Morgunblaðið - 11.01.1998, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 11 JANÚAR 1998
MORGUNBLAÐIÐ
þá heldur ekki að hegða sér eins og
þeir hafi það.“
Heilbrigðiskerfið: Togstreita
væntinga og fjármuna
Heilbrigðiskerfið er alls staðar til
umræðu á Norðurlöndum og þá
einnig hin siðræna hlið þess. Þar
segir Riis að sér sé efst í huga vænt-
ingar fólks til heilbrigðiskerfisins
annars vegar og fjármuna til þess
hins vegar. „Við getum ekki dregið
úr væntingum fólks og verðum þvi
að spyrja okkur sjálf að því hvort
meðferðin sem boðin sé sé ásættan-
leg. Læknar geta haft í huga það
sem ég hef kallað „frændaprófið“,
þar sem maður spyr sig hvort maður
sætti sig við að meðferðin væri boðin
kærum frænda eða öðrum þeim sem
manni þykir vænt um.“ Og með al-
kunnu dönsku skopskyni bætir Riis
því við með glettnisglampa í augum
að hann hafi ekki neinn ríkan frænda
í huga. „Læknar verða einfaldlega að
spyrja sig í hvert skipti hvort þeir
myndu einnig mæla með þessari
meðferð ef í hlut ætti einhver þeim
nákominn."
En Riis er einnig á því að það sé
ekki auðvelt að vera stjórnmálamað-
ur á Norðurlöndum og útdeila gæð-
unum. „Við erum dekruð og kröfu-
hörð annars vegar og hins vegar
reyna allir að lauma undan skattin-
um, svo að hið opinbera í Danmörku
er svikið um upphæð, sem er mörg-
um milljörðum hærri en árlegt fram-
lag til heilbrigðismála upp á um 58
milljarða danskra króna. Það er því
ekki auðvelt að vera í þeim sporum
að skipta fjármunum, sem varða líf
og dauða. Það snertir stjórnmál og
hagfræði, en sannai-lega líka sið-
fræði.“ Og hér er umönnun gamla
fólksins Riis nærtækt dæmi. „Það er
ekkert spaug að eiga að gæta gam-
allar elliærrar konu á opinni sjúki’a-
deild, sem ekki má vera læst sökum
hinna sjúklinganna, þegar hún finnst
fáklædd úti á hraðbrautinni um
miðja nótt að vetrarlagi. Við höfum
ekki mannskap til að vakta sjúkling-
ana og getum heldur ekki reyrt þá í
rúmið, því það má ekki nema þeir
hafi farið tvisvar sinnum út. Það eru
elliheimili, þar sem rugluð gamal-
menni hlaupast á brott, en við meg-
um ekki nota jafn einfalt ráð og að
setja skynjara í skó þess, sem
hringja bjöllu, þegar það fer út um
útidymar, því þingmenn og aðrir
. með það sem ég kalla „réttu skoðan-
irnar“ álíta slíkt kerfi brjóta gegn
mannréttindum. Þetta er lífið inni í
búrinu, sem ég nefndi áðan, þar sem
hinir utan búranna hafa sett okkur
reglur, en þeir hafa bara aldrei setið
uppi með þennan vanda sjálfir. Ann-
að eru svo peningamir. Ég get alveg
rissað upp hvemig ég vildi hafa
stofnanir fyrir gamla fólkið, en það
kostar pening. Á endanum er svo
starfsfólkinu kennt um allt sem
aflaga fer.“
Hagsmunaárekstrar heildarinn-
ar og starfsstétta
En spurningin mikla um fé til heil-
brigðismála er ekki aðeins spurning
um heildarupphæð, heldur einnig um
nýtingu húsnæðis og starfsfólks.
„Það væri kannski ekki úr vegi að
nota skurðstofur líka síðdegis og um
helgar. Það er auðvitað hægt, en
samningum við starfsfólk er þannig
fyrir komið að þetta er of dýrt. Þetta
þyrfti að athuga alls staðar á Norð-
urlöndum."
