær
allar aðrar þjóðir í Evrópu hafa
mætt þessum nýju áhrifum með
því að efla innlenda kvikmynda-
gerð. Hér á íslandi hefur stuðning-
ur við íslenska kvikmyndagerð
hins vegar dregist saman. Þrátt
fyrir að allir geri sér grein fyrir
hinni menningarlegu nauðsyn.
Þrátt fyrir að þjóðin vilji sjá meira
af íslensku efni. Og þrátt fyrir að
kvikmyndagerðarmenn hafi mar-
goft sýnt framá að íslensk kvik-
myndagerð er þjóðhagslega hag-
kvæm, mælt í krónum og aurum.
Við skulum gera okkur grein fyrir
því að kvikmyndaiðnaðurinn er
atvinnuvegur sem hefur mikla
vaxtarmöguleika. Ef rétt er á
málum haldið er hægt að skapa.
hér mörg hundruð atvinnutæki-
færi auk þess að skapa gjaldeyris-
tekjur upp á hundruð milljóna á
ári. En til þess að þetta takist
verðum við að fá stuðning. Lítum
aðeins á það starfsumhverfi sem
íslenskum kvikmyndagerðar-
mönnum er boðið upp á.
Framlög til
kvikmyndagerðar
Rétt er að gera sér grein fyrir
því í upphafi, hver er raunveruleg-
ur kostnaður við framleiðslu kvik-
mynda á íslandi. Kostnaður við
framleiðslu bíómyndar er á bilinu
60 til 150 milljónir. Kostnaður við
heimildar- eða stuttmynd er á bil-
inu 5 til 30 milljónir.
Kvikmyndasjóður: Framlög til
Kvikmyndasjóðs voru skorin niður
í ár og eru nú um 92 milljónir. í
fyrra gerðist það að í fyrsta skipti
voru veitt vilyrði um styrki af fjár-
veitingu næsta árs. Þess vegna er
nú þegar búið að úthluta 40 millj-
ónum af þessu fé til tveggja bíó-
mynda (Djöflaeyjan 20 milljónir,
Ungfrúin góða og húsið 20 milljón-
ir). Þá hafa stöðugt verið lagðar
nýjar skyldur á sjóðinn sem þarf
Öflugur kvikmyndaiðn-
aður þýðir fjölgun
starfa, nýtingu fjárfest-
inga, landkynningu og
gjaldeyristekjur. Böðv-
ar Bjarki Pétursson
skrifar hér um Kvik-
myndasjóð og íslensk-
ar kvikmyndir.
nú að standa undir rekstri Kvik-
myndasafns og greiða framlag
ísiands í erlenda sjóði. Því til þess
að eiga rétt á úthlutunum úr er-
lendum sjóðum þá þurfum við að
greiða í þá. Að auki hefur Kvik-
myndasjóður miklum skyldum að
gegna varðandi kynningar á
myndum sem þegar hafa verið
framleiddar. Þegar allt er frádreg-
ið þá eru innan við 20 milljónir til
úthlutunar í ár.
Menningarsjóður útvarps-
stöðva: Eftir að hafa legið í dvala
í tvö ár var úthlutað úr honum til
kvikmyndagerðarmanna tæpum
17 milljónum nú í haust. Menning-
arsjóður gæti leikið lykilhlutverk
í stuðningi við kvikmyndaiðnaðinn
varðandi framleiðslu fyrir sjón-
varp. En sjóðurinn hefur barist í
bökkum vegna skyldu hans við
Sinfóníuhljómsveit fslands og því
hafa úthlutanir verið óreglulegar,
og enginn veit hvenær úthlutað
verður næst. Þá hafa vinnubrögð
stjórnar sjóðsins verið með ein-
dæmum, en hún hefur þverskallast
við að koma á eðlilegum úthlutun-
arreglum fyrir sjóðinn, sem kvik-
myndagerðarmenn hafa ítrekað
reynt að koma á. Þess vegna hef-
ur fjármagn úr sjóðnum nýst mjög
illa.
Ríkisútvarpið Sjónvarp: Af
tveggja milljarða króna veltu RÚV
á ári, þá renna aðeins 10% til inn-
lendrar dagskrárdeildar (innan við
2,5% fara til framleiðslufyrirtækja
utan sjónvarpsins). Hér er um
ótrúlega lágt hlutfall að ræða hjá
sjónvarpsstöð sem hefur ótvíræðar
skyldur varðandi innlenda dag-
skrárgerð.
