Morgunblaðið - 03.06.1998, Blaðsíða 40

40 MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ 1998 41
JMwgnnÞIiifrife
STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI
FRAMKVÆMDASTJÓRI
RITSTJÓRAR
Árvakur hf., Reykjavík.
Hallgrímur B. Geirsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
MALEFNI
KÖGUNAR HF.
FYRIR nokkrum vikum urðu töluverðar umi’æður um málefni
Kögunar hf. og hvernig eignarhald að fyrirtækinu hefur
þróazt. Með því hefur verið gengið gegn eindregnum vilja
íslenzkra stjórnvalda eins og hann var settur fram í upphafi en
hann var sá, að eignaraðild að fyrirtækinu yrði mjög dreifð og
átti m.a. að endurspegla hugbúnaðariðnaðinn eins og hann var á
þeim tíma.
I þessum umræðum hefur margt skýrzt, sem ekki var vitað,
þegar Morgunblaðið birti upphaflega umfjöllun sína um málið.
Þannig hefur verið upplýst, að stjórn Þróunarfélags íslands hf.
sendi þáverandi utanríkisráðherra sérstaka yfirlýsingu hinn 9.
júní 1989. í þeirri yfirlýsingu segir m.a.: „... að óski ráðuneytið
eftir því, að Þróunarfélagið selji hluta af hlutafjáreign sinni í
Kögun að því marki að félagið eigi að hámarki 51% þá skuli
félagið selja hlutabréf til þeirra aðila er utanríkisráðuneytið
tilnefnir enda sé það grundvallarskilyrði uppfyllt að enginn
hluthafi eignist samtals meira en 5% hlutafjár í Kögun.“
Stjórn Þróunarfélagsins, sem stóð að sölu hlutabréfa í Kögun
hf. til fyrirtækisins sjálfs og eftirlaunasjóðs þess hefur sent frá
sér yfirlýsingu þess efnis, að stjórnarmönnum hafi verið
ókunnugt um, að yfirlýsingin frá 1989 væri til, þegar hlutabréfin
voru seld. Því mótmælti Gunnlaugur Sigmundsson,
alþingismaður og framkvæmdastjóri Kögunar hf., í samtali við
Morgunblaðið hinn 16. maí sl., þar sem hann skýrði sín viðhorf til
málsins og stendur þar orð gegn orði. Jafnframt hefur komið
fram, að atkvæðisréttur fylgir ekki eignarhlut hins svonefnda
Eftirlaunasjóðs Kögunar, sem er í raun eins konar
fjárfestingarsjóður í eigu starfsmanna. Þetta þýðir að
Gunnlaugur Sigmundsson og fjölskylda hans ráða Kögun hf.
Utanríkisráðuneytið sendi frá sér greinargerð um
Kögunarmálið hinn 15. mai sl. Þar er gerð tilraun til að skýra
sjónarmið ráðuneytisins í málinu. Sú tilraun er ófullnægjandi svo
að ekki sé meira sagt. Ráðuneytið vísar til þess að samningurinn
við Kögun hf. hafi verið gerður áður en breytingarferli hafi
hafizt vegna einokunarstarfsemi íslenzkra aðalverktaka á
Keflavíkurflugvelli. Þetta skiptir engu máli í þessu sambandi.
Þegar Kögun hf. varð til var öllum orðið ljóst, hvers konar
ósvinna hafði viðgengizt í verktakastai'fsemi á
Keflavíkurflugvelli áratugum saman. Þar var auðvitað megin
ástæðan fyrir því, að þáverandi utanríkisráðherra lagði áherzlu á
dreifða eignaraðild að fyrirtækinu. Um það sagði Gunnlaugur
Sigmundsson í samtali við Morgunblaðið hinn 16. maí sl.: „Eg
gaf honum (þ.e. Jóni Baldvini Hannibalssyni) loforð um að þetta
fyrirtæki mundi standast próf og geta tekið að sér umrætt
verkefni og að það yrði í dreifðri eignaraðild."
Utanríkisráðuneytið bendir á, að stjórn Þróunarfélagsins hafi
gefíð einhliða viljayfirlýsingu árið 1989 og ekki hafi verið
skriflegur samningur um það efni við ráðuneytið. Það er Ijóst, að
þessi einhliða yfirlýsing var ekki tilefnislaus heldur send af
gefnu tilefni og í því Ijósi verður að skoða mikilvægi hennar í
þessari atburðarás.
