Morgunblaðið - 11.01.1996, Blaðsíða 10

10 FIMMTUDAGUR 11. JANÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
FRÉTTIR
Dómur Hæstaréttar í máli Rannsóknarlögreglu ríkisins gegn Agnesi Bragadóttur
Úrskurður Héraðs-
dóms felldur úr gildi
Hæstiréttur felldi í gær úr gildi úrskurð Héraðsdóms frá 15. desem-
ber. Niðurstaða Hæstaréttar er sú að vamaraðila, Agnesi Bragadóttur,
sé ekki skylt að svara spumingum um hvaða skrifiegar heimildir hún
hafí haft undir höndum við skrif um málefni Sambands ísl. samvinnufé-
laga og hver hafi látið þær í té. Dómsniðurstaðan er hér birt í heild:
ÁR 1996, miðvikudaginn 10. janúar,
var í Hæstarétti í málinu nr.
419/1995:
Rannsóknarlögregla ríkisins gegn
Agnesi Bragadóttur
uppkveðinn svohljóðandi
dómur:
Mál þetta dæma hæstaréttardóm-
ararnir Haraldur Henrysson, Guðrún
Erlendsdóttir, Hjörtur Torfason,
Hrafn Bragason og Pétur Kr. Haf-
stein.
Varnaraðili hefur skotið máli þessu
til Hæstaréttar með kæru 15. desem-
ber 1995. Kærður er úrskurður Hér-
aðsdóms Reykjavíkur sama dag um
að varnaraðila sé „skylt að koma
fyrir dóm sem vitni til skýrslugjafar
í RLR máli nr. 3455/95“. Kæruheim-
ild er í 142. gr. laga nr. 19/1991 um
meðferð opinberra mála.
Sóknaraðili krefst staðfestingar
hins kærða úrskurðar og að vamar-
aðila sem vitni verði gert að svara
spurningum um
hvaða skriflegar heimildir það
hafi haft undir höndum til að byggja
greinaskrif sín á
- hver hafi látið því í té þær skrif-
legu heimildir eða aðrar upplýsingar
sem það byggði greinaskrif sín á“.
Varnaraðili krefst þess að synjað
verði beiðni Rannsóknarlögreglu rík-
isins um að henni verði gert að svara
framangreindum spurningum fyrir
dómi. «.
Ríkissaksóknari hefur komið at-
hugasemdum sínum á framfæri við
Hæstarétt. Kemur þar fram að emb-
ætti hans krefst staðfestingar úr-
skurðar héraðsdóms. Jafnframt að
ríkissaksóknari lítur svo á að vamar-
aðili sé vitni í málinu. Henni sem
blaðamanni hafí verið vítalaust að
taka við trúnaðarupplýsingum bank-
ans, hvort sem hún hafí gengið eftir
þeim eða ekki. Hún hafí ekki brotið
neinar reglur sem varðað geti hana
refsingu.
I.
Tildrög ágreinings aðila um vitna-
skyldu varnaraðila eru rakin í hinum
kærða úrskurði. Þar kemur fram að
sóknaraðili hafí farið þess á leit við
dóminn með vísan til 74. gr. laga nr.
19/1991 að vamaraðili yrði kvödd
fyrir dóm til að gefa vitnaskýrslu
varðandi ætlað brot á þagnarskyldu
samkvæmt 43. gr., sbr. 100. gr. laga
nr. 43/1993 um viðskiptabanka og
sparisjóði og 136. gr. almennra hegn-
ingarlaga nr. 19/1940. Varnaraðili
ritaði greinar í Morgunblaðið dagana
25., 26., 28. og 29. mars 1995 um
skuldaskil Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga, en félagið gekk til
nauðasamnings sem staðfestur var
með úrskurði Héraðsdóms Reykjavík-
ur 5. september 1994. í greinunum
virðist byggt á óvenju náinni vitn-
eskju um viðskipti þau sem verið er
að lýsa. Á vegum sóknaraðila fer nú
fram rannsókn að fyrirmælum ríkis-
saksóknara á því hvort varnaraðili
hafí við samningu greinanna stuðst
við trúnaðargögn eða trúnaðarupp-
lýsingar sem hún hafi fengið hjá ein-
hveijum starfsmönnum Landsbanka
íslands sem bundnir séu þagnar-
skyldu sem bankastarfsmenn og/eða
opinberir starfsmenn. Fyrirmælum
ríkissaksóknara fylgdi samantekt
bankaeftirlits Seðlabanka íslands þar
sem fram kemur listi yfir trúnað-
argögn sem hér gætu komið til
greina. Vamaraðili kom til yfir-
heyrslu hjá rannsóknarlögreglu 6.
