Morgunblaðið - 25.01.1996, Blaðsíða 41

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
FIMMTUDAGUR 25. JANÚAR 1996 41
Ásgeir skrifaði eina bók á ári, þar
af fjórar ævisögur útgerðarmanna:
Lífið er lotterí. Sögu af Aðalsteini
Jónssyni ogAIIa ríka (1984), Hafn-
arfjarðarjarlinn. Einars sögu Þor-
gilssonar (1987), Bíldudalskónginn.
Athafnasögu Péturs J. Thorsteins-
sonar (1990) og Óskars sögu Hall-
dórssonar (1994). Þótt Ásgeiri tæk-
ist að mínu viti ekki alltaf jafnvel
að sameina einstaklingssögu og
þjóðarsögu og frágangur hans á
heimildum væri ekki eftir aðferða-
fræðireglum háskólasagnfræðinga,
held ég að fáir muni andmæla því,
að rit hans séu mikill og góður
skerfur til íslenskrar sjávarútvegs-
sögu. Þegar yfir lauk, hafði Ásgeir
spannað sögu sjósóknar og útgerðar
í landinu frá upphafi til okkar daga.
Vönduðustu ævisögur hans eru tví-
mælalaust í flokki bestu ævisagna,
sem ritaðar hafa verið á síðustu
áratugum. Skemmtilegust aflestrar
finnst mér Óskars saga Halldórs-
sonar. Hún sameinar margt það
besta í ritum Ásgeirs og ólgar af
lífi, þótt höfundur sjálfur væri fár-
sjúkur maður, þegar bókin kom út.
Þótt Ásgeir botnaði ekki fyllilega í
„íslandsbersa“ frekar en aðrir
samtíðarmenn, var einhver dulinn
skilningur þar á milli og mikið hefði
Óskar mátt gleðjast yfir því, hvern-
ig Ásgeir greiddi honum fimmtíu-
kallinn, sem útgerðarmaðurinn lán-
aði honum í Ingólfsstræti forðum
daga.
Afköst Ásgeirs voru að sönnu
drjúg. Eftir hann liggur 21 frum-
samið rit frá þrjátíu ára tímabili
auk bóka, sem hann íslenskaði.
Sumir halda að vestfirskur sagna-
maður eins og Ásgeir hafi áreynslu-
laust getað mælt sögur sínar af
munni fram og fært nánast óbreytt-
ar til bókar. Þetta er mesti misskiln-
ingur. Á bak við hina léttu og lif-
andi frásögn Ásgeirs lá taumlaus
og reglubundin vinna. Hann lagði
mikla alúð við heimildaöflun sína
og handrit og samdi af þeim marg-
ar gerðir. Stoð hans og stytta í
þessu starfi eins og í lífi hans öllu
var kona hans, Bergrós Jóhannes-
dóttir. Án Rósu hefði Ásgeir aldrei
fengið því áorkað sem hann gerði,
og umönnun hennar í erfiðum veik-
indum þeirra beggja var einstök.
Jakob sonur þeirra gerði hlé á dokt-
orsnámi sínu í Oxford-háskóla til
að hlynna að foreldrum sínum, og
með hjálp hans tókst Ásgeiri að
ljúka við síðustu bók sína, Pétur
sjómann, sem út kom á jólum.
Ásgeir Jakobsson er meðal svip-
mestu einstaklinga, sem ég hef
kynnst um dagana. Hann gat verið
bæði hrjúfur og ódæll á yfirborð-
inu, þótt sjálfur hefði ég ekkert af
því segja. Hann varð fyrir þungum
áföllum í lífinu, en bognaði aldrei
og hvarf úr þessum heimi sáttur
við Guð og menn. Eftir stendur
minning um hjartahlýjan og skarp-
greindan ástríðumann, sem lífgaði
upp á umhverfi sitt með kímnigáfu
sinni og lífsþrótti, sem aldrei þvarr,
hvað sem á dundi. Skarð hans verð-
ur seint fyllt í huga þeirra, sem
honum kynntust. Rósu konu hans
og fjölskyldu allri votta ég innileg-
ustu samúð mína og konu minnar,
Gerðar. Guð blessi minningu Ás-
geirs Jakobssonar.