Utanríkisráðuneytið fékk þegar árið 1993 ábendingar frá
Ratsjárnefnd um þróun eignaraðildar að Kögun og hefði þetta
mál aldrei komið upp, ef farið hefði verið að ráðum
Ratsjárnefndar á þeim tíma. I greinargerð sinni ítrekar
ráðuneytið aftur og aftur að ekki hafi verið lagaskilyrði til þess
að rifta samningum vegna Kögunar, þegar í Ijós kom hvert
stefndi með eignarhald að fyrirtækinu. Það breytir engu um þá
staðreynd, að þegar litið er yfir málsmeðferð ráðuneytisins sjálfs
eins og henni er lýst í greinargerð þess frá 15. maí sl. kemur í
ljós að utanríkisráðuneytið er staðið að stórkostlegri vanrækslu í
hagsmunagæzlu fyrir íslenzkan almenning í málefnum þessa
fyrirtækis. Sagan af Sameinuðum verktökum og Regin hf. hefur
verið endurtekin og er það með ólíkindum, þegar horft er til
reynslunnar af fyrrnefndu fyrirtækjunum.
Einkaréttarsamningur Kögunar hf. rennur út eftir eitt ár.
Miðað við þá þróun mála, sem lýst hefur verið i Morgunblaðinu á
undanförnum vikum er algerlega óhugsandi, að þessi samningur
verði endurnýjaður að óbreyttum aðstæðum. Krafan hlýtur að
vera sú, að eignaraðild að fyrirtækinu verði endurskoðuð frá
grunni og tilraun gerð til að bæta úr því, sem misfarizt hefur á
undanförnum árum. Jafnframt getur vel komið til álita, að
fyrirtæki, sem nýtur slíkrar sérstöðu á grundvelli samnings, sem
íslenzk stjórnvöid hafa gert við erlent ríki, verði látið greiða
hæfilegt einkaréttargjald í almannasjóði og ekki úr vegi að það
gjald taki m.a. mið af því, sem gerzt hefur í málefnum
fyrirtækisins á undanförnum árum.
Gunnlaugur Sigmundsson, alþingismaður og ráðandi eigandi í
Kögun hf., hefur marglýst því yfir á undanförnum vikum, að
hann vilji standa við gefin loforð um dreifða eignaraðild að
fyrirtækinu og má því gera ráð fyrir, að hann verði fús til
samstarfs um þær breytingar á eignarhaldi að Kögun hf. sem
tryggt geti framtíð fyrirtækisins sem slíks.
Alþingi hefur lítið sem ekkert fjallað um málefni Kögunar eftir
að þau komu upp á yfírborðið og má það furðu gegna. En þingið
hefur tíma og svigrúm til þess áður en spurningin um
endurnýjaðan samning Kögunar hf. kemur til ákvörðunar
stjórnvalda.
Paavo Lipponen forsætisráðherra Finnlands
EMU
er tæki-
færi fyrir
Finna
Paavo Lipponen hefur gegnt embætti for-
sætisráðherra Finnlands í þrjú ár. Lipponen
kemur í opinbera heimsókn til Islands í dag
og ræddi Steingrímur Sigurgeirsson við for-
sætisráðherrann á skrifstofu hans í þinghús-
inu í Helsinki af því tilefni.
PAAVO Lipponen, forsæt-
isráðherra Finnlands,
kemur í opinbera heim-
sókn til íslands í kvöld. Á
morgun mun hann m.a.
eiga fundi með Davíð Oddssyni for-
sætisráðherra, Halldóri Ásgiímssyni
utanríkisráðherra, Ólafl G. Einars-
syni, forseta Alþingis, og Ólafí Ragn-
ari Grímssyni, forseta Islands.
Paavo Lipponen varð formaður
fínnska Jafnaðarmannaflokksins árið
1993 og hefur verið forsætisráðherra
Finnlands frá árinu 1995. Þetta er
ekki fyi'sta heimsókn Lipponens til
Islands. Hann hefur komið hingað
nokkrum sinnum áður og segist eiga
góða vini á Islandi, jafnt í hópi stjórn-
mála- sem embættismanna. Þetta er
hins vegar í fyrsta skipti sem hann
kemur til Islands sem forsætisráð-
herra Finnlands og segir hann það
vera sérlega ánægjulegt að geta farið
heim með beinu flugi á milli Islands
og Helsinki, en í síðasta mánuði voni
teknar upp beinar flugsamgöngur
milli Islands og Finnlands.