nóvember 1995 og neitaði þá að svara
spurningum um heimildir sínar að
greinunum. Vamaraðili kom fyrir
héraðsdóm 17. nóvember 1995 og
neitaði að svara spurningum sóknar-
aðila, sem fram koma í kröfugerð
hans hér fyrir dómi. í ályktunarorð-
um hins kærða úrskurðar er niður-
staða héraðsdómara ekki skýrlega
greind. Skilja verður þó úrskurð hér-
aðsdómara svo að hann leggi fyrir
varnaraðila að koma fyrir dóm og
svara þessum spurningum.
Varnaraðili styður neitun sína í
fyrsta lagi við ákvæði 51. gr. laga
nr. 19/1991 og í öðru lagi 1. mgr.
53. gr. sömu laga. Varnaraðili er
blaðamaður og getur því verið und-
anskilin því að svara ákveðnum
spumingum, en það breytir engu um
það að henni er skylt að koma fyrir
dóm sem öðrum þegnum þjóðfélags-
ins, sbr. 49. gr. laga nr. 19/1991.
Verður ekki séð að um það sé ágréin-
ingur í máli þessu. Fallast ber á rök
héraðsdómara fyrir því að vamarað-
ili geti ekki færst undan að svara
spumingum sem vitni með vísun til
51. gr. laga nr. 19/1991. Jafnframt
iiggur það r.ú fyrir að af hálfu ákæru-
valdsins er litið svo á að varnaraðila
hafí verið vítalaust að taka við upp-
lýsingum frá starfsmönnum Lands-
banka íslands þótt þær væru trúnað-
arupplýsingar.
II.
Samkvæmt framanskráðu fer því
eftir skýringu 1. mgr. 53. gr. laga
nr. 19/1991 hvort varnaraðila er
skylt að svara fyrir dómi þeim spurn-
ingum _sem felast í kröfugerð sóknar-
aðila. Ákvæðið hljóðar svo:
„Þeim, sem ber ábyrgð að lögum
á efni prentaðs rits eða öðru efni sem
birt er opinberlega, er óskylt að skýra
frá því fyrir dómi hver sé höfundur
að riti, grein, frásögn eða tilkynningu
sem hefur birst án þess að höfundur
væri nafngreindur. Þetta á þó ekki
við ef vitnisburðar er krafist vegna
afbrots, sem ætla má að muni varða
þyngri refsingu en fésektum eða
varðhaldi, eða vegna brots gegn
þagnarskyldu í opinberu starfi, enda
sé vitnisburður nauðsynlegur fyrir
rannsókn málsins og ríkir hagsmunir
í húfí.“
Varnaraðili ritaði greinarnar í eig-
in nafni og ber sem höfundur ábyrgð
á efni þeirra samkvæmt 15. gr. laga
nr. 57/1956 um prentrétt. Skýra ber
ákvæði 1. mgr. 53. gr. laga nr.
19/1991 svo að það nái til tilviks
þess sem hér um ræðir. Ákvæðið
undanskilur varnaraðila ekki frá
vitnaskyldu, sbr. 49. gr. sömu laga,
heldur því að svara spurningum um
heimildarmenn að frásögninni nema
svo standi á sem í ákvæðinu greinir.
