Morgunblaðið - 27.04.1996, Blaðsíða 36

36 LAUGARDAGUR 27. APRÍL 1996
MORGUNBLAÐIÐ
H
AÐSENDAR GREINAR
Bannað er nafn þitt
Drífa Halldór Ármann Hjálmar
Pálsdóttir Sigurðsson Jónsson
ALÞINGI hefur nú til meðferðar
frumvarp til nýrra Iaga um manna-
nöfn. Nokkrir vinir menningarinnar
hafa nýverið lýst áhyggjum sínum
vegna þessa í Morgunblaðinu, Helgi
Hálfdanarson og Jónas Kristjánsson
af kunnri prúðmennsku en Erlendur
Jónsson og Páll Sigurðsson með
nokkrum þjósti. Skrif þessara manna
eru gott tilefni þess að riíja upp
ástæðurnar fyrir því að dómsmála-
ráðherra og raunar ríkisstjómin öll
taldi nauðsynlegt að leggja fram
frumvarp til nýrra mannanafnalaga.
Gölluð lög
Gallamir á gildandi mannanafna-
lögum eru margir en þeir verstu eru
fjórir:
1. Lögin mismuna borgumm landsins
eftir uppmna og kynferði á nokkra
vegu. Hér skal aðeins nefnt að þeim
útlendingum sem gerast íslenskir rík-
isborgarar er sérstaklega meinað um
að ættamafn þeirra gangi til niðja.
Afkomendur þeirra „innfæddu" Is-
lendinga sem bera ættamöfn mega
hins vegar halda ættamafni forfeðra
sinna og hið sama á við um niðja
erlendra manna sem ekki hafa gerst
íslenskir ríkisborgarar. Ljóst virðist
að samfélag þjóðanna mun ekki líða
íslendingum mismunun af þessu tagi
til neinnar lengdar.
2. Lögin banna öll tökunöfn sem ekki
hafa unnið sér hefð í íslensku, jafnvel
þótt þau falli prýðisvel að málinu. Sem
dæmi um þetta má nefna nöfnin
Daríus, Garíbaldi, Hilbert og Vilma.
Sama máli gegnir um gælunöfn eða
stuttnefni eins og Addi, Maggi og
Sigga. Það hefur ekki gerst áður í
íslenskri málsögu að með öllu sé tek-
ið fyrir' upptöku nýrra tökunafna.
Hefði þessi regla gilt fyrr á öldum
hefðu nöfn eins og Jónas og Krístján
eða Davíð, Fríðrik og Sófus aldrei
unnið sér þegnrétt á Islandi.
3. Lögin girða alveg fyrir að gefin
séu svokölluð millinöfn, þ.e._ „kynlaus"
nöfn eins og Eyfjörð og ísfeld. Það
er þó staðreynd að fjöldi manna ber
nú þegar millinöfn.
4. Lögin stuðla mjög að útbreiðslu
Mannanafnalögin, segja
þau Drífa Pálsdóttir,
*
Halldór Armann
Sigiirðsson og Hjálm-
ar Jónsson, hafa skap-
að ástand sem er
ekki sæmandi í lýð-
ræðissamfélagi.
erlendra ættamafna á kostnað ís-
lenskra föður- og móðurnafna. Þetta
stafar einkum af því að afkomendum
útlendinga (sem ekki gerðust íslensk-
ir ríkisborgarar) er gert að velja á
milli ættamafns og föðurnafns (eða
móðurnafns), en mega ekki nota ætt-
arnafnið sem millinafn. í samfélagi
þar sem ættarnöfn em takmörkuð
„gæði“ fer ekki hjá því að flestir sem
standa frammi fyrir þessu vali kjósa
ættarnafnið. Af þessum sökum er
mikill fjöldi erlendra ættamafna að
breiðast hratt út í málsamfélaginu,
t.d. nöfn eins og Weihe, Wessman,
Wheat, White, Wolfram, Woll og
Wöhler. Er nú svo komið að ættar-
nöfn íslenskra ríkisborgara, búsettra
hérlendis, em orðin rúmlega 2.200
talsins eða nokkm fleiri en föðumöfn-
in íslensku. Langflest ættarnafnanna
em útlend og ryðja burt íslenskum
kenninöfnum. Auðsætt er að brýna
nauðsyn ber til að skapa þessum út-
lendu ættamöfnum annan farveg inn
í málsamfélagið.
