Morgunblaðið - 11.01.1998, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1998 11
mannslíf," segir Terje í greininni og
lýsir ástandinu í vöruskemmunni.
„Inni er dimmt og kalt. Þefurinn
rammur og sætur í senn. Lyfjunum
er hlaðið upp í rjáfur. Við flokkun
hefur komið í ljós að innan við fimm
af hundraði geti komið að gagni. Af-
gangnum verður að koma í lóg með
sérstökum aðferðum. Sumt er svo
hættulegt að minnsta snerting get-
ur valdið heilsutjóni."
Terje veitir því athygli að sum
lyfjanna hafa verið framleidd fyrir
meira en 40 árum. Stór pakkning af
fúkkalyfjum fyrir börn er merkt
„notist fyrir júnílok árið 1962“.
„Lyfjunum er pakkað í litlar pakkn-
ingar, 2-3 töflur saman, með leið-
beiningum á spænsku, norsku,
finnsku eða öðru óskiljanlegu
tungumáli fyrir heimamenn. Eg
fínn norsk lyf í einum staflanum.
Lyfin eru óskemmd en geta valdið
skaða því enginn veit hvemig á að
nota þau,“ segir í greininni.
Einar nefnir að Alþjóða heil-
brigðisstofnunin hafi látið útbúa
litla pakka með snyrtivörum og lyfj-
um til bágstaddra í Mostar. „Pakk-
arnir voru hreint ágætir, t.d. voru
snyrtivörupakkamir með sápu,
sjampói og fleiri hreinlætisvörum
og átti dreifingin að fara fram í
gegnum apótekin. I ferðinni komust
við að raun um að ekki höfðu allir
pakkamir ratað í réttar hendur því
háar stæður vora víða bakatil í apó-
tekum í Mostar. Apótekararnir hafa
væntanlega ætlað að græða vel á
pökkunum á svarta markaðnum eft-
ir stríðið,“ segir Einar.
Ola Westbye, formaður norrænu
lyfjanefndarinnar, segir að farga
þurfi um 800 tonnum af ónýtanleg-
um lyfjum í Bosníu. Þjóðverjar hafi
gefið ofna til að brenna lyfin.
Heimafólki hrjósi hins vegar hugur
við menguninni og því hafi verið
hafíst handa við að steypa stórar
kistur til að setja lyfin í og grafa
djúpt í jörðu.
Eðlilegt að fara eftir
viðmiðunarreglum
Hvað gjafalyfm varðar leggur
Einar áherslu á að náið samstarf
þui-fi að vera á milli gefenda og
þiggjenda. Heilbrigðisyfirvöld í við-
komandi landi þurfi að meta þörfina
og óska eftir viðeigandi lyfjum.
Lyfjaframleiðendm- ættu að leggja
sig fram um að uppfylla óskir hinna
nauðstöddu þjóða og fara eftir leið-
beiningum Alþjóða heilbrigðisstofn-
unarinnar frá árinu 1996.
Leiðbeingingar Alþjóða heil-
brigðisstofnunarinnar em í tólf lið-
um. ítrekað er að lyfjagjafir byggist
á þörf fyrir ákveðið lyf í viðkomandi
landi. Leitast skuli við að lyf séu
eins lík algengustu lyfjum í landinu
og kostur sé á. Lyfin verða að upp-
fylla gæðastaðla og renna ekki út
innan árs frá innflutningi. Ekki ætti
að gefa þegar ávísuð lyf og fremur
lyf í stómm pakkningum en litlum.
Huga þarf að því að heilbrigðis-
starfsmenn skilji leiðbeiningar á
lyfjunum og flutningur á milli landa
fari eftir settum reglum. Síðast en
ekki síst þykir eðlilegt að gefandi
standi straum af kostnaði við
geymslu lyfjanna nema kveðið sé á
um annað.
Einar segir að Norðmenn hafi
gert útflytjendum að taka mið af
reglunum í tengslum við útgáfu sér-
stakra lyfjaútflutningsleyfa. „Is-
lendingar ættu að mínu mati að
huga að því að fara svipaða leið
enda kemur í raun ekkert í veg fyrir
að ónýtanleg lyf séu send út úr
landinu," segir hann.
Spenna á milli
hj álparstofnana
Einar minnir á að reyna þurfi að
draga úr spennu og ýta undir sam-
hæfingu milli hjálparstofnana.