Efni ákvæðisins á rót sína að rekja
til ákvæða stjórnarskrár og mann-
réttindasáttmála um tjáningarfrelsi
°g byggir á þeim sjónarmiðum að
það sé almennt æskilegt og í sam-
ræmi við lýðræðishefðir að almenn-
ingur fái að fylgjast með því sem
er að gerast í þjóðfélaginu. Verði
ábyrgðarmenn efnis sem birtist opin-
berlega að gefa upp heimildarmenn
sína sé það til þess fallið að efni sem
eigi erindi við almenning birtist ekki.
Undanþáguákvæði síðari málsliðar
1. mgr. 53. gr. byggist aftur á móti
á því að hagsmunir þjóðfélagsins af
því að alvarleg refsiverð brot séu
upplýst geti verið svo brýnir að þessi
heimild ábyrgðarmannanna til að
gefa ekki upp heimildarmenn sína
verði að víkja. Þá byggist ákvæðið
einnig á því að svo mikilvægir opin-
berir og einstaklingsbundnir hags-
munir séu því tengdir að opinberir
starfsmenn virði þagmælsku um það
sem leynt á að fara lögum og eðli
málsins samkvæmt að umrædd heim-
ild hljóti að þoka.
Það heyrir undir dómstóla að meta
það í hveiju tilviki hvort spuming sé
svo löguð að ábyrgðarmaður geti bor-
ið fyrir sig ákvæði 1. mgr. 53. gr.
laga nr. 19/1991 um að gefa ekki upp
heimildarmenn og einnig hvort rann-
sóknarhagsmunir séu svo ríkir eða svo
mikilsverður trúnaður brotinn að þessi
regla eigi ekki að gilda.
III.
í málinu liggja fyrir skýrslur sem
nokkrir starfsmenn Landsbanka Is-
lands hafa gefið hjá Rannsóknarlög-
reglu ríkisins. Jafnframt hefur Sig-
urður Markússon fyrrverandi stjórn-
arformaður Sambands ísienskra
samvinnufélaga gefið þar skýrslur.
í skýrslum þessum kemur fram að
ýmis gögn hafa verið kynnt skýrslu-
gefendum og þeir spurðir hvort þeir
hafi haft þau undir höndum og hvort
þeir hafi komið þeim á framfæri við
varnaraðila. Gögn þessi munu varða
skuldaskil Sambands íslenskra sam-
vinnufélaga og telur bankaeftirlitið
ljóst að varnaraðili hafi haft einhver
þeirra í fórum sínum þegar hún rit-
aði greinarriar. Sóknaraðili telur að
yfirgnæfandi líkur séu til þess að
gögnin hafi borist varnaraðila frá
einhveijum yfii-mönnum Lands-
banka Islands, sem sé opinber stofn-
un. Með þessu hafi sá er afhenti
gögnin rofið þagnarskyldu sína og
orðið með því sekur um alvarlegt
trúnaðarbrot. Ríkir hagsmunir séu
því þess vegna tengdir að varnarað-
ili greini frá því hver eða hveijir séu
heimildarmenn.
IV.
Samkvæmt 43. gr. laga nr.
43/1993 hvílir þagnarskylda á starfs-
mönnum viðskiptabanka og sparisjóða
um allt það er varðar hagi viðskipta-
manna hlutaðeigandi stofnunar og um
önnur atriði sem þeir fá vitneskju um
í starfí sínu og leynt skulu fara sam-
kvæmt lögum eða eðli máls. Ákvæði
'þetta byggir á því að það geti bæði
skaðað hagsmuni banka og sparisjóða
og viðskiptamanna þeirra sé þag-
mælsku ekki gætt. Landsbanki Is-
lands er í eigu ríkisins og fallast verð-
ur á það með héraðsdómara að starfs-
menn bankans séu opinberir starfs-
menn er falli undir ákvæði 136. gr.
almennra hegningarlaga.
