Morgunblaðið - 11.01.1998, Blaðsíða 30

30 SUNNUDAGUR 11. JANÚAR 1998
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
FJARSKIPTAÁRAMÓT
ÞESSI áramót eru mikilvæg
tímamót í fjarskiptamálum Evrópu
þar eð þau boða lokaskrefið í opnun
fjarskiptamarkaðarins í flestum
löndum Evrópska efnahagssvæðis-
ins. Opnun markaðarins hefur átt
sér stað í áfóngum hin síðustu ár en
nú mun falla úr gildi í flestum ríkj-
um EES einkaréttur á talsímaþjón-
ustu og rekstri almennra fjarsldpta-
neta og má þá segja að síðustu vígi
einkaréttar séu fallin.
Það hefur væntanlega ekki farið
fram hjá notendum fjarskiptaþjón-
ustu að síðustu áratugir hafa verið
tímar mikilla breytinga. Hvort sem
um er að ræða hefðbundna síma-
þjónustu, gagna- eða myndflutning
hefur úrval þjónustu, framboð á
notendabúnaði og ekki hvað síst
gæði þjónustu aukist notendum
mjög í hag um leið og verð þjónustu
hefur farið lækkandi að raungildi.
Að baki þessarar þróunar hafa legið
stórfelldar tæknilegar framfarir og
ný stafræn tækni, sem fengin er að
hluta til frá tölvugeiranum, hefur
ekki einungis gert mönnum kleift að
byggja hagkvæmari og betri síma-
kerfi, notendabúnaður er orðinn
minni en samt áreiðanlegri íyrir til-
stilli sömu tækni og nægir líklega
að benda á farsímana sem dæmi um
þetta. Þessi mikla og snara breyting
á fjarskiptasviðinu á sér vart hlið-
stæðu nema í tölvuheiminum og það
þarf ekki að koma á óvart að sam-
runi þessara þátta, tölvuvinnslu og
fjarskipta, er sífellt að verða meiri.
En það er ekki enn komið að enda-
mörkum endurbóta í fjarskiptum og
á næsta leiti eru gervitunglafarsím-
ar, sem munu gefa kost á símasam-
bandi hvarvetna í heiminum sem og
gagnaflutningi, þ.m.t. tengingu við
Intemetið og að margra áliti munu
radíósímar færast inn á heimilin og
koma í stað koparstrengjanna, sem
hingað til hafa tengt notendur við
símastöðvamar. Það má jafnvel sjá
fyrir samrana á heimilissímanum og
farsímanum þar sem vasasíminn
verður orðinn persónusími hvers.
Fyrirkomulag fjarskipta
Það er önnur hlið fjarskiptanna,
sem ekki blasir jafn augljóslega við
notendum, en það er stjóm fjar-
skiptamála og markaðsaðstæður.
AUt frá fyrsta hluta aldarinnar, sem
nú er að ljúka, hefur í flestum lönd-
um heims verið litið á símaþjónustu
og seinna aðra fjarskiptaþjónustu
sem eðlilegt athafnasviðs hins opin-
bera og símanum skipað í sama
flokk og vegum, rafmagni, vatni og
öðra sem telst tii sameiginlegra
HUGBÚNAÐUR
FYRIRWINDOWS
Á annaö þúsund
notendur
KERFISÞRÓUN HF.
Fákafeni 11 • Sími 568 8055
www.islandia.is/kerfisthroun
Ákvörðunin um að gera
allt landið að einu
gjaidsvæði, segir
Gústav Amar, styrkir
-------------------^---
stöðu Landssíma Is-
lands enn frekar.