Þór Whitehead.
Nú munu vera rétt 30 ár síðan
fundum okkar Ásgeirs Jakobssonar
bar fyrst saman. Hjá honum höfðu
þá orðið kaflaskil; hann var fluttur
til höfuðstaðarins norðan frá Akur-
eyri og þegar byrjaður sitt um-
fangsmikla verk á ritvellinum. Ég
ritstýrði þá Vikunni og dag einn
birtist Ásgeir eins og hressandi
andblær og bauð mér til birtingar
greinar um söguleg stjórnmálaátök
á Vestfjörðum þegar Hannibal
Valdemarsson var tekinn höndum
og fluttur á báti nauðugur. Ég sá
strax að hér var óvenjulegur grein-
arhöfundur með safaríkari stíl og
orðfæri en venjulegt mátti teljast.
Enda þótt við værum upp runnir
úr ólíku umhverfi, fundum við strax
að við áttum eitthvað mikið sameig-
inlegt og urðum fljótlega nánir vin-
ir. Þegar sú vinátta fór að vinda
uppá sig, varð Bolungavíkin hans
mér kærari og kunnugri en önnur
fjarlæg pláss; svo margt sagði hann
skemmtilegt um fögur fljóð, kyn-
lega kvisti og afrennda afreksmenn
þar vestra. Eg gat á móti sagt hon-
um eitthvað um vinnubrögð í sveit
á hestaverkfæraöldinni og saman
fórum við fyrir nokkrum árum til
að líta á æskustöðvar mínar i Út-
hlíð. Það var samfelld skemmtan
að vera Ásgeiri samferða og minnis-
stætt að þegar við komum við á
bæjunum og Ásgeir hitti menn sem
hann hafði aldrei séð, þá var eins
og hann hefði alltaf þekkt þá og
þeir hann. Þennan sérstaka hæfi-
leika að komast umsvifalaust í
hressilegt og skemmtilegt, en um
leið einlægt samband við hvern sem
var úr öllum tröppum þjóðfélags-
stigans, hafði Ásgeir i ríkum mæli
og sá hæfileiki kom honum án efa
vel í hlutverki ævisagnaritarans.
Eftir að greinamar um Hannibal
birtust í Vikunni, varð Ásgeir fastur
greinahöfundur þar unz ég flutti
mig um set og hóf umsjón Lesbók-
ar Morgunblaðsins, sem enn stend-
ur. Þá hélt samstarf okkar áfram
þar, jafnframt því sem Ásgeir fór
að skrifa um helzta áhugasvið sitt
í Morgunblaðið, sjósókn og ástand
fiskimiðanna og var þá ekki feiminn
við að ganga í berhögg við kenning-
ar fræðinganna á Hafrannsókna-
stofnun. Styrkur Ásgeirs lá í eigin
reynslu af sjósókn frá Bolungavík;
jafnframt hafði hann ausið af
gnægtabmnni kunnáttu sinnar með
bókum eins og Kastað í Flóanum,
togarasögunni frá 1966, og hand-
bók í sjómennsku frá 1971.
Lesbókinni sá Ásgeir hinsvegar
fyrir annarskonar efni. Fyrir utan
ótal smærri greinar sem hann skrif-
aði, ber hæst tvo geinaflokka. Ann-
arsvegar um útlaga á fjöllum, þ.e.
sögu Fjalla-Eyvindar og Höllu, og
hinsvegar Þórðar sögu kakala, sem
síðar gefin var gefin út á bók. Mér
þótti heiður að því að eiga mynd-
skreytingar í þeirri bók. Þar fyrir
utan hóf Ásgeir að skrifa rabb Les-
bókarinnar um 1967 og skrifaði
pistla á hveiju ári þar til heilsa
hans brast á fyrra ári. Enginn utan
Morgunblaðsins hefur skrifað rabb-
þætti svo lengi og ævinlega þótti
mér fengur í þeim, því Ásgeir hafði
lag á að setja skoðanir sínar fram
á gerólíkan hátt og aðrir höfundar.
