Morgunblaðið - 07.10.1997, Síða 28

28 ÞRIÐJUDAGUR 7. OKTÓBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Norræn gildi
GARÐASTRÆTI 41, hús Ólafs Thors, byggt 1929. Af módelinu,
sem er smíði Sigurðar Gústavssonar arkitekts 1996, má ráða hve
vel það hefði notið sín í bjartari búningi.
LIST OG
HÖNNUN
Kjarvalsstaðir
HÚSAGERÐARLIST
Sigurður Guðmundsson. Opið alla
daga frá kl. 10-18. Til 12. október.
Aðgangur 300 krónur. Sýningarskrá
1.650 krónur.
ALLTOF lítið hefur verið hugað
að því í gegnum tíðina, að bregða
ljósi á íslenzka byggingarlistasögu
og er frumkvæði Kjarvalsstaða mik-
ill hvalreki.
Og þótt einungis hafi verið brugð-
ið upp heildarmynd af ferli tveggja
arkitekta til þessa,
þeirra Einars Sveins-
sonar og nú Sigurðar
Guðmundssonar, má
öllum innvígðum vera
augljóst í hve stóra
gloppu er verið að fylla.
Ekki aðeins hafa sjálfar
framkvæmdimar vakið
dijúga athygli, heldur
gefst mönnum kostur á
að líta þróunina frá allt
annarri og skilvirkari
hlið. Er einstakt og
ómetanlegt að geta sett
sig inn í hugsanagang
arkitektanna og fylgt
þróun þeirra frá fyrstu
tíð, framar öðru hvemig
Sigurður hugsaði sér
umhverfi bygginganna,
og að hús skyldi byggt
yfir þarfir, hagnýtigildi þess. Ekki
laust við að menn bíði spenntir fram-
haldsins og þá einnig úttektar á
byggingarlistarsögunni á lands-
byggðinni. Hér er nefnilega vakin
umræða um mál sem öllum kemur
við, og sem menn hafa ekki haft
aðgengi að í þessu umfangi fram til
þessa, en oft hafa orsakað heitar
deilur manna á millum og opinbemm
vettvangi. Einstakar sýningar varð-
andi afmarkaðar samkeppnir eða á
hugmyndavinnu nýútskrifaðra arki-
tekta segja mönnum lítið, einkum í
ljósi þess að oftar en ekki hefur
verið um hreinar tækniteikningar
að ræða, minna um riss, vinnubækur
og og módelsmíði.
Báðir þessir arkitektar urðu fyrir
harðri gagnrýni á meðan þeir lifðu
og um margt óréttlátri, er rýnirinn
hér ekki með öllu undanskilinn. Rök-
ræða á sjóniistir hefur frekar ein-
kennst af ofstæki, hagsmuna-
árekstri og skammsýni en umburð-
arlyndi, skilningi og yfirsýn.
En menn höfðu einfaldlega ekki
tækifæri til að setja sig nægilega inn
í þessi mál og svo hefur seinni tíma
skipulag þrengt að mörgum bygging-
anna, hreiniega myrt sumar, og virð-
ast menn enn í dag lítið hafa lært
af mistökunum. Hús þurfa andrými
til að njóta sín og það hefur Sigurður
Guðmundsson gert sér ljósa grein
fyrir eins og uppköst hans eru til
vitnis um. Sér stað í hinum hand-
gerðu og listavel gerðu vinnuteikn-
ingum sem sýna hve stutt var í mynd-
listarmanninn, á tímabili mun hann
enda hafa ráðgert að verða málari.
Það var líka einmitt hjá
málaranum Jóni Stef-
ánssyni, í húsinu sem
Sigurður teiknaði 1928
að Bergstaðastræti 7,
um og eftir miðjan sjötta
áratuginn að húsráðandi
kynnti okkur. Húsa-
meistarinn sat þar í einu
horninu grár og virðu-
legur er mig bar að, og
stafaði frá honum ein-
hver virðuleiki hlýja og
ljómi. Má segja að ég
hafí fengið hann beint í
æð, því hann skildi mikið
eftir af áru sinni þegar
hann fór skömmu seinna
og Jón notaði nær alla
heimsókn mína til að
úlista fyrir mér hve góð-
ur arkitekt maðurinn
væri og herma af óréttmætri gagn-
rýni á sum verka hans. Norræn klass-
ík átti ekki upp á pallborðið hjá ung-
um í þann tíma, frekar en svo margt
annað norrænt, einkum danskt, sem
er ógæfa íslenzkrar byggingarlistar.