Helstu úrbætur
Gildandi lög um mannanöfn era
greinilega svo gölluð að við það verð-
ur ekki unað. Helstu úrbæturnar sem
lagðar em til í fmmvarpinu em þess-
ar:
í fyrsta lagi er lagt til að nafnrétt-
ur íslenskra ríkisborgara af erlendum
uppruna verði ekki lakari en nafn-
réttur annarra íslendinga. Naumast
ætti að þurfa að rökstyðja nauðsyn
þessa, svo fráleit sem mismunun
manna eftir þjóðernislegum uppruna
hlýtur að teljast við lok 20. aldar.
í öðru lagi leggja frumvarpshöf-
undar til að tökunöfn verði heimiluð,
jafnvel þótt þau hafi ekki unnið sér
hefð hér á landi, þó að því tilskildu
að þau verði löguð að íslensku máli.
Þetta er afar mikilvæg breyting í
fijálsræðisátt. Hún getur þó engan
veginn talist róttæk, því að hún ger-
ir strangar kröfur um form nýrra
tökunafna og með henni er í raun-
inni aðeins gert ráð fyrir reglu sem
tíðkaðist hér á landi allt frá landnámi
til þess að gildandi mannanafnalög
voru sett. Af tillögunni leiðir að sjálf-
sögðu að heimil verða ýmis nöfn sem
em miður smekkleg í íslensku. Það
er lítill vandi að benda á einstök slík
nöfn með upphrópunum á torgum
og hía eins og ótíndir strákar. Stað-
reyndin er hins vegar að álappaleg
tökunöfn hafa borist inn í málið á
öllum öldum Islandsbyggðar en að-
eins lifað þar skamma hríð. Fjölmörg
ágæt tökunöfn, t.d. Davíð og Jónas,
hafa á hinn bóginn auðgað íslenska
tungu og munu vonandi gera það
um langan aldur enn. Hér verður að
treysta á smekkvísi þjóðarinnar, boð
og bönn koma ekki í hennar stað.
Þriðja meginbreytingin sem fmm-
varpið gerir ráð fyrir felur það í sér
að millinöfn verði heimil og að leyfi-
legt verði að nota ættarnöfn sem
millinöfn. Breytingin leiðir til þess
að nöfn eins og Anna Norðfjörð Jóns-
dóttir verða almennt leyfileg. Enn
fremur hefur breytingin í för með
sér að maður sem valið hefur að
nefna sig Karl Wheat fremur en
Karí Pétursson getur nefnt sig Karl
Wheat Pétursson og jafnvel skráð
sig Karl W. Pétursson. Markmið
breytingarinnar er m.a. að auka
frelsi í nafnamálum þjóðarinnar.
Meginmarkmið hennar er þó að
skapa hinum ógnvekjandi flölda er-
lendra ættarnafna sem nú streymir
inn í íslenskt málsamfélag nýjan far-
veg, þannig að þau ryðji íslenskum
kenninöfnum ekki úr vegi.
Ákvæði frumvarpsins um millinöfn
gera það einnig mögulegt að veija
íslenska kenninafnasiðinn enn frek-
ar, kjósi menn það, með því að heim-
ila ættarnöfn aðeins sem millinöfn.
Að óbreyttum lögum er hins vegar
borin von að til þessa ráðs verði grip-
ið með nokkrum einföldum hætti.