Aukinheldur var gamansemin ævin-
lega í fyrirrúmi hjá Ásgeiri, hvað
sem um var rætt.
í samtali sem ég átti við Ásgeir
og birtist í Lesbók, sagði hann frá
atviki sem hefur orðið mér minnis-
stætt, því það bendir til þess að
maðurinn ráði ekki alltaf ferðum
sínum sjálfur, heldur sé honum
stundum beint út af þeirri leið sem
hann hugðist fara. Ásgeir var stýri-
maður á báti, sem þurfti að koma
í slipp til Akureyrar. Aftaka veður
var á leiðinni, þótt að sumri væri,
og menn vildu lyfta sér upp þegar
komið var til Akureyrar. Leiðin lá
á útiskemmtun og þar lenti okkar
maður í áflogum svo eitthvað biluðu
fæturnir. Var hann skilinn eftir á
sjúkrahúsi; missti af síldveiðitúr,
en þetta dró þann dilk á eftir sér
að Ásgeir fann þarna eiginkonu og
gerðist bóksali.
Akureyrarárin eftir 1946 voru
millikafli þar sem Ásgeir gerðist
handgenginn bókum. Sjómennskan
var brátt að baki; Bolvíkingurinn
tekinn að stíga ölduna á annarskon-
ar fleytu.
Eftir að suður kom til Reykjavík-
ur fékkst Ásgeir ekki við annað en
ritstörf. Af reynslunni vissi hann
að þeir físka sem róa; annarri eins
vinnusemi hef ég naumast kynnst.
Ásgeir var heimakær og eyddi ekki
tímanum í ferðalög eða slímsetur
framan við sjónvarpstæki. Hann
kvaðst ekki hafa tíma til þess, svo
mjög tóku bókarskrifin huga hans
allan. Það er heldur ekki neitt smá-
ræði sem eftir hann liggur; ævisög-
ur landskunnra manna og burðar-
ása úr sjávarútvegi, manna eins og
Tryggva Ófeigssonar, Einars Guð-
finnssonar, Júlíusar Júliníussonar,
Péturs J. Thorsteinssonar, Einars
Þorgilssonar, Aðalsteins Jónssonar
og Islandsbersa, Óskars Halldórs-
sonar. Síðasta verkefni Ásgeirs var
ævisaga Péturs Sigurðssonar fyrr-
verandi alþingismanns, sem út kom
seint á síðasta ári. Sá endasprettur
varð örðugur vegna bilandi heilsu,
en Ásgeir naut þar góðrar aðstoðar
Jakobs sonar síns og Bergrósar
konu sinnar, sem vélritaði allt fyrir
hann.
Morgunblaðið hefur misst góðan
liðsmann, en sjálfur sakna ég mest
þess vinar sem ég átti í Asgeiri.
Við töluðum saman um jólin og
enda þótt þá væri mjög tekið að
halla undan fæti, var Ásgeir hress
og furðu glaðbeittur þótt röddin
væri nokkuð brostin frá því sem
var. Hann kvartaði einna helzt und-
an því að geta ekki skrifað það sem
hugur hans stóð til; gerði sér þó
vonir um að geta lesið eitthvað af
því inn á band. En einhverskonar
framlenging á lífi, án þess að geta
unnið, fannst honum einskis virði.
Við Jóhanna þökkum Bergrósu
fyrir góðar stundir í skemmtilegum
mannfagnaði heima hjá þeim hjón-
um. Og forsjóninni verð ég ævinlega
þakklátur fyrir að hafa fengið að
kynnast Ásgeiri Jakobssyni og
eignast hann að vini. Á þessari svip-
lausu tíð meðalmennskunnar
standa menn eins og hann uppúr
og verða ógleymanlegir.
Gísli Sigurðsson.