Hvergi jafnnáið samstarf
Lipponen segir vangaveltur um
það hvort Norðurlandasamstarfíð
skipti Finna minna máli í kjölfar
þess að þeir gengu í Evrópusam-
bandið vera hefðbundnar. Állt frá
sjötta áratugnum hafi Finnar líkt og
aðrar Norðurlandaþjóðir unnið að
því að efla samstaifið við önnur Evr-
ópuríki. Nú hafí þeir öðlast fulla að-
ild að ESB. „Samstarf Norðurland-
anna hefur verið liður í þessu og
Norðurlöndin hafa verið fi-umkvöðlar
að því að efla samvinnu ríkja. Hvergi
í heiminum er að finna svæði þar
sem samstarf ríkja er jafn-_______
náið. Þetta er því ekki Tækifa
jarðarhafsins af náttúrulegum
ástæðum. Nú er því tækifærið til að
leggja áherslu á hina noiTænu vídd,
ná stöðugleika í samskiptum við
Rússland og nýta þá möguleika sem
til staðar eru.“
Lipponen segir að íslendingar og
Norðmenn verði sjálfír að taka
ákvörðun um það, hvernig hagsmun-
um þeirra gagnvart ESB sé best
borgið. Ríki Austur-Evrópu búi hins
vegar við aðrar aðstæður. Þá sé mik-
ilvægt fyrir Finna og Evrópusam-
bandið að Eystrasaltsríkin verði
smám saman tekin inn í sambandið.
Öll þrjú taki nú þátt í aðlögunarferli
og sé Eistland í forystuhóp þeirra.
Áhættuþættir í Rússlandi
Hinn voldugi nági-anni Finna í
austri, Rússland, hefur löngum haft
afdrifarík áhrif á sögu Finnlands.
Lipponen segir að hvað samskiptin
við Rússland varði leggi hann
áherslu á að þau verði samfelld. „Það
hefur ákveðin þróun átt sér stað frá
stríðslokum. Við höfum getað tekið
þátt í vestur-evrópskri samvinnu.
Þessa stundina einkennist staðan af
stöðugleika. Bágt efnahagsástand og
ótraustir pólitískir innviðir, ekki síst
rússneska flokkakerfíð, gera hins
vegar að verkum að ákveðnir
áhættuþættir eru til staðar. Skoðun
okkar er sú að okkur beri af festu og
ákveðni að fallast á Rússa sem jafn-
réttháa samstarfsaðila og okkur ber
að styðja umbótastefnuna. Sú þróun
mun taka langan tíma. Þjóðernis-
hyggjan veldur vissulega áhyggjum,
en ekki einungis í Rússlandi heldur
einnig í Vestur-Evrópu. Ef við viljum
lýðræðislegt Rússland verðum við
_________ einnig að fallast á afleiðing-
'i til að ar þess. Lýðræðisþróunin
núllsummudæmi heldur |eqqja áherslu Set;ur að vissu leyti kynt
aukum við möguleika okk- - hin_ nor. undir þjóðernishyggjunni.
ar til að hafa áhrif. Við tök- . . . Við í Evrópu höfum hins
um þátt í hinum sameigin- rænu vlt,a vegar á vettvangi ÖSE fall-
lega markaði og Norður-
landasamstarfíð heldur áfram. Hið
norræna samstarf mun halda áfram
að verða til en ég vona að Norður-
löndin muni geta tekið fullan þátt í
alþjóðavæðingunni á öllum sviðum.
Við lítum svo á að Evrópa sé í mikilli
þróun og að sú þróun eigi sér ekki
síst stað á vettvangi Evrópusam-
bandsins. Við stöndum frammi fyrir
einstöku tækifæri áður en aðildar-
ríkjum ESB fjölgar. Við höfum nú
tækifæri til að móta þessa þróun af
fullu afli. Áhrif okkar verða hlutfalls-
lega minni að lokinni stækkun ESB.
