Morgunblaðið - 09.04.1997, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 9. APRÍL 1997 25
AÐSEIMDAR GREINAR
Ef koldíoxíð væri út-
flutningsvara
væri allt með felldu
VÍST er að hagur
þjóðarinnar er efstur í
huga öllum þeim sem
láta sig varða upp-
byggingu iðnaðar á
íslandi. En þegar ólík
sjónarmið varpa blæ
sínum á orð og skrif,
oft full ástríðu, kann
að gleymast að til-
gangurinn er góður og
mönnum gengur ekki
nema gott eitt til. Með
þetta í huga, og með
allri virðmgu fyrir
verkum þeirra sem
vinna heils hugar að
efnahagsuppbyggingu
landsins, leyfl ég mér
að varpa fram nokkrum þönkum,
ef þeir gætu orðið til að efla já-
kvæða umræðu um íslensk orku-
og iðnaðarmál.
Um viðhorf
Fyrst má nefna að viðhorf stjórn-
valda til viðbragða almennings og
eigin skuldbindinga í umhverfis-
málum eru hugsanlega ekki í þeim
anda sem vænlegastur er til að
leiða þjóð og bú til betri vegar.
Merki þessa má finna í athuga-
semdum umhverfisráðuneytis í
Mbl. 28. janúar við greinargerð
Högna Hanssonar. Þótt rétt sé far-
ið með staðreyndir um lagalega
þætti hnýtir ráðuneytið sig hér í
fjötra orðalags og missir sjónar á
hugsjón og tilgangi rammasamn-
ings Sameinuðu þjóð-
anna um loftslags-
breytingar sem vitnað
er í.
í skýrslu íslenskra
stjórnvalda til Ríó-ráð-
stefnunnar sem og
framkvæmdaáætlun
þeirra vegna ramma-
samnings SÞ eru ítrek-
aðar eigin skuldbind-
ingar íslands til um-
hverfisverndar. Þótt
vægi þeirra sé ekki
lagalegs eðlis er orðstír
lands í veði. Margar
þjóðir hafa þann hátt
á að tala fjálglega um
umhverfisvernd á al-
þjóðlegum vettvangi en leita svo
skjóls í pilsfaldi skilgreininga og
orðalags þegar mæla á efndir. Þótt
þetta sé viðtekin venja væri það
síður ef ísland temdi sér sama leik.
Umhverfisráðuneytið segir að
framganga þess í meðhöndlun
umhverfismats fyrir álver á
Grundartanga sé ekki í andstöðu
við þjóðréttarlegar skuldbindingar
íslands. Þau orð skyldi enginn ve-
fengja en hér missa þau marks.
Rammasamningurinn, sem og allir
alþjóðlegir samningar, byggist
fyrst og fremst á sameiginlegum
viljayfirlýsingum aðildarlanda sem
gefnar eru í góðri trú. Sérstakar
skuldbindingar koma þar yfirleitt
til viðbótar, og þá oft er nokkur
tími er frá liðinn til þess að aðstæð-
ur verði betur metnar. Aftur á
móti er í rammasamningnum lýst
yfir að sú hætta sem stafar af
aukinni losun gróðurhúsaloftteg-
unda, sem og yfirlýstur vilji aðild-
arlanda til að hefta slíka mengun,
skuli lýsa mönnum veginn í öllum
ákvarðanatökum um efnahagsþró-
un. Þótt samningur að lögum sé
ekki brotinn er hugsjónin svikin ef
ríkisstjórnin undanskilur ákvarðan-
ir um stóriðju frá samhengi um-
ræðu um losun koltvíoxíðs. Trú
annarra ríkja á orðheldni íslend-
inga í meðferð umhverfismála kann
þá að bíða hnekki, og þar af leið-
andi trúverðugleiki okkar í tengd-
um efnum, eins og verndun lífríkis
sjávar.
Um aðferð
Enginn ætlast þó til þess að við
fórnum tækifærum til vænlegar
efnahagsþróunar fyrir það eitt að
sýnast öðrum betri í þessum efn-
um. Engu að síður sýnist mér að
sú þróun sem mörkuð er þessa
stundina varpi okkur á braut sem
er allt önnur og öllu verri en þær
leiðir sem önnur vestræn ríki hafa
ætlað sér að fara.