þarfa þjóðfélagsins. Um þessi lífsins
gæði gildir að talið hefúr verið þjóð-
hagslega hagkvæmt að leggja að-
eins eina veitu á hverju svæði, það
er erfitt að sjá skynsemi í því að
leggja mörg samhliða dreifikerfi t.d.
fyrir rafmagn eða vatn og hið sama
hefur fram að þessu gilt fyrir fjar-
skipti. Notendur fjarskipta era
flestir tengdir miðstöðvum með
koparvíraneti í jörðu og það mundi í
dag kosta gífurlega fjárfestingu að
grafa niður annað ámóta net. Breið-
bandskerfi, sem byggja á Ijósleið-
ara, breyta hér engu um, það er
ekki hagkvæmt að leggja marga
ljósleiðara inn í hvert hverfi eða
byggðarlag. Annað á við um þráð-
laus notendakerfi eða radíósíma,
þar er auðvelt að sjá fyrir sér fleiri
en einn rekstraraðila og náin fram-
tíð mun skera úr um möguleika
slíkra kerfa.
Fjarskiptaþjónusta
Það er samt eitt atriði þar sem
fjarskipti skera sig frá öðram veit-
um og það era fjölbreyttir þjónustu-
möguleikar. A koparvíranum og
Ijósleiðuranum er hægt að veita
margs konar fjarskiptaþjónustu;
grannþjónustan og sú sem flestir
nota sér er að sjálfsögðu talsíminn,
en gagnaflutningur með mótöldum
er einnig algengur eins og fjöldi
þeirra, sem tengist Intemetinu, ber
vitni um. Stafræn tækni hefur gert
myndflutning mögulegan á kopar-
víram. Innan þessara þjónustu-
flokka er síðan hægt að bjóða not-
endum ýmsa aukaþjónustu og má
nefna sem dæmi um aukaþjónustu í
talsíma símtalaflutning, þriggja
manna tal, númerabirtingu og síma-
torg.
Upphaf breytinga
Allir þeir þættir, sem hér hafa
verið nefndir: stafræn tækni í fjar-
skiptanetum, nýr og minni notenda-
búnaður, skjót útbreiðsla farsíma
og fjölbreytt úrval þjónustu hafa að
sumu leyti orðið til vegna aukinnar
samkeppni í fjarskiptum og sumu
leyti sjálf stuðlað að aukinni sam-
keppni. I Bandaríkjunum þar sem
fyrirkomulag var svipað og í Evr-
ópu, nema að þar var einkaréttur-
inn á hendi einkafyrirtækis en ekki
ríkisins, komst samkeppni fyrst á í
langlínusímtölum og í leigulínum
vegna þess að ný tækni gaf kost á
ódýrari þjónustu en einkaréttarfyr-
irtækið hafði veitt notendum.
Afleiðingin var stóraukin notkun
fjarskipta i fyrirtækjum, sem hafði
mikil áhrif á viðskiptalífið. Þegar
hinn sameiginlegi markaður Efna-
hagsbandalags Evrópu var mynd-
aður, komst framkvæmdastjóm
bandalagsins fljótt að þeirri niður-
stöðu að einkaréttur ríldsins á síma-
þjónustu væri hindran í vegi fram-
fara og aukinna viðskipta og hófst á
Gœðavara
Gjafdvard — iridlar orj kdlíislcll.
Allir veröflokkdr. ^
VERSLUNIN
Heiinsfræqir hönnuöir
m.d. Gianni Versacc.
Laugavegi 52, s. 562 4244.
seinni hluta níunda
áratugsins handa við
að marka nýja stefnu í
fjarskiptum.
Stefnumörkun ESB
Fyrstu aðgerðir til
frjálsræðis miðuðu að
því að gera sölu not-
endabúnaðar óháða
einkarétti og auðvelda
sölu hans milli landa.