Auðvitað áttum við að taka upp það
besta í norrænni byggingarlist og
myndlistarmenningu og bæta um
betur, svona líkt og Japanir gerðu á
sviði bílaiðnaðarins svo augljóst dæmi
sé tekið sem íslendingar skilja. En í
raun gerðu þeir það á fleiri sviðum,
ekki síst í hátækniiðnaðinum og réðu
svo seinna til sín Evrópska húsam-
eistara og hönnuði, er tæknibyltingin
var að gera flest yfirþyrmandi ein-
hæft hjá þeim sjálfum á sviði húsa-
gerðar.
íslenzkir arkitektar hafa til þessa
undantekningarlaust verið skólaðir
í útlandinu og þessir skólar hafa
eðlilega verið lagaðir að allt öðru
umhverfi og aðstæðum. Með langa
sögu og erfðavenju að baki á hveij-
um stað, þar sem tekið var sérstakt
tillit til landslags, veðurs og gróur-
fars. Við sjáum það greinilega í
Reykjavík hve margvísleg og sund-
urleit þessi menntun hefur verið,
öll byggðin ber þess merki. Það var
svo dæmigert að er Sigurður kom
heim árið 1925, sem gagnmenntað-
ur húsameistari, þótt svo hann kysi
að taka ekki fullnaðarpróf, vissi
hann næsta lítið um steinsteypuhús
þar sem timburhús voru hans sér-
grein! Hann var þannig hvorki búinn
undir né sérhæfður í að teikna hús
fyrir íslenzkar aðstæður frekar en
svo margir aðrir, sem marglitum
prófskírteinum hampa, enn í dag.
Sigurður er skýrt dæmi um mann
sem gengur út frá grunnmenntun
sinni og mótuðum hefðum, en var
um leið opinn fyrir því helsta sem
var að gerast á vettvanginum í Evr-
ópu. Nálgaðist það án þess að yfir-
gefa hefðina og teiknar þó, jafnvel
einmitt þessvegna, einhver fegurstu
hús nytjastefnunnar, Funkisstílsins,
sem reist hafa verið hér á landi. En
menn gleymi því ekki, að um var
að ræða að byggja upp af engu að
segja má, og leggja grunn að fram-
tíðinni. Sumir hafa álitið, að það
hafi verið yngri samstarfsmenn á
teiknistofu Sigurðar sem lögðu
grunn að nýrri þróun í samvinnu við
meistarann og má það vel vera, en
rýrir á engan hátt hlut hans, þvert
á móti. í rýni sinni á verk Sigurðar
taka menn svo ekki alltaf tillit til
aðstæðna né tímanna, er útjaðar
borgarinnar var Vatnsþróin við
Hlemm, og upp reis á Skólavörðu-
hoitinu eitt fullkomnasta skólahús á
Norðurlöndum, eins konar háborg
grunnmenntunar.
í mínum augum var Austurbæjar-
skólinn einhver einfaldasta og stíl-
hreinasta bygging borgarinnar á sín-
um tíma. Svo mikill var stórhugurinn
að þegar hann var tekinn í notkun
1930, nutu þeir sem sóttu hann, jafnt
háir sem lágir, stórkostlegra forrétt-
inda, sem ekki höfðu þekkst áður á
iandi hér, því í húsinu voru kvik-
myndasalur, sundlaug og böð, full-
komið skólaeldhús og matsalur, auk
sérhæfðra kennslustofa fyrir list-
greinar (!) og verklega kennslu. Einu
sundlaugamar töldust t.d. uppi í sveit
þ.e. í Laugardalnum, þar sem var
mjög stijál byggð fram á sjötta ára-
tuginn. Þá var skólinn fyrsta bygging
í Reykjavík sem tengd var jarðvarma-
veitunni frá Þvottalaugunum, tekin í
notkun síðla árs 1930. Þá fékk hann
Ásmund Sveinsson myndhöggvara til
að gera útskurðarmyndir á anddyris-
hurðir og lágmyndir yfir inngöngum
skólans og er mér í bamsminni hve
þetta jók á virðuleika skólans. Þetta
var minn skóli, sem ég bar ótta-
blandna virðingu fyrir og að auki
naut ég þess að fara um skeið á
kvöldin í sundlaugar hans í fylgd
foreldra minna, sem vom einkavinir
skólalæknisins. Sundhöllin við Bar-
ónsstíg, snilldarverk Guðjóns Sam-
úelssonar og í góðu stílrænu sam-
ræmi við skólann, tók svo til starfa
1937 og gerbreytti allri aðstöðu til
sundiðkana í borginni. Um leið og
maður náði í skottið á gamla tíman-
um lifði maður upphaf nýaldar á ís-
landi, risavöxnustu hvarfa í sögu
landsins. Þessi bygging er sérstak-
lega dregin fram hér vegna þess hve
vel rýnirinn þekkir til innviða hennar
og hve gott dæmi hún er um yfirsýn
Sigurðar, en hann hafði einnig hann-
að svæðið fyrir framan bygginguna
og aðgengi að henni. Öll upphaflega
teikningin er mjög formhrein, en
þaki var breytt í endanlegri útfærsiu
og lóðin komst aldrei í gagnið í fyrir-
hugaðri mynd! Eitt dæmi af alltof
mörgum um seinþroska ráðamanna
og þvergirðingshátt kerfisins. Skilja
ekki að aðgengi að húsum og um-
hverfi er hluti þeirra. Eitthvað skort-
ir á stórhug framvarðasveita á
„framfaraskeiðum" seinni tíma, því
hve margir skólar hafa verið byggðir
í þessum anda og hve margir skólar
eru með sérhannað rými fyrir list-
og handmenntir? Við eigum jafnvel
ekki sérhannaðan skóla fyrir íðir,
myndlist og arkitektúr sem þó frá
fomöld hafa talist til grunneininga
menntunar. Enginn háskóli úti í heimi
svo aumur að honum fylgi ekki lista-
deiid, væri ekki akademía fyrir.