Þjóðarframleiðsla á hvern íbúa
í stærstu iðnríkjum OECD hefur
aukist stórlega síðastliðna tvo ára-
tugi á sama tíma og losun koltviox-
íðs hefur nánast staðið í stað. Þetta
er merki þess að orkunotkun fyrir
hverja framleidda einingu hefur
dregist saman. Það sem olli þess-
Freyr
Sverrisson
ari þróun öðru fremur var stór-
hækkað olíuverð á áttunda ára-
tugnum sem leiddi af sér aukna
nýtni.
Svipuð þróun varð á íslandi
þegar jarðvarmi leysti olíu af hólmi
að mestu leyti til húshitunar. En
nú hafa þrotið handhæg tækifæri
til að minnka olíunotkun og draga
úr þeirri mengun sem henni fylgir
nema til komi ný tækni og aðferð-
ir í samgöngum og fiskveiðum.
Hitt er annað mál, að okkur er í
lófa lagið að takmarka mengun frá
nýjum aðgerðum í iðnaði.
Þótt koltvíoxíðsmengun frá ál-
veri sé af öðrum toga en frá
brennslu olíu verður samt sem
áður að telja slíka mengun með
heildartölum fyrir landsfram-
leiðslu. Hér hefur umhverfisráðu-
Álveríð sem reist yrði á
Grundartanga var lagt
af í Þýskalandi, segir
Freyr Sverrisson í
fyrri grein sinni, óháð
ákvörðun um hvort það
yrði endurreist hér.
neytið lagt til að aukin losun
koltvíoxíðs frá iðnaði skuli ekki
talin með gagnvart rammasamn-
ingnum á þeirri forsendu að neysla
framleiðslunnar sé ekki innan-
lands og sé mengunin því „út-
flutt“. Þetta stangast hins vegar
á við vinnureglur Alþjóðlegrar
nefndar um loftslagsbreytingar
(Intergovernmental Panel on Cli-
mate Change) þar sem tekið er
fram að öll losun gróðurhúsaloft-
tegunda frá iðnaði skuli teljast til
þess lands þar sem mengunin á
sér stað. Yrði heldur enginn annar
til þess að eigna sér hana.
Við íslendingar tökum til að
mynda ekki neina ábyrgð á stór-
kostlegum umhverfis- og félags-
legum vanda sem oft hlýst af
báxítgreftri og súrálsvinnslu sem
sér álverum eins og þvi sem er í
Straumsvík fyrir hráefni. Gríðar-
mikið rask hlýst af slíkum iðnaði,
bæði gagnvart náttúrulegu um-
hverfi og fólki sem oft er hrakið
af búi undan ágengni landsstjórna
og fjölþjóðafyrirtækja. Niðurstað-
an er svo efnahagsþróun sem er
siðferðilega ótæk í alla staði.
Haldreipi stjórnvalda er að þrátt
fyrir mikla tvíoxíðsmengun frá
nýju álveri sé ísland engu að síður
að uppfylla fyrirheit rammasamn-
ingsins um „sameiginlegá ábyrgð
aðildarríkja“ með því að leggja til
hreina orku í stað kola. Þessi rök-
semd er þó gölluð fyrir tvennar
sakir. í fyrsta lagi eru engin álver
reist í vestrænum iðnríkjum lengur
án þess að til komi vatnsorka. Er
því ekki um val að ræða milli kola-
orku á meginlandi Evrópu og
vatnsorku á íslandi. Álverið sem
reist yrði á Grundartanga var lagt
af í Þýskalandi óháð ákvörðun um
hvort það yrði endurreist hér.
í öðru lagi er ekki rökrétt að
áætla að eitt álver komi ávallt í
stað annars. Sterk rök eru fyrir
því að með því að leggja til ódýra
orku séu ríki eins og ísland að
stuðla að óeðlilegri þenslu á heims-
markaði áls. Fleiri álver kunna að
vera reist en raunveruleg þörf er
á. Vegna samkeppni milli orkusala
eins og Venesúela, Kanada og ís-
lands er orkuverð lágt og aukið
hlutfall auðlindatekna er fært yfir
á hendur framleiðendanna (kaup-
enda orkunnar). Þeir geta þá auk-
ið við framleiðslu sína og samt
haft hagnað af þótt þensla þrýsti
markaðsverði niður á við. Reyndar
er samkeppni súrálsframleiðenda
sama marki brennd, álframleið-
endum í hag.
Höfundur er við doktorsnám við
Fletcher School ofLawand
Diplomacy í Boston í
Bandarikjunum.
Náttúruvemd
á villigötum?
