Morgunblaðið - 09.04.1997, Blaðsíða 22

22 MIÐVIKUDAGUR 9. APRÍL 1997
LISTIR
MORGUNBLAÐIÐ
Það var lagið
PÁLL Guðmundsson: Krossfestingin.
Morgunblaðið/Ásdís
Trúarlegar tvímyndir
MYNPLIST
Gallerí Sævars Karls
Stcinvcrk
PÁLLGUÐMUNDSSON
Opið kl. 10-18 virka daga og á laug-
ardögum kl. 10-14 til 16. aprfl; að-
gangur ókeypis.
PÍSLARSAGA Krists hefur verið
listamönnum yrkisefni allt frá því bið-
in eftir heimsendi tók að lengjast, og
menn tóku að leita leiða til að dýrka
guð sinn héma megin grafar með
þeim fegurstu meðulum, sem þeir
gátu. Listasagan og menningarsagan
öll geymir ótalin dæmi þess hversu
hugleikið þetta viðfangsefni hefur
verið mönnum allt frá frumkistni, og
með hversu fjölbreyttum hætti lista-
menn hafa leitast við að túlka pínu
Krists og þannig miðla þeim tilfínning-
um sem efnið hefur vakið þeim.
Það er nánast hefð að þetta við-
fangsefni sæki á menn í tiiefni
páska, og árlega má vænta listsýn-
inga sem gera passíuna að sínu
helsta inntaki. Sýning Páls Guð-
mundssonar er helsta slíka sýningin
á þessu ári, og sameinar í hófsemi
sinni einfalda framsetningu á við-
fangsefninu og sérstæða notkun
þess miðils, sem listamaðurinn hef-
ur lengi verið að fást við.
Páll hefur um langt skeið helgað
sig höggmyndalistinni og þá með
afar persónulegum hætti. I stað þess
að vinna með hefðbundin efni þess
miðils eins og leir, marmara, brons
eða aðra málma hefur hann nær
eingöngu sótt sinn efnivið í Bæjargil-
ið við Húsafell, þar sem hann býr
og starfar. Það fjölskrúðuga gtjót
sem þar er að finna er eins konar
þverskurður af þeim möguleikum
sem íslensk náttúra hefur að bjóða
á þessu sviði, og með því að laga
sitt myndefni að hráefninu hefur
listamanninum tekist að skapa
margar sérstæðar ímyndir, sem erf-
itt er að sjá að hefðu getað orðið til
í öðrum miðli. í því samhengi má
nefna eftirminnilega sýningu hans í
Surtshelli fyrir tveimur árum, sem
hefði tæpast gengið upp á nokkrum
öðrum stað eða unnin í nokkurt ann-
að hráefni.
Nokkur undanfarin ár hefur Páll
verið að þreifa sig áfram með sér-
staka gerð tvímynda í stein. Hér
er um að ræða að steinn er klofinn
þannig að hlutarnir faila nákvæm-
lega saman í sárinu, en þegar þeir
eru teknir í sundur birtist mynd-
verk, sem er oftar en ekki samfellt
yfir báða fletina fremur en að ann-
ar flöturinn sé spegilmynd hins.
Þetta form tvímynda (,,diptych“) er
þekkt úr kirkjulegri Iist í gegnum
aldirnar í altaristöflum og helgi-
myndum, sem þá voru opnar þegar
helgistund fór fram, en hafðar lok-
aðar þess á milli. Efniviðurinn hér
og vöntun á ytri umgjörð gerir verk-
in hins vegar öllu einfaldari og
fölskvalausari en reyndin er um
þorra þeirra helgigripa, sem íjalla
um svipað efni.
Hér eru tvímyndirnar opnar, og
uppsetningin á skínandi málmhillur
tvöfaldar þær aftur fyrir augum
áhorfandans. Myndefnin eru m.a.
fengin frá síðustu kvöldmáltíðinnij
krossfestingunni og upprisunni. I
ölium tilvikum beitir Páll fyrir sig
einfaldri teikningu viðfangsefnisins,
sem má segja að spretti út úr innri
litbrigðum steinsins hveiju sinni;
eins og oft hefur verið raunin um
höggmyndir hans má næstum tala
um tilbúnar myndir frá náttúrunnar
hendi, sem Páll nær að laða fram
með fáeinum markvissum áherslum.
Hér er það t.d. litur innri flata steins-
ins sem á sinn þátt í myndsköpun-
inni hveiju sinni, og útlínuteikning
Páls verður aðeins til að skerpa þær
línur sem fyrir eru.
Þessar trúarlegu tvímyndir eru
sérstakir heigigripir. Við fyrstu sýn
eru þetta aðeins venjulegir steinar.