Sigurður Guðmundsson var mikill
listamaður og í afar sterkum tengsl-
um við hið besta á sínum tíma. Auk
þess bjó með honum sá metnaður
fyrir hönd þjóðar sinnar, sem á virð-
ist hafa skort hjá ýmsum seinni tíma
arkitektum er litu langt yfir skammt
og fluttu inn hrærigraut erlendra
stílbrigða. Teiknuðu viðbyggingar við
eldri hús sem eru líkastar illa gerðum
stoðtækjum á fatlaða, eða áfestir
herðakistlar á vel byggða menn. Létu
sig hafa að misþyrma eldri byggð
með hjáleitum stílbrigðum og skerða
með því ris umhverfisins, sem telst
andleg nauðgun og sjónmengun.
Annað mál er svo að ytri byrði
húsa Sigurðar var iðulega fullþungt,
grámóskuleg grófhúðun, svonefnt
perlukast sem eltist illa, um það geta
menn verið sammála og mörg húsa
hans í hagnýtistílnum hefðu notið sín
betur í bjartari gerð. En gátu þeir
sem á þessum tíma leituðu að efni
tii að styrkja ytri byrði húsa séð fram
á bílaöldina og skítinn úr útblásturs-
rörunum? Seinna kom skjeljamuln-
ingur, sem var afar snjöll og ódýrari
lausn í ómenguðu og hreinu lofti, og
Stefán Einarsson trésmíðameistari
fann upp, en óhreinindi og koltvísýr-
ingur fer enn verr með.
Ber að líta til þessa alls og að-
stæðna á tímunum áður en dómar
eru felldir og skoða með opnum og
vakandi huga frumköst og upp-
drætti hins merka húsameistara og
hönnuðar. Gefin hefur verið út afar
handhægur og skilvirkur ritlingur í
tilefni sýningarinnar, þó saknar
maður litmynda og svart/hvítar
myndir mættu vera fínkornaðri og
hefting fullkomnari.
Bragi Ásgeirsson
Húsameistarinn
Sigurður Guð-
mundsson á árun-
um 1925-30.
Odysseifur í tali og tónum
LEIKLIST
Dct lillc Turnctcatcr
ODYSSEUS
Handrit og leikstjóm: Kim Nörrevig.
Leikari: Peter Holst. Tónlist og
bassaleikur: Christian Glahn. Leik-
tjald: David Lewis. Möguleikhúsið
5. október.
UM HELGINA hélt Möguleikhús-
ið barnaleikhúshátíð og bauð upp á
nokkrar ólíkar sýningar fyrir börn.
Ein þeirra var gestasýning á Ódys-
seifi í flutningi danska leikhússins
Det lille Turnéteater. Formlega er
þessi sýning afar einföld í sniðum
og á sviðinu eru aðeins tveir menn:
sögumaður og kontrabassaleikari.
Sögumaðurinn segir söguna af Ód-
ysseifi, allt frá því hann er kallaður
til liðs við Menelás konung Spörtu
sem heldur til stríðs gegn Tijóubúum
og_ þar til hann stígur á land aftur
í íþöku, heimaborg sinni, tuttugu
árum síðar og endurheimtir kon-
ungsríki sitt og fjölskyldu. Sögumað-
urinn, Peter Holst, rekur þessa
frægu sögu á lifandi og skemmtileg-
an hátt og er dyggilega studdur af
undirleik kontrabassaleikarans
Christians Glahn.
Peter Holst tókst mjög vel upp í
hlutverki sögumanns og átti hann
auðvelt með að bregða sér í hin ólík-
ustu gervi og halda athygli áhorf-
enda. Christian Glahn notaði hljóð-
færi sitt á útsjónarsaman hátt til
að túlka ólík sviðshljóð og gefa tón-
inn til að undirstrika þá stemmningu
sem við átti hveiju sinni.