ÞEIR, sem lesa
þessa fyrirsögn, munu
eflaust slá því föstu,
að hana skrifi maður
sem er andvígur allri
náttúruvernd, en svo
er þó ekki. Náttúru-
vemd er nauðsynleg,
en það er eins með
hana og mörg önnur
hugsjónamál, að það
má snúa henni til and-
hverfu sinnar og það
hafa öfgamenn stund-
um_ gert.
Áður en ég fjalla
meira um þetta, verð
ég að segja landsfólki
einhver deili á sjálfum
mér.
Ég er Eyfirðingur og ég ann
minni sveit og öræfunum þar suður
af, ásamt víðáttunni þaðan til allra
átta. Ég starfaði mörg ár í Nátt-
úruvemdarnefnd Eyjafjarðarsýslu
og var reyndar lengst af formaður
hennar.
Viðhorf ýmissa öfgamanna
„Það er ekki öll vitleysan eins“
er stundum haft að máltæki. Það
má víða finna þessum orðum stað
í íslensku þjóðlífi og þar á meðal
í viðhorfi fólks til öræfanna okkar.
Eitt sinn kom fram sú fullyrð-
ing, að það væri ekki rétt að
stemma stigu við sandfoki. Náttúr-
an átti að ráða gerðum sínum sjálf.
f sambandi við það get ég ekki
látið hjá líða að minnast á Haga-
vatn og Sandvatn sunnan Langjök-
uls. Afrennsli þessara vatna gróf
sig niður, svo vötnin minnkuðu
mikið og upp kom mik-
il sandbreiða, sem
norðanvindurinn reif
upp og feykti með sér
niður yfir afréttar-
löndin og allt niður í
byggð. Þegar svo var
komið, var farið fram
á leyfi Náttúru-
verndarráðs til að
mega setja stíflu í út-
rennslið svo aftur
hækkaði í vötnunum
og sandurinn hætti að
eyðileggja afréttir
byggðamanna. Þetta
leyfi fékkst ekki, því
náttúran átti að ráða
sínum gerðum. Þó
fékkst leyfi til þess að útbúa smá-
stíflu, svo útrennslið græfi sig ekki
dýpra en orðið var. Þessi neitun
var byggð á þeirri reglu, að ár
fengju að ráða hvernig þær rynnu,
en þó var gerð sú undantekning á
því, að það mátti veita þeim aftur
undir brýr, sem þær höfðu brotist
fram hjá og var það reyndar virð-
ingarverð undantekning.
Uppgræðsla hefur oft verið litin
hornauga, einkum ef það voru
notaðar erlendar jurtir til græðsl-
unnar og var lúpínan þar mesti
skaðvaldurinn. Hún var svo slæm,
að það var efnt til liðsafnaðar og
farin herferð gegn henni. Náttúru-
öflin áttu að fá að vinna sín
skemmdarverk í friði.
Sem betur fer voru ekki allir
náttúruunnendur á sama máli, en
það bar mest á kröfum þeirra, sem
höfðu hæst, eins og oft vill verða.
Það var fólk, sem hafði vanið sig
Angantýr H.
Hjálmarsson
á að horfa aðeins á eina hlið á
hverju máli. Hinar hliðarnar komu
þeim ekki við og allt sem aðrir
bentu á tilheyrði málinu ekki að
þeirra dómi. Stefna þessa flokks
var sú, að láta náttúruöflin ótru-
fluð í sínum gerðum. Þetta óhappa-
fólk virðist ekki hafa áttað sig á
því, að það eru að mestu leyti við
- nútímafólkið - og forfeður okk-
ar, sem áttum sök á þessari hnign-
un í gróðurfari landsins allt frá
landnámi. Auðvitað ber okkur að
reyna að vinna upp það gróðurtap,
sem orðið er af mannavöldum. Sem
betur fer hefur örlítið áunnist á
því sviði, en betur má ef duga skal.
Hörmungarsaga
gróðursins
í Landnámabók segir, að land
hafi allt verið skógi vaxið milli
fjalls og fjöru er landnámsmenn
settust hér að. Því til viðbótar vit-
um við, að ýmiss konar gróður
hefur einnig hulið hálendið utan
Á botni stöðuvatna, seg-
ir Angantýr H. Hjálm-
arsson, myndast brátt
gróður og margs konar
lífverur þrífast þar.
jökla, nema þar sem ung hraun
huldu yfirborð landsins, eða þar
sem jökulár höfðu flætt yfir.
Nú er allt gjörbreytt. Meirihluti
þessa gróðurs er horfinn og mörg-
um jurtategundum er alveg búið
að útrýma. í framhaldi af þeirri
staðreynd koma ýmsar spurningar
fram í huga manns. Sú fyrsta og
mikilvægasta er:
Er það ekki skylda okkar að
klæða landið aftur í sinn græna
skrúða eftir fremstu getu?