En í hveijum og einum reynist
geymdur íjársjóður sem opnast fyrir
augum manna, þegar betur er að
gáð - ef til vill líkt og trúin sjálf.
Eiríkur Þorláksson
LEIKUST
L c i k d e i 1 d Umf.
Skallagríms
DELERÍUM BÚBÓNIS
Leikrit með söngvum í þremur
þáttum eftir Jónas og Jón Múla Ama-
syni. Leikstjóri: Jón Einars. Gústafs-
son. Leikendur: Ólafur Gunnarsson,
Guðrún Kristjánsdóttir, Inga Rún
Björnsdóttir, Bjöni Jóhannsson, Stef-
án V. Ólafsson, Jóna Ester Kristjáns-
dóttir, Ágúst Om Einarsson, Ingi-
mundur Grétarsson, Helgi Samúels-
son. Undirleikarar: Bjami Valtýr
Guðjónsson, Haukur Gíslason. Frum-
sýning í Óðali í Borgamesi 5. april.
ÞETTA leikrit og fleiri frá hendi,
hug og hjarta þeirra Múlabræðra
hefur fyrir löngu eignast sjálfstætt
iíf með þjóðinni og er á þann hátt
til þvers og kruss í tíma og rúmi.
Það er sett á fjalirnar einhvers
staðar einu sinni hartnær ár hvert
og stundum oftar og víðar og núna,
uppi í Borgarnesi, hittust tvær
kynslóðir og glöddust yfir öllu sam-
an: Þeir sem settu Búbónis á svið
í Borgarnesi fyrir þijátíu árum, og
þeir sem hreyfa það nú. Og á
fremsta bekk, umvafnir ástúð og
hylli hjarðarinnar sem þeir gleðja,
sitja þeir bræður, aldnir og ágæt-
lega hróðugir og kenna hvor öðrum
um það sem er bitastætt í verkinu.
Bæði í gamni og alvöru.
Rétt eins og allt deleríið sjálft
sem í húmor sínum býður okkur
okkur sjálf, breysk og klaufaleg,
sjálfbirgingsleg kannski á stundum,
gírug sum vissuiega, en aldrei vond.
Þessi frumsýning Leikdeildar Umf.
Skallagríms í Borgamesi var in-
dæl. Leikhópurinn hefði þolað meiri
tilsögn og markvissari, einkum í
textameðferð og samæfingu, en á
Nýjar bækur
• Spámaðurinn eftir Kahlil Gi-
bran er komin út í 13. útgáfu, en
bókin kom fyrst út árið 1958, í
þýðingu Gunnars Dal, en hann
þýddi jafnframt Mannssoninn eft-
ir sama höfund, skáldverk sem
fjallar um Jesúm Krist og hefur
notið mikilla vinsælda. Sjálfur seg-
einhvern hátt skiptir það ekki meg-
inmáli þegar niður er sest og ljósin
hafa sáldrast út í myrkrið. Því hvert
mannsbarn veit að slíkur klaufa-
skapur er hluti af ögmn áhuga-
mannaleikhússins, í senn sjálfstæð-
ur spennuvaldur og uppspretta
gríns.
Jóna Ester Kristjánsdóttir skap-
ar skemmtilega Siggu vinnukonu.
Hún álappast um sviðið, nærsýn
með afbrigðum og klaufsk með
leikrænum tilþrifum og öryggi.
Mest mæðir þó á Ólafi Gunnars-
syni sem Ægi Ó. Ægis forstjóra
og leysir hann hlutverk sitt vel úr
hendi. Sömu sögu er að segja um
Björn Jóhannsson sem leikur jafn-
vægismálaráðherrann. Hann er að
sækja í sig veðrið og verður áreið-
anlega öruggari í textameðferð og
valdmannslegri, slóttugri í fasi með
aukinni æfingu. Leikstjórinn, Jón
E. Gústafsson, má hjálpa þeim
félögum til að samæfa söngvana
dálítið betur.
Ágúst Örn Einarsson og Helgi
Samúelsson eru báðir ágætlega
kjánalegir í hlutverkum sínum,
rétt eins og vera ber. Þá tókst
Stefáni V. Ölafssyni vel upp sem
Leifi Róberts og sýndi hann ágæt
tilþrif. Það gerði Inga Rún Björns-
dóttir einnig sem Guðrún Ægis og
sást hvernig henni tókst að lifa sig
betur inn í hlutverkið eftir því sem
á leið. Ingimundur Grétarsson var
reffilegur sem Einar í Einibeija-
runni og Guðrún Kristjánsdóttir
flaustursleg sem heildsalafrúin
sem afber ekki að eiga ekki bíl-
númer undir tíu. Undirleikarar
slógu gamalkunna tóna af leikni.
