Morgunblaðið - 12.12.1997, Blaðsíða 38

38 FÖSTUDAGUR 12. DESEMBER 1997
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Farsæll
flugmaður
Á SLÉTTUNNI. Karlmennirnir fóru oft á undan út á sléttuna, fundu bújörð, koniu upp húsaskjóli og hófu
jafnvel að yrkja jörðina áður en konur og börn komu frá stöðum eins og Winnipeg og Manitoba. Ljósmyndin
er frá Nýja Islandi, ekki er vitað hvenær hún var tekin.
V esturfarar í
villta vestrinu
BÆKUR
Endurminningar
ÞÁ FLUGU ERNIR
eftir Jónas Jónasson. 200 bls. Skjald-
borg. Prentun: Grafik hf. Reykjavík,
1997. Verð kr. 3.480.
Á TITILSÍÐU stendur að þetta
sé lítil flugsaga að vestan. Mun hún
að mestu byggð á frásögn og end-
urminningum Harðar Guðmunds-
sonar flugmanns sem
stofnaði og starfrækti
flugþjónustuna Erni
um margra ára skeið.
I texta bókarinnar
bregður fyrir ljóðræn-
um köflum, einkum á
fremstu síðunum. Höf-
undur gerir sér far um
að komast hnyttilega
að orði. Sums staðar
tekst það vel, annars
staðar miður. Yfir
heildina litið lánast
höfundi betur að
bregða upp svipmynd-
um sem tengjast ein-
stökum atvikum en
segja samfellda sögu.
Á þann hátt leggur
hann t.d. út af bemsku
sögumanns; leitast
þannig við að endur-
vekja reynsluheim og
dagdrauma ungs
drengs sem virðir fyr-
ir sér stóru veröldina
jafnframt því sem
hann reynir að átta sig
á ýmsu því smáa sem
fyrir augu ber. Annars
er farið fljótt yfír
æsku og uppvaxtarár
sögumanns. Áð megin-
hluta er þetta flug-
saga, flugrekstrarsaga
og flugvallasaga. Þar
að auki sitt lítið af
hvoru, veðurfræði og
landafræði. Allur verður fróðleikur
þessi því margþættari því lengra
sem á söguna líður. Þegar sam-
þætta skal þvílík sundurleit fræði
þarf að mörgu að hyggja.
Talsvert er sagt frá flugi Harðar
sjálfs en hann flaug einkum á milli
þorpanna fyrir vestan. Að sjálf-
sögðu varð hann að njóta aðstoðar
heimamanna á hverjum stað. Og
þeir vora orðnir nokkuð margir
um það er lauk. Flugmenn hans
urðu líka ófáir í gegnum tíðina.
Þarna kemur því veralegur mann-
fjöldi inn í frásögnina. Sumum er
nokkuð lýst eða sögð af þeim saga.
Aðrir einungis nefndir með nafni
eða h'tið meira. Inn í myndina
koma svo fjölmörg atriði sem flug-
rekstur varðar svo sem fjármál,
viðhald, samskipti við sveitarstólpa
fyrir vestan og yfírvöld fyrir sunn-
an og þar fram eftir götunum; að
ógleymdum milliþætti þar sem
segir frá Afríkuflugi sögumanns.
Höfundur hefur valið þann kost-
inn að segja söguna ýmist í fyrstu
eða þriðju persónu. Vandasamt er
að koma því heim og saman svo vel
fari. Vísast hefði sagan fengið slétt-
ara svipmót ef aðeins annar kost-
urinn hefði verið valinn. Orð þau,
sem höfð eru eftir sögumanni, era
h'ka svo almenns eðlis og ópersónu-
leg að maður kynnist honum aldrei
mjög náið.
Hins vegar fjölyrðir höfundur
oftar en ekki um ýmiss konar þver-
girðing sem flugrekstrarstjórinn
varð að þola af hálfu annan-a.
Áhrifameira hefði verið að greina
einungis frá staðreyndum þeirra
mála hverju sinni en láta lesendum
eftir að taka upp þykkjuna fyrir
manninn ef þeim sýndist svo. Við-
skipti þlandast illa við
tilfinningamál.