Við munum hins vegar njóta góðs af
auknum stöðugleika og stærri mörk-
uðum. Á næstu öld mun þungamiðja
Evrópusamstai'fsins færast til Mið-
“”“" ist á ákveðnar gi-undvallar-
reglur. Þær gilda í Rússlandi jafnt
sem á okkar svæðum. Þátttaka Rúss-
lands í Eystrasaltsráðinu er mikil-
væg sem og samstarfssamningur
Rússa við ESB, þátttaka þeirra í G8
og friðarsamstarfi NATO. Allt skipt-
ir þetta máli til að auka stöðugleika í
Rússlandi."
Það hafa orðið stakkaskipti í um-
ræðum í Finnlandi um varnar- og ör-
yggismál á síðastliðnum áratug.
Finnar hafa tekið upp samstarf við
NATO á ýmsum sviðum og ekki ligg-
ur lengur „bann“ við umræðu um
hugsanlega NATO-aðild. En getur
forsætisráðherrann gert sér í hugar-
lund að Finnar taki einhvern tímann
skrefíð til fulls í þeim efnum? „Finn-
Lipponen og bendir á að vel sé hugs-
anlegt að evróið verði bráðlega við-
skiptagjaldmiðill Evrópu og þar með
Norðurlandanna allra að Isíandi og
Noregi undanskildum. „Við viljum
hafa áhrif á þessa þróun með þeim
hætti að það myndist ekki gjá milli
þeirra sem standa fyrir innan og
þeirra sem eru fyrir utan.“
Finnska fyrirmyndin
PAAVO Lipponen, forsætisráðherra Finnlands.
Reuters
ar fylgdu hlutleysisstefnu á eftir-
stríðsárunum en við vorum hins veg-
ar ekki hlutlausir. Við höfðum
ákveðna stefnu og vildum hafa áhrif
á gang mála. Nú fylgjum við ekki
hlutleysisstefnu heldur stöndum utan
bandalaga og höldum uppi sjálfstæð-
um vörnum. Við gætum tekið þátt í
varnarbandalagi ef við æsktum þess.
Eg hef engin áfoim eða fyrirætlanir
um NATO-aðild. Evrópa sam-
anstendur í dag fyrst og fremst af
gráum litbrigðum. Við viljum eins
nána samvinnu og möguleg er án að-
ildar. Á hinn bóginn eru innan ESB
uppi áform um varnarmálasamvinnu.
Við teljum hvað það varðar að menn
eigi ekki að heíja klifrið á tindinum.
Eini möguleikinn sé að auka sam-
vinnuna í áföngum.
Á síðustu ríkjaráðstefnu lögðum
við fram tillögu ásamt Svíum um
framtíð Vesturevrópusambandsins
og vildum þar með leggja okkar til
málanna. Það er mikilvægt að Evr-
ópuríkin geti tekið á málum er
hættuástand myndast. Nú eru þau
háð bandarískum hersveitum þegar
alvarleg mál koma upp. Það er hægt
að gera sér í hugarlund aðstæður þar
sem Bandaríkin neita að leggja til
herafla. Jafnvel við slíkar aðstæður
væri hins vegar nauðsynlegt að njóta
góðs af hernaðarkerfi NATO. Allt
tekur þetta langan tíma. Okkar af-
staða er raunsæ og jarðbundin.
Markmið okkar er hins vegar að
ESB þrói fram afl til að varðveita
hagsmuni sína án þess að vera al-
gjörlega háð Bandaríkjunum en þó
innan ramma NATO.“
Fyrstir í EMU
En þótt NATO-aðild sé ekki á dag-
skrá hafa Finnar tekið ákvörðun um
að gerast aðilar að Efnahags- og
myntbandalagi Evrópu frá upphafi,
einir Norðurlandaþjóða. Hinar Norð-
urlandaþjóðirnar tvær, sem aðild
eiga að Evrópusambandinu, Danir og
Svíar, ákváðu að standa utan EMU
að minnsta kosti fyrst um sinn.
EMU-ákvörðunin var mikill sigur
fyrir Paavo Lipponen en hann hefur
um nokkun-a ára skeið verið ötull
talsmaður þess að Finnar gerðust að-
ilar að hinum sameiginlega gjald-
miðli. Hvernig stóð á því að hann mat
aðstæður á annan hátt en starfs-
bræður hans í Danmörku og Svíþjóð?
„Saga ríkjanna þriggja gagnvart
ESB er ólík. í flestum málum eru að-
stæður svipaðar og stefnan sömuleið-
is. Stundum skilja hins vegar leiðir.