Sagan af Ódysseifi er viðburðarík
örlagasaga sem býður upp á mörg
skemmtileg frásagnaratriði þar sem
til leiksins mæta risar og forynjur
og fjallað er um ást og vináttu, svik
og tryggð, stríð og sigur, hrakninga
og hættur, töfra og tálsýnir. Þetta
ætti því að vera tilvalin skemmtun
fyrir böm jafnt sem fullorðna áhorf-
endur og þeir fáu gestir sem mættu
í Möguleikhúsið á sunnudaginn
skemmtu sér vel. Vera kann að sú
staðreynd að sýningin var flutt á
dönsku hafí átt sinn þátt í því hversu
fáir áhorfendur mættu til leiksins.
Sýning sem þessi er tilvalin til
flutnings í skólum, til að mynda, því
hið einfalda form hennar gerir það
auðvelt að setja hana upp við nán-
ast hvaða aðstæður sem er. Gaman
væri ef einhveijir íslenskir leikarar
notfærðu sér þessa hugmynd, að
setja klassískar sögur (innlendar
jafnt sem erlendar) á svið á þennan
máta, þar sem áherslan er á lifandi
frásögn og spuna, og kynna þannig
heimsbókmenntirnar fyrir íslenskum
börnum og unglingum. Það væri
þarft framtak sem skilaði sér örugg-
lega í auknum áhuga, bæði á bók-
menntum og leikhúsi.
Soffía Auður Birgisdóttir
BUIÐ OG STARFIO
í BANDARÍKJUNUM
55.000 innflyljendaúritanir (Green Card) eru í boSi í nýju
Ríkishappdrætii "U.S. Government Lottery". Opinbert
happdrætti, ókeypis þúttoka.
LOKAFRESTUR: 14. NOVEMBER 1997
Upplýsingor: Sendið einungis póstkort með elgln nafni og heimilisfongi til:
4200 WISCONSIN AVENUE N.W.
WASHINGTON, D.C. - 20016 U.S.A.
FAX 00 1 202 298-5601 - Sími 00 1 202 298-5600
www.nationalvisacenter.com
NATIONALiSf
VISA SERVICE
01997 IMMIGRATION SERVICES
Ljóðasafn eftir
Jóhann á spænsku
STÓRT safn ljóða eftir
Jóhann Hjálmarsson
kemur út á Spáni í byrj-
un næsta árs. Þýðandi
ljóðanna er José Ant-
onio Fernández Romero
og útgefandi Asociación
Cultural „E1 último
Parnaso" í Zaragoza.
Ljóðin, sem eru um
100, eru úr öllum fjórt-
án ljóðabókum skálds-
ins, frá þeirri fyrstu,
Aungull í tímann
(1956), til hinnar síð-
ustu, Rödd í speglunum
(1994).
Ljóð eftir Jóhann og
fleiri íslensk skáld birt-
ust í safnritinu Poesía Nórdica (útg.
Torres 1995) í þýðingu Fernández
Romero, en ritstjóri bókarinnar var
skáldið og þýðandinn Francisco J.
Uriz, forstöðumaður Þýðingastofn-
unarinnar í Tarazona í Aragónfylki.
Hlaut æðstu þýðinga-
verðlaun Spánar
José Antonio Fernández Romero
hefur um árabil fengist við þýðingar
á ljóðum Jóhanns Hjálmarssonar, en
hann lauk þýðingu væntanlegs safns
í sumar. Áður hefur hann þýtt skáld-
sögur eftir Halldór Laxness, íslensk-
ar þjóðsögur og skáld-
söguna Engla alheims-
ins eftir Einar Má Guð-
mundsson. Fernández
Romero, sem er prófess-
or við Háskólann i Vigo
í Galisíu, fékk nýlega
æðstu þýðingaverðlaun
spænska ríkisins fyrir
þýðingar sínar á ljóðum
íslenskra skálda.
Bókaútgáfan „E1 últ-
imo Parnaso“ sem einn-
ig gefur út bókmennta-
tímarit hefur að mestu
gefið út verk ungra
spænskra skálda, en
einnig þýðingar, m.a.
safn ljóða rússnesku
fútúristanna. Bókum útgáfunnar er
dreift um Spán, Suður-Ameríku og
fleiri lönd.
Ljóð eftir Jóhann Hjálmarsson
hafa verið þýdd á fjölmörg mál og
birst víða í safnritum, tímaritum
og blöðum. Bók með úrvali ljóða
hans kom út í Svíþjóð 1977: Landet
vilar i egen dikt. Bókin kom út í
ritröðinni Nordisk dikt hjá forlagi
Rabén & Sjögren í Stokkhólmi og
var Christer Eriksson þýðandi ljóð-
anna.
Safn ljóða Jóhanns nefnist Poem-
as í spænsku þýðingunni.
Jóhann
Hjálmarsson