Vart verður heldur
sagt að Hörður hafi
ekki staðist furðuvel
andstreymi ýmiss kon-
ar sem hann varð fviir
í starfí sínu. Flest
tengdist það skiptum
hans við kerfið. Þung-
bærasta áfallið varð á
hinn bóginn missir
tveggja flugvéla sem
fórast á flugi. Að öðra
leyti tókst Herði að
þjóna byggðarlagi sínu
farsællega frá upphafi
til enda. Vora þó flug-
vellirnir sem og önnur
aðstaða þar vestra í
það frumstæðasta.
Varla hægt að kalla
sumt af því viðunandi
hvað þá meir.
Auk dugnaðar Harð-
ar sjálfs má segja að
íbúar þorpanna hafi
drifið hann áfram.
Fólkið krefst greiðra
samgangna hvar sem
það er búsett og hvað
sem það kostar. Póst-
flugið og farþegaflugið
var að margra dómi
nauðsynlegt. En
sjúkraflugið var annað
og meira. Það var lífs-
nauðsynlegt!
í síðari hluta bókar-
innar era stuttir þættir af mönn-
um sem kynntust Herði. Segja
þeir álit sitt á honum og starfsemi
hans. Ummæli þeirra eru hin lof-
samlegustu jafnframt því sem far-
ið er hörðum orðum um öfundar-
menn hans. Hvora tveggja er of-
aukið. Verkin eiga að lofa meistar-
ann þar til hann er allur. Og sam-
skiptaerfiðleikunum hafa áður ver-
ið gerð nógu rækileg skil eins og
fyrr greinir.
Sá er kostur þessarar bókar að
hún kemur allítarlega inn á merki-
legan þátt í samgöngumálum
strjállar byggðar. Læsilegri hefði
hún orðið ef höfundur hefði skipu-
lagt verk sitt með meiri útsjónar-
semi. Ennfremur hefði bókin að
skaðlausu mátt vera nokkra líf-
legri og skemmtilegri. Efnið, að
minnsta kosti sumt hvað, gat vel
boðið upp á það ef öðravísi hefði
verið að verki staðið. Einhvern
veginn sýnist sem höfundur hafi
færst of mikið í fang með þeim af-
leiðingum að honum hafi ekki
lukkast að ná almennilega utan um
efnið. Prentvillupúkinn gerir og
sitt til að ergja lesandann.
NÝJA ísland eftir Guðjón Ai’n-
grímsson lýsir örlögum vesturfar-
anna frá því að fyrsti hópurinn
lagði af stað frá íslandi árið 1873
og framundir fyrri heimsstyrjöld-
ina árið 1914. Bókin hefur að
geyma fjölda ljósmynda sem aldrei
hafa komið fyrir almenningssjónir.
Tilviljun réð því að Guðjón hóf
að kynna sér sögu vesturfaranna.
„Stefán B. Sigurðsson prófessor
sem var nágranni minn fyrir ára-
tug hafði unnið að lífeðlisfræðileg-
um samanburðarrannsóknum á ís-
lendingum hér og í Kanada. Eg
starfaði þá sem fréttamaður og tók
viðtal við Stefán af þessu tilefni og
segja má að ég hafi verið að
grúska í sögu vesturfaranna æ síð-
an,“ segir Guðjón. Hann hefur
unnið að gerð heimildarmyndar
um vesturfarana í samstarfi við að-
ila í Winnipeg og lýkur gerð þeirr-
ar myndar á næsta ári. „Þegar ég
hóf að afla mér upplýsinga um alla
þessa sögu komst ég að því að eng-
in bók hefur verið tekin saman um
þetta af Islendingi á Islandi. Á ís-
lensku finnast aðeins 50 til 70 ára
gamlar sögur vesturferðanna,
skrifaðar fyrir vestan, auk ýmissa
ættfræðirita, ferðabóka og endur-
minninga og flest era þetta fáséð
rit sem erfitt er að komast yfir. I
Kanada hafa menn verið duglegri
að skrá söguna og þau rit era
helstu heimildir mínar,“ segir Guð-
jón.
Það sem hrinti vinnunni af stað
var að Guðjón fann mörg hundrað
ljósmyndir af íslensku vesturför-
unum og afkomendum þeirra í
Þjóðskjalasafni Manitobafylkis.