Danir gerðust snemma aðilar að
sambandinu og reynsla þeirra af
þjóðaratkvæðagi-eiðslum hefur sín
áhrif. Hin landfræðilega lega skiptir
einnig máli. Svíar hafa verið mjög já-
kvæðir gagnvart samstarfínu en
sjálft aðildarferlið gekk ekki nógu
vel. Sænskir kjósendur klofnuðu í af-
stöðu sinni, m.a. vegna þess að um-
ræðu hafði skort um Evrópumál.
Aðildarumsóknin árið 1990 kom líkt
og þruma úr heiðskíru lofti. Það hef-
ur haft mikil áhrif á EMU-afstöðu
þeiiTa. Hvað okkur varðar gekk það
átakalaust að gerast aðilar. Vissulega
eru til einangrunarsinnuð öfl í Finn-
landi, sem höfðu lagt áherslu á sam-
starf við Sovétríkin á sínum tíma og
litu samstarf við Vestur-Evrópu
hornauga. Þeir eru margir sem hafa
ekki áttað sig á því að raunverulegar
breytingar hafa átt sér stað í Austur-
Evrópu er breyta aðstæðum okkar.
í EMU felast fleiri tækifæri fyrir
okkur en aðra, t.d. Svía. Okkar fyrir-
tæki njóta góðs af þessu í ríkum
mæli þar sem þau eru ekki alþjóð-
lega þekkt. Að auki má benda á hag-
sögu okkar sem einkennst hefur af
reglubundnum sveiflum, skorti á
stöðugleika og gengisfellingum. Með
þátttöku eykst trúverðugleiki hag-
kerfís okkar. Við teljum Evrópusam-
bandið hagstætt smáríkjum. Þegar
upp er staðið eru það stóru ríkin sem
þurfa að gefa upp meira af fullveldi
sínu. Það er þessi hugsunarháttur í
Evrópumálum sem stendur að baki
ákvörðun okkar.“
En hefur fínnski forsætisráðherran
áhyggjur af því að Svíþjóð, nánasta
samstarfsríki Finna í viðskiptamálum,
standi utan EMU? Lipponen segir
Finnum jafnt sem Svíum nauðsynlegt
að geta tekið þátt í samkeppni á
heimsmai-kaði. Það sé enginn valkost-
ur að standa utan EMU. „Það verður
ekki til neitt sem kallast__________
„EMU-laus svæði“. Það er
einungis tímaspursmál
hvenær evi'óið nær til allra
ríkja. Á sama tíma á sér stað
alþjóðleg þróun er byggist á
fyrií’tæ kjasam ru n a. Þróunin '
er í átt að stærri einingum.
fyrirtæki hafa undanfarið
Mikilvægt að
Eystrasaltsrík-
in verði tekin
inn í ESB
Finnsk
fjárfest
fjórfalt meira í Svíþjóð en sænsk fyr-
irtæki í Finnlandi. Það á sér mikill
efnahagslegur samruni stað á fyrir-
tækjasviðinu. Samstarf Finna og Svía
er nánara en nokkurn tímann áður í
sögunni. Þessi þróun á sér einnig stað
í norrænu samhengi. Við getum nýtt
Norðurlöndin sem miðstöð til að ná
ákveðnum styrk þannig að fyrirtæki
okkar geti tekið þátt í samrunanum í
Evrópu.“
En hver telur Lipponen að verði
örlög Islands og Noregs ef mat hans
er að Evrópuríkjum verði ekki vært
utan EMU. „Þetta er mál sem ég hef
hug á að ræða á Islandi,“ segir
Staða efnahagsmála hefur batnað
til muna í Finnlandi á síðustu árum
og var grunnurinn að þeim bata lagð-
ur í „þjóðarsáttarsamningum" árið
1995. Hefur Lipponen orðið tíðrætt
um „fínnska kerfið“, breiða samstöðu
ríkisstjórnar og aðila vinnumarkað-
arins til að treysta og tryggja stöð-
ugleika í efnahagslífinu. En á hið
„fínnska kerfi“ að hans mati einungis
við sem leið út úr alvarlegri kreppu
eða getur það einnig komið að gagni
til lengri tíma litið? „Finnska kerfíð á
ekki einungis við í kreppu heldur
getur nýst við aðrar aðstæður. Við
þurfum á því að halda til að geta lag-
að okkur sem best að alþjóðlegum
efnahagsmálum og gripið til nauð-
synlegi'a aðgerða í því sambandi, t.d.
varðandi vinnumarkað og atvinnu.