Riis bendir á að það þurfi ekki
alltaf kostnaðarsamar breytingar til
að hnika málum til betri vegar og
tekur sem dæmi meðhöndlun á kon-
um, þegar grunur vaknar um leg-
hálskrabba. „Svarið kemur venju-
lega fjórtán dögum eftir að skoðun
fer fram og það eru fjórtán langir
dagar, ef konuna grunar að ekki sé
allt með felldu. I raun gæti svarið
komið eftir þrjá daga. Og að fengnu
svari eiga ekki að líða margar vikur
þar til meðferð fæst, heldur ætti að
gera aðgerðina strax. Svo mætti
kannski líka bæta samskiptin við
sjúklingana og huga að orðalaginu í
bréfinu, sem konurnar fá sent. Ég
hef alltaf lagt metnað í að undir-
ski-ifa sjálfur bréf til sjúklinga minna
og fengið þakkir fyrh-. Bara svona
smáatriði hafa mikla þýðingu í sam-
skiptum fólks við heilbrigðiskerfið."
Riis neitar ekki að heilbrigðiskerf-
ið sé um of skipulagt út frá þörfum
starfsfólks, fremur en sjúklinga, „en
það aflar mér tæplega vinsælda að
segja það. Við sem vinnum í heil-
ÉG VILDI til dæmis ekki sjá sýni úr Vestur-Jótum seld til lyfjafyrirtækis í Bandaríkjunum, sem notaði þau til að
einangra gen, sem álitin væru stýra áfengisdrykkju, segir Povl Riis.
Ef ég ætti eitt líf í viðbót
læsi ég forn-íslensku
Umræðan spannar jafnt tungumál, bók-
menntir og vísindi, þegar danski læknirinn
Povl Riis, nýkominn úr 38. Islandsferðinni,
er annars vegar, eins og Sigrún Davíðs-
dóttir komst að er hún ræddi við hann
á dögunum.
POVL Riis var uppnuminn
eftir vetrarferð til íslands
um daginn, þar sem hann
keyrði um Snæfellsnes og
naut gestrisni vina og starfsbræðra,
auk þess að eiga aðgang að sumar-
bústað Læknafélagsins. Þau fríðindi
fylgja því að vera heiðursfélagi fé-
lagsins, segir hann glaðlega, en það
hefur hann verið síðan 1978. Gleðin
yfir Islandsferðinni var ekkert nýja-
brum, því íslandsferðin var 38. ferð-
in til Islands, „svo þetta er gleðin yf-
ir gömlu ástarsambandi" bætir hann
við með bros á vör. í Danmörku hef-
ur Riis fyrir löngu markað sér bás í
umræðum um heilbrigðismál og nú
síðast talar hann gjarnan um málefni
eldri borgaranna. I fyrra lét hann af
prófessorsstörfum við Hafnarhá-
skóla og á löngum ferli hafa honum
hlotnast viðurkenningar og heið-
urstitlai- af öllu tagi. Þessi glæsilegi
og keiki maður er eftirsóttur fyrir-
lesari og ferðast víða, svo samtalið
einn vetrardag á heimili hans í Hell-
erup var rofið af símhringingu vegna
ráðstefnuferðar til Hong Kong, sem
er á dagskrá næsta haust. Þó hann
vilji ekki gera mikið úr því sjálfur þá
hefur hann lagt sig eftir íslensku og
segist geta lesið einfaldan texta með
hjálp orðabókar og kynnin af ís-
lenskunni hafi auðgað skilning sinn á
dönskunni.