E_kki kom mér mjög á óvart and-
lát Ásgeirs Jakobssonar rithöfundar
- samstarfsmanns til margra ára.
Um nýliðin áramót áttum við tal
saman sem oftar. Sagðist hann feg-
inn að heyra í mér, því að við mig
ætti hann nokkurt erindi, hvort ég
vildi halda undir kistulokið sitt, eins
og hann orðaði þessa beiðni.
Ég kvaðst mundu gera það, ef
ég væri sjálfur uppi standandi, þeg-
ar þar að kæmi, enda væri það
ugglaust ekki á næstunni. Þeir gefa
mér nokkrar vikur í versta falli,
nokkra mánuði í bezta falli, sagði
hann. Kallið kom ríflega tveim vik-
um síðar, hinn 16. þ.m.
Ásgeir var kominn af sjósókn-
urum og útvegsbændum. Skóla-
ganga hans var stutt: Nám við hér-
aðsskólann á Laugarvatni einn vet-
ur, nám við Kennaraskóla íslands
annan. Fiskimannaprófi hinu meira
lauk hann frá Stýrimannaskólanum
1945. Þetta skamma skólanám varð
honum hins vegar ekki fjötur um
fót, enda maðurinn greindur vel og
athugull. Jók hann sífellt við þekk-
ingu sína með lestri góðra bóka,
þ.m.t. fræðirit ýmiss konar. - Sjó-
mennsku stundaði hann á flestum
gerðum fiskiskipa um árabil - og
stundaði síðar bóksölu á Akureyri
um nokkurt skeið. Á sjöunda ára-
tugnum hóf hann ritstörf fyrir al-
vöru og helgaði sig þeim upp frá því.
Hann varð skeleggur málsvari
þeirra, sem lífsafkomu sína áttu
undir sjósókn og fiskveiðum. Lét
hann hag þeirra og hagsmuni jafn-
an sitja i fyrirrúmi. Vissulega er
það eðlilegt, þegar gætt er uppruna
hans og uppeldis, menntunar og
áhugamála. Og ötulli málsvari eða
áhrifameiri var torfundinn, enda fór
saman skörp greind og óvenjuleg
ritfærni ásamt góðu skopskyni.
Fáir sóttu gull í greipar hans í ná-
vígi á ritvellinum né höfðu betur,
enda maðurinn vígreifur og vígfim-
ur.
Ásgeir hélt uppi markvissri
gagnrýni á það, sem honum fannst
miður fara í fiskveiðistjórnun og
öðrum afskiptum stjómvalda af
sj ávarútveginum.
Vaxandi miðstýringarárátta var
honum þyrnir í augum og óttaðist
hann afleiðingar of mikils sam-
þjappaðs valds, sem ekki bar beina
ábyrgð á gjörðum. Sjálfstæði og
sjálfsákvörðunarréttur sjómanna og
útvegsmanna væri skertur. Til-
hneigingar gætti til að kæfa hug-
kvæmni og framtak. Þetta gæti
ennfremur haft þau áhrif að halda
mörgu góðu mannsefni og þar með
hæfileikamönnum frá því að leita
sér atvinnu og frama í sjómennsku
og útgerð. Hann taldi réttilega að
stórt og smátt - stórútgerð, smá-
bátaútgerð og allt þar á milli -
ætti jafnan rétt og gæti sem bezt
starfað hlið við hlið. Hið stóra hefði
eitt sinn verið smátt.
Ásgeir var mjög fylgjandi því á
sínum tíma að ná víðtækari yfirráð-
um á fiskimiðum umhverfis landið,
þótt hann hinsvegar teldi samninga
óhjákvæmilega við þær erlendu
þjóðir, sem töldu sig hafa mestra
hagsmuna hér að gæta. Um þessa
atburði og afstöðu til þessa skrifaði
hann margar greinar, sem vöktu
verðskuldaða athygli, þótt ekki
væru allir þeim sammála. Heyrðust
ýmis hljóð úr homi, ekki sízt frá
hinni pólitísku hlið.