Það þarf að létta undir með atvinnu-
lífínu, athuga skattamál, almanna-
tryggingar og bæta menntun."
En hvernig stendur á því að á
sama tíma og breið samstaða næst á
vinnumarkaði virðist sem pólitísk
átök í landinu verði heiftarlegri?
„Núverandi ríkisstjórn byggir á
breiðri pólitískri samstöðu. Það hef-
ur gert það að verkum að við höfum
nú fjarlægst þau átök sem einkenndu
finnskt þjóðlíf í tíð fjögun'a ríkis-
stjórna, átök n'kisstjórnar og verka-
lýðshi-eyfingar. Við búum hins vegar
við stjórnarandstöðu Miðflokksins
sem vill hverfa aftur til hinna hörðu
átaka. I því felst hægrisveifla er við
viljum ekki taka þátt í.“
Innan margra evrópskra Jafnaðar-
mannaflokka hefur átt sér stað hug-
myndafræðileg endurskoðun á síð-
ustu árum og er Verkamannaflokk-
urinn í Bretlandi líklega skýi'asta
dæmið um það. Hvemig metur
Lipponen stöðu fínnskra jafnaðar-
manna í dag? „Endurnýjun Verka-
mannaflokksins breska og fylgis-
aukning hefur gert að verkum að
margir telja að noirænu krataflokk-
arnir hafí álíka þörf fyrir endurnýj-
un. Það ber hins vegar að hafa hug-
fast að bresku stéttarfélögin frömdu
nánast sjálfsmorð á áttunda áratugn-
um er hrakti Verkamannaflokkinn í
stjórnarandstöðu. Það er gleðiefni að
flokkurinn skuli nú þora að taka upp
norrænari stefnu. Við stöndum nærri
Verkamannaflokknum en innan hans
er ekki hefð fyrir samstarfi aðila
vinnumarkaðarins. Frá sjötta ára-
tugnum hafa sænskir og finnskir
jafnaðarmenn sætt sig við markaðs-
hagkerfið sem raunveruleika og
byggt upp velferðarkerfi okkar.
Það verður ekkert lýðræði án
markaðssamfélags. Hið mikilvæga er
að byggja upp afl til að vega upp á
móti markaðsöflunum, jafnt innan
einstakra ríkja sem á evrópskum
vettvangi. Þá verður að tryggja að
velferðarkerfíð umbuni ekki aðgerð-
arieysi. Það verður að vera jafnvægi
milli réttinda og ábyrgðar. Á níunda
_________áratugnum gengum við of
langt í þá átt að sætta okk-
ur við aðgerðai'leysi og því
verðum við nú að ná jafn-
vægi á ný. Eg held að
hægt sé að viðhalda vel-
“““““ ferðarsamfélagi okkar í
grundvallaratriðum ef við ýtum und-
ir atvinnusköpun.“
Fyrstur í feðraorlof
Lipponen giftist fyi'r á árinu Paivu
Hertzberg og eiga þau von á barni í
haust. Hann hefur lýst því yfír að
hann hyggist taka feðraorlof og hef-
ur það vakið athygli, ekki síst fyrir
þær sakir að líklega er hann fyrsti
forsætisráðherrann, er fer í slíkt or-
lof. „Jú, það er rétt. Ég hef sótt um
orlof er barnið fæðist,“ segir
Lipponen aðspurður um þetta. „Að
minnsta kosti ætla ég mér að taka
mér nokkurra daga frí til að geta
tekið þátt og aðstoðað. Ég hlakka til
þess að gera þetta.“
Niðurstöður Hæstaréttar í skaða-
bótamáli harðlega gagnrýndar
Hagsmunum almenn-
ings vikið til hliðar
Niðurstaða Hæstaréttar hvað varðar ógild-
ingu reiknistuðuls skaðabótalaganna frá
1993 er harðlega gafflirýnd 1 samtölum
við Morgunblaðið.