Með þessari aðgerð
stækkaði markaður
hvers einstaks fram-
leiðanda og úrvalið,
sem notendum bauðst,
jókst. Jafnframt vora
gerðar ráðstafanir til þess að auka
hlut staðla og samræmisprófana á
símabúnaði í því skyni að tryggja að
búnaður framleiddur í einu landi
væri nothæfur í öðram löndum
Efnahagsbandalagsins. Útkoma
grænu bókarinnar um þróun sam-
eiginlegs markaðar fyrir fjarskipta-
þjónustu og búnaðar árið 1987 setti
tóninn fyrir margþættar aðgerðir í
fjarskiptamálum, sem áttu að koma
á fót sameiginlegum markaði árið
1992. í kjölfarið fylgdu margumtal-
aðar tilskipanir frá 1990 um frjálsan
aðgang að fjarskiptanetum og sam-
keppni á markaðinum fyrir fjar-
skiptaþjónustu. Framkvæmda-
stjómin taldi ekki tímabært að inn-
leiða samkeppni í talsíma né í
rekstri almennra fjarskiptaneta en
þessar tilskipanir áttu að tryggja að
nýir aðilar fengju möguleika til þess
að veita ýmsa aðra fjarskiptaþjón-
usta og fá þann aðgang að netum
einkaréttarhafanna, sem er for-
senda fyrir því að selja notendum
þjónustu. Á næstu áram herti fram-
kvæmdastjórnin á markaðsþróun-
inni með því að gefa út tilskipun um
opinn aðgang að leigulínum og aðra
um opinn aðgang að talsíma. Hin
fyrri kom fyrirtækjum til góða en
hin seinni sér í lagi einstaklingum.
Tilskipanir um opinn aðgang að
netum og um samkeppni á markað-
inum ollu straumhvörfum í fjar-
skiptamálum innan ESB, en ekki
var látið staðar numið og á miðjun
ári 1993 ályktaði Evrópuráðið um
frekari breytingar m.a. að einka-
réttur í talsíma og rekstri fjar-
skiptaneta skyldi afnuminn 1. janú-
ar 1998, nema í þeim ríkjum, þar
sem vanþróuð símakerfi væra
greinilega ekki undir samkeppni
búin. Síðan hafa þessar aðgerðir
verið undirbúnar á margvíslegan
hátt. Enda þótt megintilgangur að-
gerðanna sé að opna markaðinn, af-
nema einkarétt og örva fjárfestingu
í netum og þjónustu, allt í þeim til-
gangi að lækka kostnað atvinnulífs-
ins af fjarskiptum, verður að undir-
strika að stofnanir ESB hafa gert
sér grein fyrir að óheft frelsi gæti
haft vankanta í för með sér fyrir
ýmsa notendahópa og gæti jafnvel
orðið til þess að ákveðin landssvæði
og hópar hefðu ekki lengur aðgang
að símaþjónustu á viðráðanlegu
verði. Þess vegna hefur verið ákveð-
ið að leggja skuli á eitt eða fleiri
símafyrirtæki kvaðir um að veita
öllum landsmönnum lágmarksþjón-
ustu á verði, sem telja verði innan
kaupgetu alls almennings. Þessi
þjónustu hefur hlotið heitið alþjón-
usta.
Alþjónusta
Ætlunin er að hvarvetna, þar sem
hætt er við því að samkeppni um
arðvænlegasta hluta markaðarins
verði til þess að enginn samkeppnis-
aðilanna vilji þjóna afskekktum
landssvæðum eða notendahópum,
sem þurfa síma sem öryggistæki án
þess að veraleg notkun símans sé
fyrirsjáanleg, verði einn eða fleiri
aðilanna skyldaðir til að veita al-
þjónustu. Gera má ráð fyrir að oft-
ast verði alþjónustuhlutverkið lagt
á herðar stærsta símafyrirtækisins.
í sumum löndum hef-
ur alþjónustuskyldan
þegar verið lögð á
með lögum, annars
staðar er beðið átekt-
ar til að sjá hvemig
markaðurinn þróast. I
tilskipunum ESB er
eftirfarandi þjónusta
talin falla undir al-
þjónustuhugtakið:
★ Almenn talsíma-
þjónusta
★ Aðstoð talsímavarð-
ar (handvirk þjónusta)
★ Aðgangur að neyð-
arþjónustu
★ Áðgangur að upp-
lýsingum um simanúmer
★ Almenningssímar
Innifalinn í almennri talsímaþjón-
ustu skal vera möguleiki þess að
senda og taka á móti faxsendingum
og gagnaflutningur með mótöldum.