„Kynnin af íslenskunni hafa
auðgað dönskuna mína“
Tengslin við ísland eiga rætur að
rekja til áhuga Riis á norðurslóðum,
auk þess sem kona hans Else Riis,
sem lést í haust, átti fjölskyldu á ís-
landi. Um aðdráttarafl norðurslóð-
anna segir Riis að þær hafi einfald-
lega þessi áhrif „á okkur sem höfum
þörf fyrir vítt útsýni og kyrrð“. Og
það er ekki síður menning þessara
slóða, sem hrífur hann. Menning,
sem er sprottin upp af lífsbaráttunni
og baráttunni við náttúruöflin og
mótar bæði lífssýn og hugarfar.
Sjálfur er Riis ættaður frá Vestur-
Jótlandi og segist finna margskonar
samsvörun með fólki þar og á Græn-
landi og á Islandi. „Auðvitað búum
við í Danmörku fjarri þessari hörðu
lífsbaráttu, en ég hef notið þeirra
forréttinda að ferðast um þessar
slóðir og það hafði mikil áhrif á mig
að koma til Thule og kynnast lífi
fólks við aðstæður, sem fæstir Danir
þyldu og heyra sögur þess og kynn-
ast list þar. Ég hef séð svipað í Suð-
ur-Ameríku, Afríku og á Nýja-Sjá-
landi og dáist að því, en þar sakna ég
hinnar menningarlegu víddar, sem
mér finnst ég verða var við bæði á
Grænlandi og íslandi."
Fyrstu kynnin af íslandi voru þeg-
ar Riis eftir ráðstefnu þar ferðaðist
um með Else og þremur börnum
þeirra, fór til Akureyrar, Mývatns
og eignaðist góða vini í hópi starfs-
bræðra og vina þeirra. En það voru
ekki síst kynnin af íslenskunni, sem
höfðu áhrif á Riis. Þau segir hann
hafa aukið skilning sinn á sínu eigin
móðurmáli og hjálpað sér við að eiga
við vísindatexta í ESB-samstarfinu,
því eins og hann segir þá eru ekki
svo margir „generalistar" til og því
hefur hann víða komið við sögu í
sambandi við fræðiorð. .Auðvitað
hefur danskan þegið margt frá lat-
ínu, grísku, ensku, frönsku og þýsku,
en ég hef auðgast á kynnum af ís-
lenskunni og af að skoða dönskuna
með hana í huga. Ég segi oft að ís-
lenskan sé svo gegnsæ og ef ég er
spurður hvað ég eigi við með því, þá
rifja ég upp nafnið Herðubreið. Þeg-
ar ég spurði hvað það þýddi þá benti
vinur minn mér á fjallið og sagði að
það gæti ég væntanlega séð. Kynnin
af íslenskunni hafa auðgað dönskuna
mína.“
Læknisfræði og ljóðagerð
Riis hefur einnig lesið íslenskar
bækur og séð íslenskar kvikmyndir,
að ógleymdri uppáhaldssögunni
sinni, Laxdælu. „Hún hefur að
geyma freudisma löngu áður en
nokkrum hafði dottið sálin í hug,
samanber „Þeim var ég verst er ég
unni mest“.“ Hann hrífst af djúpu
innsæi sagnanna og djúpu skop-
skyni, höfnu yfir nútíma skopskyn,
sem oft einkennist af ögn af illkvittni
á kostnað annarra. Líkt og hjá H.C.