JÓN Steinar Gunnlaugsson,
hæstaréttarlögmaður, segir
að niðurstaða Hæstaréttar
hvað varðar ógildingu reikni-
stuðuls skaðabótalaganna
frá árinu 1993 sé mikið áfall fyrir
réttarríkið og að með dómnum sé
hagsmunum almennings af því að
stjórnarskrárvernduð réttindi
manna séu virt vikið til hliðar fyrir
vildarhagsmunum dómaranna gagn-
vart einum starfsbróður sínum, en
Jón Steinar sótti málið fyrir Hæsta-
rétti.
Jón Steinar sagði að í þessu máli
hefði verið tekist á um það hvort
skaðabótalögin frá árinu 1993 stæð-
ust stjórnarskrána. Þar reyndi í
fyi'sta lagi á það hvort aflahæfí
manna væru eignaréttindi sem nytu
verndar sem slík og á það sjónarmið
hefði dómurinn fallist, enda hafí það
svo sem verið óhjákvæmilegt þar
sem augljóst sé að aflahæfi manna
sé verðmætasta og mesta eign hvers
manns. Að fenginni þessari niðui'-
stöðu sé sagt, og enginn ágreiningur
um það, að löggjafinn hafi auðvitað
heimild til þess að setja reglur um
það hvemig eigi að ákvarða bætur
þegar aflahæfi manna sé skert, enda
sé það markmið slíki'a reglna að full-
ar bætur komi fyrir.
„Hér hefði ég haldið að rökstuðn-
ingi dómsins gæti lokið, því það ligg-
ur alveg ljóst fyidi' að skaðabótalögin
frá 1993 era fjarri því að bæta mönn-
um að fullu fjártjón sem þeir verða
fyrir þegai- þeir missa starfsorku
sína. Það lágu auðvitað fyrir ítarleg-
ar upplýsingar og útreikningar í
málinu sjálfu sem sýna þetta og það
er líka þannig að löggjafínn hefur
meira að segja sjálfur viðurkennt
það að þessi lög voru fjarri því að
bæta mönnum tjón að fullu með
þeirri breytingu sem gerð var á lög-
unum 1996. Stuðullinn var hækkaður
í 10 og síðan reyndar sett niður
nefnd til þess að fjalla um frekari
breytingar á lögunum, allt í því skyni
að tryggja fullar bætur,“ sagði Jón
Steinar.
Hann sagði að þegar framvarpið
var flutt 1993 hefðu fylgt því athuga-
semdir sem sögðu að stefnt væri að
fullum bótum með lögunum. „Það
var auðvitað bara ósatt og hefur
margoft komið í ljós síðan. Hæsti-
réttur velur þann kost að taka upp
úr þessum athugasemdum með lög-
unum einhverjar almennar staðhæf-
ingar um slíka hluti sem þessa og
byggja dóminn nánast á því í stað
þess að skoða það efnislega hvort
reglur laganna tryggðu mönnum
slíkar bætur. Það er auðvitað það
sem var verið að leggja fyidr dóm-
stólinn. Það var ekki verið að biðja
hann að endurprenta einhverjar
innihaldslausar yfirlýsingar í at-
hugasemdum með lögunum sem
vora samdar af einum af reglulegum
dómuram Hæstaréttar, starfsbróður
þeiraa dómara sem kváðu upp þenn-
an dóm,“ sagði Jón Steinar.
„Dómurinn er auðvitað bara
hneyksli. Hann felur það í sér að
fólki er ekki dæmdur sá réttur sem
það á samkvæmt stjórnarskrá og
það sem er ógnvekjandi við þessi
vinnubrögð er það að dómurinn,
þ.e.a.s. reglulegu dómararnir, synja
því að víkja sæti. Ég gerði kröfu um
að þeir gerðu það, byggða á þeirri
forsendu að þeir væra í raun og veru
að dæma um það hvort starfsbróðir
þeirra hefði við ráðgjöf sína til
stjórnvalda og Alþingis lagt það til
að stjórnarskráin væri brotin. Auð-
vitað sat hann ekki sjálfur í dómn-
um, en ég taldi að fastir starfsbræð-
ur hans gætu ekki dæmt um þetta,
enda hlýtur hver maður að sjá að
það er ekki eðlilegt að þeir geri það,“
sagði Jón Steinar.