Ber okkur ekki að fjölga plöntu-
tegundum, þótt við getum ekki
skilað landinu sömu plöntutegund-
um til baka og þar uxu fyrrum?
Hvers vegna má ekki nota er-
lendar plöntur til uppgræðsu, ef
þær skila besta árangrinum?
Með þessari síðustu spurningu
á ég við lúpínu og ýmsar erlendar
tijátegundir, sem ofstækismenn
hafa oft rekið horn sín í, en þó
verð ég að viðurkenna, að það ber
talsvert minna á því homaskaki
nú en fyrir fáum árum. Sumir
hafa þó horn sín enn á kafi í lúpín-
unni.
Fjallavötnin
Margir amast við þeim miðl-
unarlónum, sem hafa verið mynduð
á hálendinu vegna vatnsvirkjana.
Ég skil þessa menn miklu betur
en hina, en þó skil ég þá ekki til
fulls.
Finnst þeim þessi stöðuvötn ljót?
Skemma þau landið að einhveiju
leyti eða ásýnd þess?
Vilja menn kannski láta ræsa
þau fram aftur?
Þeir sem eru andvígir þessum
stöðuvötnum, vildu þá ef til vill
einnig láta ræsa fram fleiri fjalla-
vötn eins og Þórisvatn, vötn á
Arnarvatnsheiði, Tvídægra og víð-
ar?
Mér finnst mikil prýði að fjalla-
vötnum og ég sé ekki að þau
skemmi landið í heild sinni. Auðvit-
að hefur einhver gróður farið und-
ir vatn í þeim uppistöðum, sem
Landsvirkjun hefur látið gera. En
landið jafnar sig. Á botni þessara
vatna myndast brátt vatnagróður
og margs konar lífverur þrífast þar
og m.a. verður þar talsverð sil-
ungsveiði þegar tímar líða. Ég tek
til dæmis Kvíslarveitu. Meirihluti
þess svæðis, sem hulinn er á botni
hennar, var gróðursnauðir melar,
sem voru engum til nytja né yndis-
auka. Með tímanum fer svo að
vaxa gras við vatnsborðið og að
lokum myndast svo jarðvegur með-
fram þessum vötnum.
Ég ferðast mikið um hálendið
og fer á hverju sumri suður yfir
Sprengisand og oft sömu leið heim
aftur, en einnig kem ég stundum
norður Kjöl til baka. Ég hef þess
vegna séð þá breytingu, sem hefur
orðið í nánd við þessa fjallvegi í
sambandi við virkjanaframkvæmd-
imar. Frá veginum séð hafa þarna
bæst við nokkur falleg fjallavötn,
sem gleðja augu margra ferða-
manna. Mest ber þó á Blöndulóni
og vötnunum á Sprengisandi. Þar
sem hæst ber á veginum í nánd
við þessi lón, má oft sjá margt
ferðafólk njóta þess að líta yfír
þessi mannanna verk. Ég er þess
fullviss, að þessu fólki fýndist það
óbætanlegur skaði, ef vatninu yrði
aftur hleypt úr þessum vötnum.
Ég sný mér nú aftur til þess flokks,
sem vill engar breytingar gera á
útliti landsins og skora á hann að
rökstyðja sitt viðhorf með gildum
rökum - bæði hagfræðilegum og
tilfínningalegum. Til að fyrir-
byggja misskilning, vil ég taka það
fram, að ég, sem gamall náttúru-
verndarmaður, er mótfallinn því
að land sé rifið sundur og opin
sárin skilin eftir. Þar á ég fyrst
og fremst við efnisnámur. Við í
Náttúraverndarnefnd Eyjafjarðar-
sýslu leyfðum aldrei umrót eða
efnistöku, nema vitað væri fyrir-
fram hvernig unnið yrði að efni-
stökunni og tryggt væri að allt
yrði lagað vel til að verkinu loknu.
Við litum þannig á, að nýta bæri
gæði landsins, en menn yrðu a.m.k.
að skila landinu jafngóðu að verki
loknu, helst yrðu staðirnir að líta
betur út en áður. Þetta tókst í flest-
um tilfellum með ágætum og það
var sjaldgæft að við þyrftum að
vanda um við menn að frágangi
loknum, en þó kom fyrir að við
kröfðumst endurbóta.
Höfundur er fyrrverandi
skólastjóri og formaður
Náttúruverndarnefndar
Eyjafjarðarsýslu.