Þarna hafi því miður ríkt töluvert
skipulagsleysi og ekki hafi allar
hjálparstofnanir jafngott orð á sér.
„Mér hefur sjálfum fundist hjálpar-
samtökin Læknar án landamæra
(MSF) og Lyfjafræðingar án
landamæra (PSF) ná bestum ár-
angri. Þarna er hugsjónafólk að
vinna griðarlega merkilegt starf.
Arangurinn hefur verið góður enda
hefur verið lögð áhersla á að vinna
með markvissum hætti.“
Lyf oft
send milli-
liðalaust
RAUÐI krossinn varð fyrst áþreifanlega
var við vandann eftir jarðskjálftana í
Ai-meníu árið 1988. Hjálpargögn bókstaflega
hrúguðust inn og komu í veg fyrir að hægt
væri að halda uppi eðlilegri flugumferð um
flugvöllinn dögum saman. Lyfjafræðingar og
læknar voru fengnir til að greiða úr hjúkrun-
argögnum og lyfjum og var gerð grein fyrir
niðurstöðunni árið 1990. Aðeins fjórðungur
lyfjanna reyndist uppfylla öll skilyrði," segir
Guðjón Magnússon, rektor norræna heilbrigð-
isháskólans í Gautaborg og formaður Rauða
kross íslands til 10 ára.
Hann segir að mestri gremju hafi valdið að
ýmis lyfjafyrirtæki virtust vera að losa sig við
umframbirgðir. „Lyfjafyrirtækin virðast vera
að koma sér hjá því að greiða spilligjald með
því losa sig við umframbirgðir til bágstaddra.
Ekki verður heldur litið framhjá því að í sum-
um löndum er veittur skatta-
afsláttur vegna þróunaraðstoðai-,"
segir hann og nefnir dæmi máli
sínu til stuðnings. „Eg get nefnt að
heill gámur af svo sérhæfðu lyfi að
ársnotkunin er 17 kíló í Armeníu
var sendur til landsins," segir Guð-
jón.
Hann segir að greiningin í Ar-
meníu hafi verið kynnt í landsfé-
lögum Rauða krossins. „Landsfé-
lögin voru hvött til að vera á varð-
bergi í tengslum við lyfjagjafir.
Ekki er hins vegar alfarið á valdi
Rauða krossins að leysa vandann
því að oftar en ekki em lyfin send
milliliðlaust. Lyfin em allt í einu
komin til landsins með merkingum
um að þama séu lyf vegna hörmunga af ýmsu
tagi. Oft vita stjómvöld ekki af því að lyfin séu
á leiðinni og enginn einn hefur yfimmsjón með
hjálparstarfinu."
Ógrynni hjálparstofnana
Guðjón segir nauðsynlegt að koma upp slíku
kerfi enda starfi ógrynni mannúðar- og hjálpar-
stofnana þar sem vá skapist. „Ég spurðist fyrir
um fjölda hjálparstofnana á ferð í Króatíu ný-
lega. Mér var sagt að 300 hjálparstofnanir
væm skráðar í Zagreb. Ekki væri hins vegar
um met að ræða því að 600 hjálpar-
stofnanir væm skráðar í Bosníu.
Eins og gefur að skilja getur skap-
ast töluverð ringulreið þegar eng-
inn hefur yfírsýn yfir allan hópinn
og sífellt bætast nýir við. Aðeins
eina manneskju þarf til og era
Bretar og Bandaríkjamenn hvað
áfjáðastir í að stofna nýjar mann-
úðarhreyfingar,“ segir Guðjón og
bætir við að velta megi því upp
hvort tími sé kominn til að setja
ströng skilyrði um starfsemi hjálp-
arstofnana. „Verst er hvað þiggj-
endurnir em vamarlausir. Fæstar
þjóðir hafa til að mynda tök á því
að senda ónýtanleg hjúkmnargögn
og lyf aftur til baka. Flutningurinn
getur kostað peninga og leyfi getur þurft til að
flytja vömna aftur til baka.“
Aðspurður sagðist Guðjón ekki vita til að út-
mnnin lyf hefðu verið send fr'á Islandi. „Eins og
sakir standa getum við hins vegar ekki verið al-
veg viss og setjum í rauninni allt okkar traust á
hina fáu íslensku lyfjaframleiðendur. Annars
ætti auðvitað að tryggja að svona lagað geti alls
ekki gerst. Hugsanlegt er að setja siðareglur
um gjafir af þessu tagi og lágmark er að lög í
landi gefandans séu vægasta viðmiðið er gildi
fyrir gjafirnar.“
Guðjón Magnússon
Líklegt að misjöfn lyf
hafi verið í umferð
ÞRÍR íslendingar á hersjúkrahúsinu í Tuzla, f.v. Kristján Rolfsson, yf-
irmaður birgðageymslu sjúkrahússins, Guðrún Kristjánsdóttir hjúkr-
unarfræðingur og Halldór Baldursson, yfirlæknir sjúkrahússins.