Alla þessa þjónustu á að veita á við-
ráðanlegu verði.
Samtenging neta
Einkaréttur fyrri póst- og fjar-
skiptastofnana til að reka farsíma-
kerfi var í flestum löndum ESB af-
numinn þegar fyrir mörgum árum.
Um leið og það gerðist kom fram
þörf fyrir að tengja saman net
tveggja eða fleiri rekstraraðila svo
að notendur í einu neti geti haft
samband við notendur í öðra neti.
Til þess þarf samtengingu neta,
sem er að sumu leyti tæknilegt mál
en einnig viðskiptalegt að því leyti
að fyrir hvert samtal, sem flyst á
milli neta þarf að greiða gjald. Það
varð fljótt ljóst að ágreiningur
mundi viða verða um samtengingar-
gjaldið, enda ójöfn samningsaðstaða
milli tveggja aðila, þegar annar hef-
ur verið áratugi í einkaréttarhlut-
verki en hinn er að byrja í sam-
keppni. Af þessum ástæðum hefur
framkvæmdastjóm ESB látið þessi
mál til sín taka í æ ríkari mæli og
hefur m.a. gefið út tilskipun um
samtengingu sem og leiðbeiningar
um verðlagningu og skilyrði.
Aðgreining stjórnsýslu
Ýmsar hindranir geta orðið í vegi
samkeppni í fjarskiptum. Að mörgu
leyti er samkeppnisstaðan ójöfn
milli fyrri einkaréttarstofnana og
ríkisfyrirtækja, sem hafa byggt upp
net og þjónustu á mörgum áratug-
um og eiga leiðslur inn til flestra, ef
ekki allra notenda og nýrra fyrir-
tækja, sem byrja nánast með tvær
hendur tómar og verða að koma á
fót þjónustu, sem er annað hvort
ódýrari eða betri en fyrirliggjandi
þjónusta, ef þeim á að takast að ná
fótfestu á markaðinum. Þess vegna
þarf ekki að koma á óvart að fyrstu
aðgerðir stjómvalda við að opna
markaðinn hafa verið að aðsldlja
stjómsýslu fjarskiptamála frá
rekstri neta og þjónustu. í nær öll-
um löndum innan EES hafa verið
stofnaðar eftirlitsstofnanir, sem
hafa það hlutverk að setja leikregl-
ur til þess að samkeppni komist á
og kveða á um ýmsar skyldur
rekstraraðila gagnvart notendum
og öðram rekstraraðilum. Einnig er
talið nauðsynlegt að fjárhagslegt
eftirlit með rekstraraðilum sé hluti
af starfsemi þessara stofnana til
þess að tryggja að gjöld séu byggð
á tilkostnaði og fjármagn sé ekki
flutt milli mismunandi þjónustu til
að hindra samkeppni. Verðlagning
fyrir alþjónustu og samtengingu er
oftast háð samþykki fjarskipta-
stofnananna, sem kallar einnig á
fjárhagslegt eftirlit með kostnaðar-
bókhaldi. Tenging gjalda við til-
kostnað er ásamt opnu aðgengi að
netum, alþjónustu og samtengingu
neta homsteinn hins opna markað-
ar og vísir að eðlilegri þróun sam-
keppni.
Sumir kunna að telja það orka
tvímælis að setja þurfi sérstakar
Gústav Arnar
strangar leikreglur um fjarskipta-
markaðinn, þegar yfirlýstur til-
gangur ESB er að opna hann fyrir
öllum. Hér hefur verið minnst á
mörg atriði, sem talin era réttlæta
slíkar leikreglur og líklegt er að ný-
ir aðilar á markaðinum mundu fljótt
verða undir án þeirra. Til lengri
tíma litið er hins vegar gert ráð fyr-
ir minni stýringu og í nýjustu drög-
um að tilskipun um leyfisveitingar
fyrir fjarskiptarekstri má sjá merlri
þess að dregið verði úr afskiptum
hins opinbera, eftir því sem mark-
miðum um opinn markað er náð.