Menn geta auðvitað kosið að yppa
öxlum yfir þeirri þróun í þessum efn-
um sem nú er að verða og látið sem
ekkert sé. Það er hins vegar sannfær-
ing frumvarpshöfunda að verði ekk-
ert að gert og það skjótt muni ekki
líða nema fáir áratugir þar til kenni-
nöfn íslendinga verða að stærstum
hluta útlend ættarnöfn: Weihe,
Wessman, Wheat, White, Wolfram,
WoII, Wöhler,... Saga annarra þjóða
sýnir að ættarnöfn geta útrýmt þús-
und ára gömlum föðurnafnakerfum
á svo sem þijátíu árum.
Leikregjurnar í samfélaginu
Lög um mannanöfn sem eru þann-
ig úr garði gerð að þau falli öllum
málkerum vel í geð í hvívetna verða
aldrei samin. Auðsætt er að frum-
varpið heimilar nöfn sem sumir hafa
litlar mætur á, rétt eins og núgild-
andi lög. En hér er fleira í efni en
nákvæmlega hvaða nöfn verði leyfi-
leg og hver ekki. Leikreglurnaf í
samfélaginu skipta ekki síður máli,
og raunar munu þeir margir sem
telja að þær skipti höfuðmáli og séu
jafnvel mikilsverðari þáttur íslenskr-
ar menningar en mannanöfn. Lög
og reglur um mannanöfn eru að
nokkru leyti hliðstæðar reglum um
ritfrelsi. Menn geta haft ímugust á
margvíslegasta efni í fjölmiðlum og
þó verið því andvígir að birting þess
sé bönnuð. En hinir eru að sjálfsögðu
einnig til sem vilja sníða reglur sam-
féiagsins nokkuð nákvæmlega að
sínum einkasmekk.
Gildandi nafnalög eru aðeins fárra
ára gömul. Því hefur þess vegna
verið haldið fram að ekki sé komin
nægileg reynsla á lögin og því sé
það fljótræði af þinginu að hrófla
nokkuð við þeim, betra sé að bíða
átekta. Þetta er því miður alveg frá-
leitt. Mikil og verulega slæm reynsla
er nú þegar fengin af mannanafna-
lögunum. Frá því að mannanafna-
nefnd tók til starfa, síðla árs 1991,
hefur hún ijailað um hátt í eitt þús-
und mál og hafnað um 400 beiðnum
foreldra um nöfn og nafnritanir.
Fullyrða má að annar eins fjöldi hef-
ur leitað eftir upplýsingum um bönn-
uð nöfn en hætt við að sækja um
nafngjafarleyfi af því að fyrirfram
var vitað að beiðninni yrði hafnað.
Nánustu skyldmenni barnanna og
foreldranna sem þarna eiga í hlut
skipta þúsundum. Það er áreiðanlegt
að þessu fólki öllu finnst kappnóg
reynsla fengin af gildandi manna-
nafnalögum.
Höfundar sömdu frumvarp til
nýrra mannanafnalaga.
Smekkvísi í nafngiftum
NOKKRIR ágætis-
menn hafa á undan-
föriium vikum varað
sterklega við óðagoti í
afgreiðslu hins nýja
lagafrumvarps um
mannanöfn sem nú
liggur fyrir Alþingi.
Seinast vora þessi
varnaðarorð ítrekuð í
forystugrein Morgun-
blaðsins á sumardag-
inn fyrsta. Ekki er
ástæða til að endur-
taka þessar röksemdir.
Þær snúast um smekk-
lega verndun ásamt
nýsköpun íslenskrar
nafnahefðar sem er
dijúgur þáttur í íslenskum menning-
ararfi.
Höfundar frumvarpsins kveðast
vilja auka frelsi í nafngiftum. Al-
kunna er að ófá óhappa-
verk hafa á öllum öldum
verið unnin í nafni frels-
is. Höfundar leggja ekki
heldur til algjört frelsi
en treysta þó einkum á
„smekkvísi" manna við
að forðast þau nafns-
krípi sem þeir sjálfir
viðurkenna að lögin
mundu heimila og oft
hafa verið tíunduð í
fyrrnefndum greinum.
Ef smekkvísin ein ætti
að ráða, þá þyrfti engin
lög.