TRYGGILEGA var gætt að því
að öll lyf sem fóm í gegnum
norska hersjúkrahúsið væm í lagi.
Hins vegar var heilbrigðisþjónusta
heimamanna í lamasessi og því
mjög líklegt að misjöfn lyf hafi
verið í umferð og komið hafi fyrir
að góð lyf væm misnotuð,“ segir
Halldór Baldursson læknir. Hann
vann á vegum Sameinuðu þjóð-
anna og-síðar NATÓ á norsku her-
sjúkrahúsi í Tuzla í Bosníu á ámn-
um 1995 og 1996.
Norska hersjúkrahúsið er aðal-
lega ætlað friðarsveitunum. Samt
hlutu yfir 20.000 óbreyttir borgar-
ar aðhlynningu á vegum þess á
árabilinu 1994 og 1996. Langflestir
eða 15.000 hlutu þjónustu í flótta-
mannabúðum og var þjónustan að
mestu leyti í höndum Kjells Nordli
majors. Alls voru 5.000 göngu-
deildarsjúklingar og 1.500 óbreytt-
ir borgarar lagðir inn á sjúkrahús-
ið á tímabilinu.
Halldór segir að aldrei hafi ver-
ið barist inni í Tuzla og ástandið
því ekki orðið jafnerfitt og í Most-
ar. Engu að síður hafi ástandið
verið bagalegt vegna stríðsins og
ýmislegt sem við myndum kalla
spillingu ekki bætt úr skák.
„Ljótt er ef satt er að ónýt lyf hafi
verið send til landsins. Hins vegar
verður að segjast eins og er að
svona klúður verður að hluta til
að skrifast á reikning heima-
manna. Hjálparfólk varð því mið-
ur vart við að ekki var alltaf hægt
að treysta heimamönnum til að
koma varningi til skila. Freisting-
in til að koma ættingja eða vini
frekar en öðrum til hjálpar eða
einfaldlega koma hjálpargögnum í
verð varð stundum of mikil,“ segir
Halldór.
Frumskilyrði að
skilgreina þörfina
Halldór segir að framskilyrðið í
öllu hjálparstarfi hljóti að felast í
því að skilgreina þörfina. „Tryggja
verður að veitendurnir séu ekki
aðeins að losa sig við umfram-
bfrgðir heldur að uppfylla brýna
þörf. Dreifingin verður að ganga
fljótt fyrir sig og vera skilvirk allt
til inntöku enda hefur því miður
komið fyrir að ekki hefiir reynst
nægjanlegt að koma með lyfin inn
á heimili sjúklingsins. Stundum
freistast aðrir í fjölskyldunni til að
koma lyfjunum í verð og dæmi em
um að sjúklingamir hafi sjálfir
talið að lyfjunum væri betur varið
til kaupa á öðmm nauðsynjum.
Eftirlitið er erfitt og getur því
miður spillt samskiptum, en raun-
in er einfaldlega sú að ekki verður
hjá því komist.“
Ekki gefín
útrunnin lyf
E* G HEF því mið-
ur heyrt að lyfja-
fyrirtæki víða úti í
heimi hafi notað bág-
staddar þjóðir eins og
raslakistu fyrir um-
frambirgðir af lyfjum.
Hér þekkist ekki svo-
leiðis hugsunargangur
og engum dettur í hug
að gefa útmnnin lyf
enda langt fyrir utan
allt velsæmi," segir
Ólafur Ólafsson deild-
arstjóri kynningar-
deildar lyfjafyrirtæk-
isins Delta hf.
Ólafur segir sjald-
gæft að óskað sé eftir því að ís-
lenskir lyfjaframleiðendur gefi lyf
til bágstaddra þjóða. „Mig rekur
minni til nokkurra dæma. Við gáf-
um til að mynda lyf við sýkingum
til Bagdad með Astþóri Magnús-
syni um jólin. Með ósk um að lyfin
væru gefin fylgdu skilaboð að utan
um að öll lyf vantaði. Aldrei kom
hins vegar til greina að senda allt.