Samband íslenskra samvinnufé-
laga hafði um langa hríð verið eitt
umsvifamesta fyrirtæki landsins og
vörðuðu málefni þess flölmarga aðila.
Opinber umræða um málefni sam-
bandsins og skuldaskil getur því haft
almennt gildi, sem og umræða um
hag og starfsaðferðir lánastofnana í
landinu. Nauðasamningi sambands-
ins lauk með staðfestingu hans sam-
kvæmt úrskurði Héraðsdóms Reykja-
víkur 5. september 1994. í skýrslu
Sigurðar Markússonar fyrrverandi
stjórnarformanns 5. desember 1995
kemur fram að hann telur að greinar
varnaraðila hafi ekki skaðað hags-
muni sambandsins. Þá hefur Lands-
banki íslands ekkert frumkvæði haft
að þessu máli. Þar sem nauðasamn-
ingi er lokið og skuldaskil sambands-
ins gengin í gegn eru ekki sömu
hagsmunir tengdir þeim trúnaðar-
upplýsingum, sem varnaraðili er talin
hafa haft undir höndum við samningu
greinanna og.annars hefði verið. Eins
og mál þetta liggur fyrir hefur ekki
verið sýnt fram á, að svo ríkir hags-
munir séu í húfí fyrir Landsbanka
Islands, Samband íslenskra sam-
vinnufélaga sem viðskiptamann hans,
almenning eða rannsóknarvald, að
varnaraðili geti ekki boríð fyrir sig
fyrri málslið 1. mgr. 53. gr. laga nr.
19/1991. Kröfum sóknaraðila er því
hafnað að því er varðar síðari spurn-
ingu sóknaraðila. Fyrri spurning
sóknaraðila er hér í því horfi að svar
við henni gæti falið í sér svar við
síðari spurningunni. Henni er því
einnig hafnað. Er þá ekki tekin af-
staða til þess hvort varnaraðili þurfi
að svara spurningum um tiltekin
heimildargögn, verði það gert án þess
að með því sé ljóstrað upp um heim-
ildarmann hennar.
Dómsorð:
Hinn kærði úrskurður er felldur
úr gildi.
Varnaraðila, Agnesi Bragadóttur,
er ekki skylt að svara framangreind-
um spurningum sóknaraðila, Rann-
sóknarlögreglu ríkisins.
A
Jón Steinar Gunnlaugsson hrl. og Lúðvík Geirsson formaður BI um dóm Hæstaréttar
Styrkir blaðamenn í störfum þeirra
Dómstólar meta hvort nægilega ríkir hagsmunir
séu til þess að víkja rétti blaðamanna til hliðar,
segir Bogi Nilsson rannsóknarlögreglustjóri
DÓMUR Hæstaréttar í máli Rannsóknarlög-
reglu ríkisins gegn Agnesi Bragadóttur,
blaðamanni Morgunblaðsins, er stefnumark-
andi og styrkir mjög blaðamenn í störfum
þeirra, að mati Jóns Steinars Gunnlaugsson-
ar hæstaréttariögmanns og Lúðvíks Geirs-
sonar, formanns Blaðamannafélags íslands.
Bogi Nilsson rannsóknarlögreglustjóri telur
dóminn athyglisverðan, réttur blaðamanna
til þess að víkjast undan því að svara spurn-
ingum sé ekki einhlítur.
Hæstiréttur felldi í gær úr gildi úrskurð
Héraðsdóms Reykjavíkur um að Agnesi væri
skylt að svara spurningum RLR um heimild-
ir að greinum um endalok Sambands ís-
lenskra samvinnufélaga og uppgjör við
Landsbanka íslands.