Aðrar og undarlegar
hömlur eru þó lagðar á
nafngiftir og bera vitni
um þröngsýni. Hér skal sem dæmi
tekin túlkun í greinargerð frum-
varpsins á væntanlegri lagaklausu
svohljóðandi: „Stúlku skal gefa
Ef smekkvísin ein ætti
að ráða, þyrfti engin
lög. Ami Björnsson
skrifar um smekkvísi
í nafngiftum.
kvenmannsnafn og dreng skal gefa
karlmannsnafn."
Þessi grein er túlkuð svo að einung-
is nefnifallsmynd nafnsins skuli gilda
þótt nafnið beygist með ólíkum hætti
og enginn vafi þurfí því að leika á
hvort um karl eða konu sé að ræða,
síst ef fólk fær eftir sem áður að
kenna sig við móður og föður.
Sem dæmi um þessa þröngsýni
má taka mannsnafnið Auður. Það er
í fomu máli bæði til sem karlmanns-
Árni Björnsson
nafn og konunafn. Annað beygist:
Auður - Auði - Auðs, en hitt: Áuður
- Auði - Auði - Auðar. Varla velk-
ist nokkur í vafa um hvors kyns þessi
nöfn séu. Hvorugt þeirra var algengt
mestan hluta íslandssögunnar en í
rómantík 19. og 20. aldar urðu þær
Auður djúpuðga og Auður kona Gísla
Súrssonar langtum frægari og vin-
sælli en Auður karlinn á Rauðsgili.
Af þeim sökum virðist ekki mega láta
heita eftir honum samkvæmt túlkun
greinargerðarinnar.
Þetta er fásinna og ertil vitnis um
undarlegt mat á smekkvísi manna og
málkennd. Um kyn nafnorða gengur
á ýmsu í íslensku. Mörg orð sömu
merkingar flakka milli kynja og taka
þá mismunandi beygingu. Sem dæmi
má taka orðið (regn)skúr, sem er
ýmist kvenkyns, í eignarfalli skúrar,
eða karlkyns, í eignarfalli skúrs, og
fuglsnafnið örn, sem ýmist er karl-
kyns, í þágufalli erni, fleirtala ernir,
eða kvenkyns, í þágufalli öm, fleir-
tala arnir. Einnig era dæmi þess að
tvö nafnorð með ólíka merkingu hafí
sömu nefnifallsmynd, en að öðm leyti
ólíka beygingu. Sem dæmi má taka
orðið skeið, kvenkyns, eignarfall
skeiða, og skeið, hvomgkyn, eignar-
fall skeiðs. Þessi margbreytni er á
engan hátt skaðleg fyrir íslenska
tungu.
Greinargerðin tekur tvö nöfn sér-
staklega til meðferðar sem dæmi þess
hvað ekki megi í þessu efni. Þau em
Ilmur sem aðeins kona mætti bera
og Blær sem aðeins karl mætti bera.
Svo vill til að bæði þessi nöfn eru
mér persónulega nokkuð tengd. Því
vil ég staðhæfa að ekkert mæli móti
því að drengur héti: Ilmur - Ilm -
Ilmi - Ilms, en stúlka: Ilmur - Ilmi
- Ilmar. Á líkan hátt mælir ekkert
gegn því að bæði drengir og stúlkur
heiti Blær í nefnifalli eins og reyndar
hefur verið staðreynd í tvo áratugi.
Stúlkan hans Álfgríms í Brekkukots-
annál hét líka Blær en Halldór Lax-
ness virðist ekki hafa verið nógu
smekkvís fyrir höfunda hins nýja
mannanafnafrumvarps.
Höfundur vinnur á Þjóðminja-
safni íslands.
Indesit kæliskápar, þvottavélar,uppþvottavélar, eldavétar ofl. ofl
mmmam
mmmmmmmm
Lágmúla 8 • Sími 553 8820
«
«
M
'V.
(.
í
g
c
(
(
(
I
I
<