Fyrirtækið var ekki aflögufært
um öll lyf og af birgðunum var
reynt að meta hvað kæmi sér
best,“ segir Ólafur og tekur fram
að farið hafi verið eftir leiðbein-
andi reglum um lyfjagjaffr. „Á síð-
asta alþjóðaþingi lyfjafræðinga í
Vancouver í Kanada vom sam-
þykktar leiðbeinandi
reglur um hvernig
skuli farið að við
lyfjagjafir til þróunar-
landanna. Reglurnar
eiga að koma í veg
fyrir að um bjamar-
greiða sé að ræða eins
og því miður hefur
borið við. Ég get
nefnt að tekið er fram
að tryggja verði að
heimamenn kunni að
nota lyfin o.s.frv.,“
segir hann og bætir
því við að allar merk-
ingar á lyfjum til
Bagdad hafi verið á
ensku og pakkningar samkvæmt
ströngustu kröfum.
Skilyrði fyrir gjöfinni
Hann sagði að sett hefðu verið
ákveðin skilyrði fyrir gjöfinni.
„Undirrituð var yfirlýsing um að
Rauði hálfmáninn myndi taka við
lyfjunum og sjá um dreifinguna.
Énnfremur var sérstaklega tekið
fram að lyfin væm gjöf og því ekki
til endursölu," sagði hann.
Aðspurður sagði hann að sér
væri ókunnugt og efaðist raunar
um að gjöfin veitt skattaafslátt.
Tilgangurinn væri heldur ekki að
fyrirtækið nyti góðs af heldur hin-
ir bágstöddu.
Ólafur Ólafsson
Fengum skilaboð
um að öll lyf vantaði
VIÐ fengum skila-
boð um að öll lyf
vantaði og snemm
okkur í framhaldi af
því til íslenskra lyfja-
framleiðenda. Allir
þrír tóku vel í erindið
og létu af hendi rakna
lyf að verðmæti yfir
eina milljón íslenskra
króna. Lyfjafræðing-
ar í hverju fyrirtæki
tóku ákvörðun um
hvaða lyf yrðu send og
tekið var mið af því að
heimamenn kynnu að
nota lyfin. Engin lyf
voru útrunnin og
fyrstu lyfin renna út á miðju árinu
1998,“ segir Ástþór Magnússon,
forsvarsmaður Friðar 2000. Ást-
þór flaug með gjafir og lyf til
Bagdad um jólin.
Ástþór er ekki að fljúga með lyf
og gjafir til bágstaddra í fyrsta
sinn. „Almennt tel ég ágætlega
staðið að hjálparstarfi. Eins og
gengur verða stundum hnökrar og
algengt er að hnökrarnir séu
blásnir út. Ekki er t.a.m. alltaf rétt
að gagnrýna að send séu út lyf
með stuttan gildistíma. Þörfin er
oft einfaldlega svo brýn að lyfin
hreinlega renna út. Ég get nefnt
að við fómm með töluvert að lyfj-
um með stuttan gildistíma til
Hvita Rússlands í jan-
úar árið 1995. Lyfin
þurfti öll að nota áður
en gildistíminn rann
út. Ekki var hins veg-
ar farið með lyf til
SarajevÖ enda ekki
talin þörf á því af
stjómvöldum fyrir jól-
in 1995,“ sagði Ástþór
og tók fram að mikil-
vægt væri að vera í
góðum tengslum við
heimamenn. „Við vor-
um í tengslum við
Rauða hálfmánanna í
Bagdad. Þar afhent-
um við lyfin, mest
sýklalyf, vítamín og lýsi.“
Innsiglaðar umbúðir
Ástþór sagðist ekki vita hvemig
lyfin hefðu verið merkt. „Ég ber
ftillt traust til lyfjafræðinganna og
veit að einn framleiðandanna
strikaði út heilmikið af lyfjum á
lager enda var talið að heimamenn
kynnu ekki að nota lyfin. Lyfja-
fræðingarnar gengju frá lyfjunum
í innsiglaðar umbúðir. Umbúðirn-
ar voru ekki opnaðar af öðmm en
ef til vill tollayfirvöldum. Listi með
yfirliti yfir lyfin var sendur til ut-
anríkisráðuneytisins og farmurinn
skoðaður í Keflavík og Lúxem-
borg.“
Ástþör Magnússon