Ekki verður þessi atburðarás
rakin nánar hér. Hins vegar skal
þeirri tilgátu varpað fram, sem
einnig kom fram hjá Ásgeiri, að
koma muni í ljós, er skjalasöfn
verða opnuð í fyllingu tímans, að
ná mátti áþekkum samningum við
Breta og Þjóðverja nokkru fyrr en
gerðir voru, ef hið pólitíska and-
rúmsloft hefði verið hagstæðara.
Ég tel einnig að koma muni í ljós,
að þáverandi forsætisráðherra Ólaf-
ur Jóhannesson, hafði gert sér
glögga grein fyrir þessu, nokkru
áður en hann fór hina óvæntu og
afdrifaríku för til Lundúna og gekk
frá samkomulagi við Breta. Samn-
ingar við Þjóðveija fylgdu í kjölfar-
ið.
Ásgeir segir sjálfur einhvers
staðar, að hann hafi um skeið verið
dálkahöfundur við tímaritið Ægi,
tímarit Fiskifélags íslands. Vel má
vera, að þannig hafi samstarf okkar
hafizt. En það varð smám saman
mun yfirgripsmeira. Ásgeir hafði
manna bezt gert sér grein fyrir
því, að æskufólk landsins átti þess
ekki lengur jafngóðan kost og fyrr
að njóta náms í verklegri sjóvinnu
og sjómennsku hjá starfandi sjó-
mönnum. Til þess höfðu aðstæður
allar breytzt. Lengra nám og að
mörgu leyti betri námsmöguleikar
í barna- og unglingaskólum sinntu
samt lítið sem ekkert fræðslu um
atvinnulífið, vinnulag og vinnu-
hætti. Þessa gætti ekki sízt hvað
sjávarútveginn varðar. Skólamenn
ýmsir töldu námið eiga að vera hlut-
laust hvað svo sem það þýðir.
Hann gerðist ötull talsmaður
þess að reynt yrði að vekja áhuga
unglinga á sjómennsku sem áhuga-
verðu starfi. Átti hann dijúgan þátt
í, að stofnað var til sjóvinnunám-
skeiða. Sjálfur skrifaði hann bæk-
ur, greinar og ritlinga eða þýddi
og staðfærði erlendar bækur og
greinar. Hann naut í þessu efni
dyggilegs stuðnings Fiskifélagsins,
en einnig þeirra sjávarútvegsráð-
herra er gegndu störfum á þessum
tírna.
Ásgeir var sérlega afkastamikill
rithöfundur. Hann hefur skrifað
u.þ.b. tvo tugi bóka á undangengn-
um árum. Hæst ber ævisagnaritun
hans, þótt skáldsögur skipi einnig
stóran sess. Ævisögur mikilhæfra
frammámanna og brautryðjenda í
sjávarútvegi landsins, sem vakið
hafa verðskuldaða athygli, bera rit-
höfundahæfileikum hans gott vitni.
Sá er þetta ritar er einnig sannfærð-
ur um, að hér er um undirstöðuverk
að ræða, þegar skrifað verður heil-
stætt verk um íslenzkan sjávarút-
veg. í því sambandi má heldur ekki
gleyma merkum greinum um sjáv-
arútvegsmál, er hann reit í blöð og
tímarit um langt árabil. Hvor-
tveggja mun koma að gagnl við
ritun hagsögu landsins og einstakra
landshluta.
Góð vinátta tókst með okkur
Ásgeiri. Jafnvel þótt skipt væri um
starfsvettvang, hittumst við eða
ræddum saman í síma um áhuga-
mál okkar. Oft var lengi skeggrætt
og rökrætt, stundum þrasað báðum
til ómældrar ánægju. Þótt á stund-
um sýndist sitt hvorum, var einung-
is eitt mál, sem ekki tókst að leysa,
en entist okkur vel í umræðu.
1 annálum stendur, að fiskveiðar
á línu hafi fyrst verið stundaðar frá
ERFIDRYKKJUR
P E R L A N sími 562 0200
Berufirði austur á öndverðri 16.