„Þegar ég sá þær skynjaði ég
hversu lítið sögu vesturfaranna
hefur í raun verið sinnt, vegna
þess að ljósmyndirnar hafa fæstar
sést hér á landi. Og era þær þó af
alíslensku fólki sem var fætt hér
og uppalið. Mér fannst ég hafa
heilan heim í höndunum." Textinn
er byggður á lýsingum landnem-
anna sjálfra á því sem gerðist og
Guðjón segist nota beinar tilvitn-
anir í orð þeirra til að koma til
skila tíðarandanum og frásagnar-
stílnum.
Islendingar þátttakendur í
risavöxnu ævintýri
„Það sem gerir þessa sögu svo
heillandi er það að Islendingar
vora þarna lítill hluti af risavöxnu
ævintýri, för um 50 milljóna Evr-
ópumanna til Vesturheims og
landnám heillar heimsálfu. Þarna
var íslenskt sveitafólk
allt í einu lent í Vestr-
inu eina sanna,“ segir
Guðjón. „Það er ef til
vill nýtt sjónarhorn að
tengja vesturferðir
Islendinga við ferðir
fólks annars staðar
frá Evrópu því hingað
til hafa brottflutning-
arnir verið raktir til
harðindanna og sérís-
lenski’a aðstæðna.
Staðreyndin er hins
vegar sú að það er
voða lítið sérstakt við
það að fólk skyldi fara
héðan því fjölskyldur
afskekktra héraða t.d. í
Noregi tóku ekki síður
þátt í þessu ævintýri. Þarna var
evrópsk menning að leggja undir
sig óbyggðirnar og það sem er
sérstakt við sögu Islendinganna er
einkum að þeir skyldu allflestir
fara til Kanada en ekki til Banda-
ríkjanna, þangað sem langflestir
héldu. Annað sem er athyglisvert
er það að leiðtogar þessara ævin-
týrafara voru allflestir ungir menn
á aldrinum 22-24 ára.“ Guðjón
segir engan vafa leika á því að af-
komendur vesturfaranna líti fyi-st
og fremst á sig sem Kanadamenn.
Að kalla þá Vestur-íslendinga sé
eins og að vísa til Islendinga sem
Vestur-Norðmanna. „Kanada-
menn að frátöldum frumbyggjun-
um eru allir svona, rætur þeirra
vestra ná ekki nema um 130 ár
aftur í tímann, hvort sem þeir eru
af íslenskum, norskum, skoskum,
úkraínskum eða frönskum ætt-
um.“
Menningarsamskipti
Reykjavikur og Winnipeg
Enn bíða rannsóknar spennandi
heimildir af ýmsum toga og Guð-
jón tekur dæmi af
menningartengslum
Reykjavíkur og
Winnipeg í kringum
aldamótin. „Blaða- og
bókaútgáfa á íslensku í
Winnipeg var öflug.
Þremenningarnir Ein-
ar Kvaran, Gestur
Pálsson og Jón Ólafs-
son störfuðu t.d. á
sama tíma í Winnipeg
og sjálfstæðishug-
myndir þjóðarinnar;
verkalýðsbarátta, trú-
mál og stjórnmál hafa
vafalítið orðið íyrir
áhrifum að vestan með
ýmsum hætti,“ segir
Guðjón. „Þetta er von-
andi fróðleg og skemmtileg bók,
full af fólki og dramatík. Söguna
má skoða frá svo mörgum sjónar-
hornum, t.d. því hvernig þessu
fólki gekk að fá atvinnu, að halda
þjóðerninu og að stýra ríkinu Nýja
Islandi." Nýja Island hefur verið
tilnefnd til íslensku bókmennta-
verðlaunanna í ár og Guðjón segist
vitaskuld vera himinlifandi yfir
þeim heiðri sem fyrstu bók hans er
sýndur.
Erlendur Jónsson
karlmenn
í Háskólabíói
24. janúar 1998
Karlakórinn
Fóstbrœður&Stuðmenn
Forsala
aðgöngumiða
er hafin
í Háskólabíói
Ilörður
Guðmundsson
Jónas
Jónasson
Guðjón
Arngrímsson