Sviðsmyndin var ágæt. Ég heyrði
á frumsýningargestum að þeim
fannst sýningin ágæt. Þá er hún
það, þessi sýning. Það var Iagið.
Guðbrandur Gíslason
ir Gunnar: „Vegna þess að ég tel
það skyldu rithöfundar að þýða
öndvegisrit annarra þjóða þýddi
ég Spámanninn og Mannssoninn
eftir Kahlil Gibran. Án bóka hans
getur engin menningarþjóð verið.
Eg tel þessar bækur jafngóðar."
Bókaútgáfan Muninn gefur bók-
ina út. Um útlit sá Kristján Jó-
hannsson. Bókin er 112 síður.
Konur skelfa
FRÆÐIRIT
Bókmcnntafræöi
FYRIR DYRUM FÓSTRU.
GREINAR UM KONUR OG
KYNFERÐI í ÍSLENSKUM
FORNBÓKMENNTUM
eftir Helgn Kress. Háskóli íslands,
Rannsóknarstofa í kvennafræðum,
1996,244 síður.
í FYRIR dyrum fóstru er fjallað
um íslenskar fornbókmenntir frá
kvennafræðilegu sjónarmiði. Bókin
inniheldur sjö greinar eftir Helgu
Kress, prófessor í almennri bók-
menntafræði við Háskóla Isiands.
Greinamar, sem skrifaðar eru á tutt-
ugu ára tímabili, hafa allar birst
áður en standa nú saman á einni
bók og er það vel, því þannig varpa
þær ljósi hver á aðra og á fræðin
sem iiggja þeim til grundvallar.
Helga Kress lítur á íslenskar forn-
bókmenntir sem texta „sem er búinn
til úr tungumáli og á sér uppsprettu
í ákveðnum menningarlegum og fé-
lagslegum veruleika, táknkerfi sem
verður til og ber að túlka í sam-
hengi margra þátta“ (167). Hún
leggur áherslu á að þær geti „því
aðeins gefíð merkingu og verið
„heimildir" að tekið sé mið af bók-
menntalegum eiginleikum þeirra,
svo sem sjónarhorni, myndmáli,
formgerð og orðræðu, en ekki látið
sitja við þá innihaldsgreiningu sem
svo mjög hefur einkennt íslenska
bókmenntasögu — og sagnfræði-
hefð“ (168). Hún lítur ekki á þær
sem „sannsögulegar heimildir í þeim
skilningi að þær segi frá atburðum
sem raunverulega hafa gerst, heldur
sýna þær hugmyndir um veruleikann
og viðhorf til hans“ (167). Nálgun
í þessum anda verður að teljast
vænleg, eini gallinn á henni er sá
að hér setur Helga íslenskar forn-
bókmenntir allar undir einn hatt en
með því er sú hætta fyrir hendi að
ólíkir merkingarheimar renni saman
í einn á kostnað sérkenna einstakra
bókmenntagreina, enda tekur Helga
réttilega fram að textarnir séu
„mjög mismunandi eftir bókmennta-
tegundum" (168).
Helga Kress skrifar á auðskiljan-
legu máli, greinarnar eru rökfastar,
þeim er umfram allt ætlað að koll-
varpa viðteknum sannindum eldri
fræðimanna og varpa nýju ljósi
kvennafræðanna á texta sem karl-
menn hafa til skamms tíma verið
nær einir um að túlka. Hún glímir
því ekki aðeins við merkingu text-
anna heidur einnig við þröngsýna
og karllæga túlkunarhefð; þá merk-
ingu sem textarnir hafa fengið í
meðförum texta- og bókmennta-
fræðinga. Þetta kemur skýrt fram í
titilgrein bókarinnar. I henni fjallar
Helga um vísu Helgu Bárðardóttur
í Bárðar sögu Snæfellsáss og sýnir
fram á tilhneigingu túlkunarhefðar-
innar til að skipta konu út fyrir karl
í síðasta vísuorði kvæðisins. Meðferð
kvæðisins verður táknræn fyrir það
hvernig bókmenntastofnunin svo-
kallaða hefur þaggað niður í konum,
komið þeim fyrir á milli
þankastrika eða innan
sviga neðanmáls, því
hún hefur ekki aðeins
átt erfítt með að viður-
kenna konur sem ge-
rendur eða talendur í
texta heldur einnig sem
mögulega skapendur
hans (sjá 69). Þetta
viðhorf liggur öllum
rannsóknum Helgu til
grundvallar. í túlkun
hennar verður kvæðið
ekki aðeins að tákni
um kvenfjandsamlega
túlkunarhefð heldur
einnig að fyrsta æt-
tjarðarljóðinu sem verð-
ur til er kvenskáldinu
er „á táknrænan hátt hrint út úr
samfélagi vaxandi karlveldis“ (100).