Almenningur fái að fylgjast með
„Dómurinn byggir á viðurkenningu á þýð-
ingarmesta atriðinu sem um var fjallað í
málinu," segir Jón Steinar Gunnlaugsson hrl.
sem ritstjóm Morgunblaðsins fól að gæta
hagsmuna sinna. „Það eru atriði sem varða
stjómarskrá og mannréttindasáttmála sem
leiða til niðurstöðunnar, það er að segja að
undanþága blaðamanna frá vitníjskyldu
grundvallist á þeim sjónarmiðum að það sé
almennt æskilegt og í samræmi við lýðræðis-
hefðir að almenningur fái að fylgjast með því
sem er að gerast í þjóðfélaginu. Þessir hags-
munir eru taldir þýðingarmeiri en þeir hags-
munir sem voru öndverðir í málinu, hagsmun-
ir rannsóknaraðila af þessum upplýsingum."
Jón Steinar segist telja dóm Hæstaréttar
stefnumarkandi og að hann sé til þess fallinn
að styrkja mjög blaðamenn í störfum þeirra.
Réttur blaðamanna ekki einhlítur
Bogi Nilsson rannsóknarlögreglustjóri
sagði dómsniðurstöðu Hæstaréttar hafa for-
dæmisgildi á ýmsan hátt. í 2. kafla dómsins
væri túlkað ákvæði í 1. málsgrein 53. grein-
ar laga um meðferð opinberra mála og yrði
að sjálfsögðu litið til þess í framtíðinni.
„Þetta er að mörgu leyti athyglisverður
dómur,“ sagði Bogi. „Hann segir að réttur
blaðamanna til þess að víkjast undan því að
svara spurningum er háður takmörkunum
og ekki einhlítur. Það er skýrt rækilega í
dóminum, bæði hvað varðar sérstök sakar-
efni, refsimál sem eru til meðferðar, og svo
þagnarskyldubrot í opinberu starfi. Það er
einmitt það sem verið var að fjalla um í þessu
máli. Spurningin er um hagsmunina sem í
húfi eru. Það eru dómstólarnir sem meta það
hvort nægilega ríkir hagsmunir séu til þess
að víkja þessum rétti blaðamanna til hliðar."
Bogi taldi að þessi dómur myndi í sjálfu
sér ekki hafa nein áhrif á starfshætti rann-
sóknarlögreglunnar nema í nákvæmlega eins
málum og þessu. Hann sagði eftir að ákveða
um framhald rannsóknar á hinu ætlaða þagn-
arskyldubroti.
Hallvarður Einvarðsson ríkissaksóknari
sagði dóminn liggja fyrir og hann talaði sínu
máli. Um dóminn væri ekkert meira að segja
af sinni hálfu og vildi Hallvarður ekki tjá sig
um framhald málsins.
Birgir ísleifur Gunnarsson, formaður
bankastjórnar Seðlabanka íslands, segist
ekkert hafa um dóm Hæstaréttar að segja.
Bankaeftirlit Seðlabankans hafi skrifað rík-
issaksóknara bréf um mitt sumar til að vekja
athygli hans á því að lög um þágnarskyldu
bankastarfsmanna kynnu að hafa verið brot-
in, eins og því bæri skylda til, en síðan hafi
bankinn ekki haft afskipti af málinu. Það
væri á valdi rannsóknaraðila að ákveða
hvaða aðferðir hann notaði við rannsóknina.
Áhersla á prentfrelsisákvæði
„Ég er mjög sáttur við þennan dóm,“ seg-
ir Lúðvík Geirsson, formaður Blaðamannafé-
lags íslands. „Það er greinilegt að Hæstirétt-
ur leggur mikla áherslu á tjáningarfrelsis-
og prentfrelsisákvæðin í dómi sínum og vægi
þeirra í upplýsingasamfélaginu.“
Hann segir að það skipti miklu máli fyrir
blaðamannastéttina á íslandi að fá þennan
dóm. Hann hafí fordæmisgildi enda hafi
Hæstiréttur ekki áður tekið á sambærilegu
máli. Lúðvík segir það athyglivert, ekki síst
í ljósi þess hvað niðurstaðan reyndist skýr,
hvað fulltrúi ríkisvaldsins, ríkissaksóknari,
hafí fylgt málinu fast eftir.