Aðrar sjónvarpsstöðvar: Eins og
öllum er kunnugt er varla hægt
að tala um innlenda kvikmynda-
gerð hjá þessum stöðvum, enda
láta kvikmyndagerðarmenn það
nær alveg vera að heimsækja þær
til að kynna verkefni sín. Það er
hins vegar umhugsunarefni að það
eru engar skyldur lagðar á þessar
stöðvar varðandi innlenda dag-
skrárgerð eins og tíðkast víðast
hvar í heiminum. Ríkið „gefur“
þeim útsendingarleyfið og gerir
engar kröfur.
Samanlagt má því segja að það
fé sem íslenskir kvikmyndagerðar-
menn geta sótt í til að framleiða
kvikmyndaefni sé rétt um 100
milljónir á ári ef allt er talið.
Til samanburðar má geta þess
að Norðmenn setja á milli 1.500
og 2.000 milljónir á ári í kvik-
myndaiðnaðinn í Noregi. Og þeirra
framleiðsla er ekki nema 3 til 4
sinnum meiri en okkar.
Snúum vörn í sókn
Þessi lágu framlög til kvik-
myndagerðar hafa skapað mjög
erfitt ástand, sem er svo alvarlegt
að tugir fjölskyldna hafa hugsað
sér til hreyfings að flytja. Allt í
kringum okkur er kvikmyndagerð
Valda framandöstrógen
illkynja sjúkdómum?
Framandöstrógen
í umhverfinu
Fyrir nokkru skrif-
aði ég stutta grein í
Morgunblaðið sem ég
nefndi „Eru plastum-
búðir undir matvælí
heilsuspillandi?“ Með-
an greinin beið birt-
ingar fékk ég í hend-
ur októberhefti vís-
indaritsins Scientific
American og þar gat
að líta grein eftir tvo
bandaríska vísinda-
menn, þau Devra Lee
Davis og H. Leon
Bradlow með titlinum „Can envir-
onmental estrogens cause breast
cancer?“, þ.e. „Geta östrógen úr
umhverfínu orsakað bijósta-
krabba?“. Það gladdi mig mjög að
sjá þessa grein því í henni setja
höfundar fram sömu ályktanir og
komu fram í grein minni um plast-
ið. Kjami málsins í
þeim er, að ýmis efn-
ræn (kemísk) efni í
umhverfinu eigi senni-
lega sök á vaxandi
ófíjósemi karldýra og
aukningu á illkynja
sjúkdómum.
Framandöstrógen
(xenoestrogens) eru
efni með svipuðum
áhrifum og náttúruleg
östrógen, þ.e. kven-
hormón og þau er víð-
ar að finna en í plasti.
Mörg þeirra eru til-
búnir (syntetískir)
plágueyðar (pesticid-
es), sem tilheyra flokki svonefndra
klóreraðra lífrænna efna. Sem
dæmi má nefna atrasín (illgresis-
eyðir) og endósúlfan (skordýraeit-
ur), sem nú eru mikið notuð. Mörg
svona efni hafa áður verið notuð
þó notkun hafi nú verið hætt á
Vesturlöndum og má hér nefna

Reynir Eyjólfsson
Skídaskálinn í Hveradölum
Jólk í fjöllunum
Forðist dýrafitu, segir
Reynir Eyjólfsson, og
borðið mikið af soja-
afurðum og káli.
DDT, klórdan og kepón (allt skor-
dýraeitur) svo og PCB (fjölklórer-
uð bífenýl), sem m.a. hafa verið
notuð sem rafmagnseinangrun. Þó
notkun hafi verið hætt er samt
mikið af sumum þessara efna enn
á sveimi þar sem þau eru þrávirk
(DDT, PCB). Þetta þýðir að niður-
brotið tekur langan tíma, jafnvel
áratugi. Ýmis þessara efna eru enn
notuð í þróunarlöndum, t.d. DDT
og geta borist milli landa í matvæl-
um en einnig með veðri og vind-
um. Um flest þessi efni má annars
segja að þau berast aðallega í fólk
úr menguðum matvælum. í því
tilliti er dýrafita sennilega varasö-
must, þar sem efnin eru fituleys-
anleg og safnast fyrir í dýrum sem
lifa á ménguðum gróðri, m.a. svifi
sjávarins.
Þá má nefna „bætiefni“ í plasti:
Nónýlfenól (mýkiefni og smurefni,
sbr. áðurnefnda grein mína) og
bísfenól-A, sem notað er við fram-
leiðslu á epoxíresínum og pólýkar-
bónötum. Pólýkarbónötin eru m.a.
notuð í umbúðir undir hverskonar
drykkjarvörur.