Þáttur kvenna í merkingarheimi
íslendingasagna er einnig lykilatriði
í greininni Staðlausir stafír þar sem
fjallað er um slúður sem uppsprettu
frásagnar í Islendingasögum. Það
vegur að karlmennskuímyndinni og
hetjuskapnum og er að mati Helgu
grundvallarhugtak í merkingarheimi
sagnanna. Hetjuhugsjónin verður
ekki einhlítt einkenni á íslendinga-
sögum heldur má einnig líta á þær
sem paródíur, „þær eru tal um tal,
sögusagnik‘ (133). Hún hafnar því
að frásagnirnar séu jafn hlutlægar
og rannsóknarsagan hefur viljað vera
láta: „Hetjuhugsjón sagnanna og
sæmdarhugtaki er í sífellu ógnað af
hlátri gróteskunnar, ögrun hins kven-
lega og flæði slúðursins" (133-4).
Eitt sterkasta bindiefni greinanna
eru hugmyndir um margröddun,
grótesku og karnival, sem Helga
sækir í smiðju rúss-
neska bókmenntafræð-
ingsins_ Mikhails Bak-
htins. Út frá þeim hug-
myndum gengur hún á
skjön við túlkanir
ýmissa fræðimanna
með því að líta á Fðst-
bræðrasögu sem skop-
stælingu hetjuhug-
sjóna, paródíu á stjórn-
laust þjóðfélag þar sem
alþýðan líður fyrir
heimskulegar hug-
myndir yfirvaida. Að
mínu viti gengur gró-
teskugreiningin best
upp í þessari grein; í
henni gerir Helga þá
fræðimenn hlægilega
sem í hátíðleika sínum hafa ekki
komið auga á íroníu textans og við-
heldur þannig gróteskunni sem afar
erfítt að líta framhjá þegar Fóst-
bræðrasaga er annars vegar. Sagan
einkennist að mati Helgu ekki af
hetjulegu raunsæi heldur grótesku
raunsæi; Þorgeir og Þormóður eru
skopstæling karlmennskunnar, þeir
hafa allt aðrar hugmyndir um sjálfa
sig en umhverfið og sagan sjálf sem
hlær að þeim. Helga er þó í ákveð-
inni mótsögn við sjálfa sig, eins og
hún bendir reyndar sjálf á í formála,
þegar hún túikar Njálsbrennu í sam-
nefndri grein sem eitt allsherjar
karnival því hún segir á öðrum stað
að heimar Fóstbræðrasögu og Njálu
séu gjörólíkir sem vissulega má til
sanns vegar færa. Helga kýs í seinni
tíð að líta á karniyalið sem „eitt
helsta kennimark" íslendingasagna
en með því grefur hún undan þeirri
skoðun að þær séu hetjubókmenntir
og falli betur að hugmyndum Bak-
htins um epík en hláturmenningu
miðalda. Þeir sem ekki eru tilbúnir
tii að skrifa undir viðhorf Helgu
geta litið á greinina um Njálsbrennu
sem dæmi um grótesku þar sem öllu
er snúið á hvolf en grínið hittir höf-
undinn sjálfan fyrir að vissu marki.
Efnismesta og nýjasta greinin,
„Grey þykir mér Freyja“ fjallar um
konur, kristni og karlveldi í íslensk-
um fornbókmenntum. í henni túlkar
Helga frásagnir af kristintökunni
út frá kvennafræðilegu sjónarhorni
kynferðis og hugmyndun um karni-
val og hrærir um leið upp í hinni
viðurkenndu mynd sem íslandssag-
an hefur haldið að þjóðinni um krist-
intökuna. Ilún leggur áherslu á að
kristnin sé karllegt fyrirkomulag í
íslenskum fornbókmenntum, ná-
tengt veraldiegu valdi; fyrirkomulag
sem komið var á með ofbeldi og
mútum. Inn í frásagnir af kristintök-
unni les hún karnival og grótesku,
hárreysti og ráðabrugg; Þorgeir
Ljósvetningagoða segir hún hafa
skriðið undir feldinn af skömm yfir
því að hafa þegið mútur og ætla að
fara að svíkja félaga sína (sjá 185).
Vald tungumálsins í táknkerfi
Helga
Kress