Það er samt rétt að minnast þess að
á síðasta ári var samrani stórra
fjarskiptafyrirtækja meira umfjöll-
unarefni í fjölmiðlum en tilkoma
nýrra fyrirtækja í ríkjum EES. Það
virðist vera talsverð hætta á því að í
stað fyrri ríkiseinkaréttar komi yf-
irburðastaða einstakra fyrirtækja,
sem munu ekki aðeins ráða markaði
í einu landi heldur mörgum.
Staðan á íslandi
Þróun löggjafar um fjarskipti á
íslandi hefur að mörgu leyti verið
samhliða breytingum í öðram lönd-
um. Sala notendabúnaðar var
reyndar gefin frjáls hér á landi á
undan flestum öðram Evrópulönd-
um. Þar eð við stóðum utan Efna-
hagsbandalagsins höfðu frum-
ákvarðanir þess um fjarskipta-
stefnu ekki áhrif á okkur til að
byrja með en með inngöngu í EES
skuldbatt íslenska ríkið sig til að
fylgja í megindráttum sömu stefnu.
Fjarskiptalögin frá 1996 bera því
vitni og innihalda nauðsynleg
ákvæði annars vegar til þess að
opna markaðinn að fullu og hins
vegar til að tryggja jafnvægi milli
markaðsfrelsi og grunnþarfa al-
mennings fyrir símaþjónustu á við-
ráðanlegu verði. Þannig era í lögun-
um ákvæði um alþjónustu og sam-
tengingu neta auk fyrirmæla um
leyfisveitingar og eftirlit með leyfis-
höfum. Ákvæði til bráðabirgða um
einkarétt Pósts og síma hf á tal-
símaþjónustu og almennum fjar-
skiptanetum fellur úr gildi nú um
áramótin. Lög frá 1996 um Póst- og
fjarskiptastofnun skilgreina hins
vegar nánar verksvið og hlutverk
hennar í því að ná fram markmiðum
hinnar opinbera stefnu í fjarskipta-
málum.
Islenski markaðurinn
Enda þótt íslensk fjarskipta-
stefna og löggjöf dragi dám af
stefnu ESB og þar með EES má
ekki gleyma að íslenski fjarskipta-
markaðurinn er mjög smár á Evr-
ópumælikvarða. Það er þess vegna
alls ekki gefið að sú samkeppni, sem
ESB stílar á og er að sumu leyti
þegar fyrir hendi, verði einnig til
staðar hér á landi. Hér skiptir miklu
máli, hver afstaða Landssíma ís-
lands verður til hins opna markaðar
og samkeppni. Sú skoðun hefur
komið fram erlendis að opnun fjar-
skiptamarkaðarins muni ekki ganga
nema lítillega á hlut fyrri einkarétt-
arhafa, því að heildarmarkaðurinn
muni stækka með tilkomu nýrra
fjarskiptafyrirtækja. Ef Landssími
Islands kemur til með að deila
þessum sjónarmiðum, mun hann
væntanlega ekki reyna að standa í
vegi samkeppnisaðila. Landssími
íslands hefur við þessi áramót yfir-
burðastöðu, fjarskiptanet hans er
nútímalegt, nær til alls landsins og
hefur yfirleitt mikla flutningsgetu
og gjaldskráin er lág miðuð við
önnur lönd í Evrópu og þó víðar
væri leitað. Það að allt landið hefur
verið gert að einu gjaldsvæði verð-
ur líklega til þess að styrkja stöðu
Landssímans enn frekar, því að
hún dregur úr öðram aðilum að
byrja samkeppnina á sviði langlínu-
þjónustu eins og gerðist t.d. í
Bandaríkjunum. Engu að síður
kæmi á óvart, ef einhverjir nýir að-
ilar auk Islenska farsímafélagsins
reyna ekki fyrir sér á einhverju
sviði fjarskipta. Eftir þessi áramót
má segja að tækifærin bíði eftir
hinum áræðnu.
Höfundur er forstöðumaður
Póst- og tjarskiptastofnunar.