öld, að mig minnir. Lærðu Berfírð-
ingar þessa íþrótt af enskum dugg-
urum. Ásgeiri fannst þetta afskap-
lega ótrúlegt. Línuveiðar hlytu fyrst
að hafa byijað frá Bolungavík vest-
ur. Sagðist hann mundu leita af sér
allan grun, áður en Berufjörður
yrði viðurkenndur. Ekki tókst að
ljúka þeirri leit hérna megin. Leitar-
skilyrði verða ugglaust betri hinu-
megin.
Ásgeir var tvíkvæntur. Fyrri
kona hans Friðrika Friðriksdóttir
andaðist árið 1951. Seinni kona
hans Bergrós Jóhannesdóttir lifir
mann sinn. Börnin eru fimm.
Kona mín og ég sendum Berg-
rós, börnum, tengdabörnum, barna-
börnum og öðrum ættingjum inni-
legustu samúðarkveðjur.
Már Elísson.
Andlát ber að með ýmsum hætti.
Oft fellur ungt fólk skyndilega frá,
óvænt og fyrirvaralaust. Stundum
er aðdragandinn lengri og fyrirsjá-
anlegt að hveiju stefnir. Stundum
er ástandið jafnvel þannig að segja
má með nokkrum rétti að sjúklingi
sé léttir að losna við fyrirsjáanlegar
þjáningar. Þá halda menn gjarnan
að sorgin við fráfallið hverfi, léttir
komi í stað harms og saknaðar.
Eftirlifendur séu undir dauðann
búnir.
Svo var um frænda minn Ásgeir
Jakobsson að allir vissu hvert
stefndi. Hann fékk að kynnast
ýmsu síðustu misseri lífs síns. Mein-
semd hljóp í fætur og varð að
höggva annan fótinn. Þá var bitið
á jaxlinn og tekið til við æfingar -
verstur andskotinn að verða neydd-
ur til að hætta að reykja. Það var
með nokkru stolti og vissulega verð-
skulduðu, þegar frændi sýndi mér
einn daginn á Reykjalundi hvemig
hann smeygði undir sig gervifætin-
um án hjálpar, stóð upp og arkaði
um gólf. Hann reyndi auðvitað að
láta sem lítið væri um að vera en
gleðin leyndi sér ekki. H'ann var
kominn í gang og aðalatriðið var
að höfuðbúið hafði ekki gefíð sig.
Hann var fullvinnufær og lífið fram-
undan.
Það var því bölvað áfall þegar
ofan í þetta bárust fréttir um æxli,
sem ekki yrði tekist á við með vilja-
þreki og karlmennsku einni saman.
Það var ævintýri að umgangast
þig, frændi minn góður, þá dagana,
og átta sig allt í einu á því að það
var ég sem sótti til þín styrk og
huggun en ekki öfugt. Gamanyrðin
voru jafn leikandi létt á vör og
ætíð áður.
Það kennir manni sitthvað að
hafa setið með þér dauðvona á
sjúkrastofu, brandarar fljúgandi ótt
og títt og hlátrasköll glymjandi,
þannig að aðrir sjúklingar og gestir
þeirra litu þessa menn hornauga.
Mæltu manna heilastur, sagðirðu
þegar ég lýsti því einhvem tímann
yfir að þú litir illa út, þá orðinn
langþreyttur á öllum þeim sem með
góðu hugarfari töldu sér skylt að
byggja þig upp með yfirlýsingum
um hið gagnstæða. Óskhyggjan var
þér víðsfjarri og ætíð stutt í raun-
sæið. Þeim mun meiri ástæða til
að dást að því æðruleysi, sem þú
sýndir upp á síðkastið.
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Erfidrvkkjur
Glæsileg kaf6-
hlaðborð, fallegir
salir og mjög
góð þjónusta
Upplýsingar
í síma 5050 925
og 562 7575
FLUGLEHOIR
ÍIÓTEL LÖFTLElÖIR