Arómatískum kolhýdríðum
(hydrocarbons) er blandað í elds-
neyti til þess að hindra „kveikju-
bank“ (antiknocking agents) í
staðinn fyrir blýsambönd.
Að lokum má nefna lyf, þ.e. til-
búna östrógena, sem eru í „pill-
unni“ og símetidín (címetidín), sem
er notað við magasári og er meira
að segja selt í lausasölu hér á landi.
Það skal undirstrikað að ofan-
greind upptalning er ekki tæmandi
og að hún greinir aðeins frá efn-
uni, sem eru sannanlega með
östrógen áhrif. Sum þessara efna
eru jafnframt hreinir og beinir
krabbameinsvaldar (DDT, PCB,
bensen). Síðastnefnda efnið er eitt
af arómatísku kolhýdríðunum,
sem notuð eru í hið svokallaða
vistvæna bensín. Með hliðsjón af
þessu er mikið vafamál hversu
vistvænt þetta bensín er. því þessi
efni komast auðveldlega í fólk úr
bensíngufum eða úr útblæstri bíla
þegar það dregur andann.
Baráttan við
illkynja sjúkdóma
í meirihluta tilvika eru orsakir
illkynja sjúkdóma óþekktar. Hins
vegar er enginn vafi á því að slík-
um sjúkdómum hefur farið fjölg-
andi sl. 50 ár og gerist það sam-
tímis því að umhverfismengun
hefur aukist. Því hefur nýlega
verið bent á þann möguleika, að
framandöstrógenar eigi hér hlut
að máli. Beinar sannanir fyrir
þessu safnast nú saman jafnt og
þétt þótt ekki megi gera ráð fyrir
því að þessi skýring dugi ein sér.
En þó hún ætti ekki við nema í
kannski 20% tilvika myndi það
breyta miklu ef viðeigandi fyrir-
byggjandi aðgerðum væri komið í
kring. Ekki veitir af, því þrátt
fyrir mikla viðleitni hafa í raun
orðið sorglega litlar framfarir í
baráttunni við þessa sjúkdóma sl.
tvo áratugi. Ef litið er á bijósta-
krabbamein eitt sér er talið að það
muni greinast í um 182.000 kon-
um í Bandaríkjunum á þessu ári.
Þar af munu um 46.000 deyja úr
því.
Ekki eru allir á því að fram-
andöstrógenar eigi hlut að máli í
þessu sambandi. Andmælendur
segja að magn efnanna sé lítið og
að þau séu ekki nærri eins virk
og náttúrulega östrógenið östrad-
íól. Þessi röksemdafærsla er ekki
sannfærandi vegna þess að þótt
magn einstakra framandöstróg-
ena sé e.t.v. lítið þegar þau berast
í líkamann eru þessi efni bókstaf-
lega alls staðar í umhverfinu sem
hópur. Þau geta haldist í líkaman-
um í áratugi (eru þrávirk) og geta
safnast þar saman í verulegu
magni. Hvernig þau svo valda ill-
kynja sjúkdómum liggur utan
ramma þessarar greinar að skýra,
enda allflókið mál og varla á ann-
arra færi en sérfræðinga að meta
og skilja til hlítar.
I þessu sambandi er vert að
minnast á þá staðreynd að brjósta-
krabbi er miklu sjaldgæfari í Asíu-
konum en hvítum og er munurinn
um það bil fimmfaldur. Hugsan-
lega eiga erfðafræðilegir þættir
hlut að máli. Einnig er staðreynd
að Asíufólk borðar mikið af græn-
meti, þ.á m. sojaafurðir, blómkál,
brokkólí og hvítkál. Vitað er að
þessi matvæli innihalda efni sem
vinna gegn östrógenum og þau
vernda sennilega konurnar.
Hvað er til ráða?
Ýmsum kann að finnast að enn
frekari rannsóknir þurfi að koma
til svo að sanna megi orsakasam-
hengi á milli framandöstrógena
og illkynja sjúkdóma. Mitt álit er,
að nú þegar liggi fyrir svo sterk-
ar líkur að óverjandi sé að láta
þær lönd og leið. í þessu sam-
bandi má minna á að langur drátt-
ur varð á því að viðurkenna reyk-

£
t
,
Q.
i
.
Í
i
■
í
:
f|
i
í
í
í
i
i
i