Andersen sé sálrænt innsæi túlkað
með skopi og aðeins gefið í skyn,
„eitthvað annað en í þessari hræði-
legu Disney-menningu, sem veltur
yfir bæði Islendinga, Dani og aðra,
þar sem lesandinn er neytandi, sem
situr með hálfopinn munn og er mat-
aður.“ Og það er ekki hægt að skilj-
ast við íslenskar bókmenntir án þess
að nefna að Riis hefur snarað „A
Sprengisandi“ á dönsku. „Ef ég ætti
eitt líf í viðbót læsi ég forn-íslensku,
ekki af því ég vildi flytjast til Is-
lands, heldur af því ég held mikið
upp á sameiginlega sögu norðurs-
ins.“
En Riis hefur markað sér bás víð-
ar en í læknisfræðinni og þeir eru
ekki ófáir söngtextar hans, sem
dönsk tónskáld hafa tónsett. í tilefni
afmælis Konunglega bókasafnsins
tónsetti danska tónskáldið Per
Norgárd texta Riis, fyrir silfurbrúð-
kaup Margrétar Þórhildai- Dana-
drottningar gerði hann texta við tón-
verk, sem kom út á geisladiski, jóla-
kantötu hefur hann skrifað og vinnur
nú að texta við kórverk fyrir danska
útvarpið. Söngtextana getur hann
prófað á dóttur sinni, sem er söng-
kona og honum er annt um að auðga
danska sönghefð og færa til nútím-
ans. Bókmenntirnar hafa verið upp-
spretta ánægju, en aldrei keppt við
læknisfræðina, segir hann, en bætir
við að starfsþrekið hafi alltaf verið
mikið og hann hafi hvorki látið
áfengi, sjónvai’p, né samkvæmislíf
glepja sig um of, heldur notað kvöld-
in til að vinna heima, sem ekki veitti
af þegar hann var um árabil ritstjóri
danska læknaritsins. Hann nýtir
tímann, er illa við hugtakið „að
drepa tímann“, en viðurkennir að
konan hans hafi kannski á stundum
verið afbrýðissöm út í pappírana,
sem hafi tekið huga hans allan, þótt
það hafi kannski verið saklausara en
framhjáhald af öðru tagi. Orðabókin
var alltaf innan seilingar, líka Blön-
dal bætir hann við. Þræðirnir flétt-
uðust milli fræðanna og annarra
áhugamála, milli ljóðlistar og læknis-
fræði.
f dýragarði læknisfræðinnar
Riis tók á sínum tíma þátt í gerð
Helsinki-sáttmálans um læknisrann-
sóknh- á fólki og þar var talað um að
stofna ætti siðanefndir í hverju landi
til að meta læknisfræðilegar rann-
sóknir. I framhaldi af því beitti hann
sér fyrir stofnun vísindalegrai' siða-
nefndar heima fyrir 1979 og er nú að
láta af störfum þar eftir nýár.
Nefndin hefur árlega metið um þrjú
þúsund rannsóknarverkefni. A veg-
um þeiiTai- nefndar hefur Riis oft
verið þinginu til ráðgjafar og meðal
annars við stofnun Siðaráðsins, en
þar eru rædd almenn mál er snerta
vísindi. Riis hefur einnig starfað
mikið á norrænum vettvangi og álít-
ur að einmitt á siðfræðisviðinu hafi
önnur lönd margt að læra af þeirri
hlið norræns samstarfs. „Það má
segja að læknisfræðin sé nokkurs
konar dýi’agarður í þessu tilliti, þar
sem heimspekingar og aðrir sér-
fræðingar geta virt fyrir sér hvað sé
á seyði innan rimlanna. Og við sem
erum eins og ljón eða höfrungar inni
í búrunum getum líka horft út og
miðlað til þeiiTa, sem standa utan
okkar sviðs.“
Læknar eru oft nefndir sem dæmi
um sérfræðinga, er séu dómarar í
eigin sök. Riis tekur undir að þessi
skoðun heyrist svo oft að það sé
erfitt að andæfa henni, en hún eigi
undantekningalítið ekki við rök að
styðjast, því a.m.k. í Danmörku sé
víða hægt að kvarta yfir læknum og
læknastörfum. „Ég er þvi orðinn
svolítið þreyttur á að heyra þessar
ásakanir endurteknar æ ofan í æ.
Við athuguðum til dæmis nýlega
hvernig klögumálum hefði lyktað og
þá kom glögglega í ljós að úrskurðir
féllu nokkuð jafnt bæði með og móti.
Mér finnst ekki að læknar þurfi að
hafa slæma samvisku og þeir þurfa