Hann sagði að dómurinn hefði
synjað um þetta með rökstuðningi
sem hefði ekki komið málinu neitt
við og hefði verið útúrsnúningur á
þeim í’ökum sem sett voru fram fyrir
þessari kröfu. „Það er auðvitað að
mínum dómi bara ljóst að hér er ver-
ið í einhverjum erindisrekstri þar
sem hagsmunum almennings af því
að stjórnarskrái'vernduð réttindi
manna séu virt er vikið til hliðar fyr-
ir viidarhagsmunum dómaranna
gagnvai-t einum starfsbróður sínum.
Þetta eru þung orð að segja en það
er óhjákvæmilegt að segja þau. Það
er líka óhjákvæmilegt að segja það
að Hæstiréttur Islands er ein af
helgustu stofnunum okkar samfé-
lags og þeir dómarar sem sitja þar
núna hafa ekkert leyfi til þess gagn-
vart okkur hinum að vanvirða stofn-
unina með þeim hætti sem þeir gera
með þessum dómi,“ sagði Jón Stein-
ar ennfremur.
Veldur vonbrigðum
Atli Gíslason, hæstaréttarlögmað-
ur, sagði að dómur Hæstaréttar
veldi miklum vonbrigðum. „Mér
fínnst Hæstiréttur ekki vera sá ör-
yggisventill í þrískiptingu ríkisvalds-
ins sem hann hefði átt að vera í
þessu máli.“
Atli sagði að Hæstiréttur kæmist
að þeirri niðurstöðu að þessi rétt-
indi, þ.e.a.s. aflahæfíð, væri verndað
af stjórnarskránni, en kæmist síðan
af því með einhverjum almennum
klisjum að ekki væri um bótaskyldu
að ræða í þessu tilviki. I þeim efnum
væru tekin upp rök að talsverðu
leyti sem væri að finna í greinargerð
með skaðabótalögunum sem reynsl-
an hefði sýnt að stæðust ekki mörg
hver.
„Það hefur einnig verið sýnt fram
á það í fjöldamörgum málum, meðal
annars þessu máli sem var fyrir
Hæstarétti, að lögin skertu bótarétt
frá því sem var mjög umtalsvert.
Löggjafinn hafði reyndar viðurkennt
það sjálfur með því að hækka marg-
feldisstuðulinn úr 7 upp í 10 og það
vita það allir sem koma nálægt þess-
um málum, bæði lögmenn og trygg-
ingarfélögin, að bótafjárhæðir hafa
lækkað gífurlega í kjölfar lagasaetn-
ingarinnar, en Hæstiréttur treystir
sér ekki til þess að horfast í augu við
það og taka af skarið í þessum efn-
um,“ sagði Atli ennfremur.
Hann sagði að áður hefði skaða-
bótarétturinn byggt á fordæmum og
lögmenn hefðu nánast aldrei rekið
mál fyrir dómstólum vegna tölulegs
ágreinings um uppgjör, heldur ein-
göngu varðandi það hvort um væri
að ræða sök í málum eða ekki. Nú
stæðu deilur um hvern einasta þátt
skaðabótalaganna, þannig að réttar-
sviðið væri í uppnámi frekar en hitt.
„Aðalatriðið er að það hefur orðið
gríðarleg skerðing á bótarétti fólks
og Hæstiréttur treystir sér ekki til
þess að dæma þetta misrétti í burtu.
Það gengur mjög nærri réttlætis-
kennd minni. Henni er misboðið með
skaðabótalögunum og það að þau
skuli fá stimpil Hæstaréttar á sig
sem góð og gild lög. Ég vona bara að
þessi nefnd sem er að störfum og Al-
þingi bæti úr þessu ranglæti hið
fyrsta og rétti hlut tjónþola, sem
ekki eiga sér skipulagðan málsvai-a,“
sagði Atli að lokum.
Athyglisverður dómur
Hjá Vilhjálmi H. Vilhjálmssyni,
hæstaréttarlögmanni, kom fram að
hæstaréttardómurinn væri athyglis-
verður og vildi hann nefna þrjú at-
riði í því sambandi. í fyrsta lagi hafi
örorkunefnd í reynd tekið sér það
vald að ákvarða hvort skaðabætur til
slasaðra skuli gi'eiddar samkvæmt 5.
gi’. eða 8. gi’. skaðabótalaga og þetta
hafi nefndin gert með því að vísa frá
beiðni um mat á varanlegri örorku.
„Með þessu hefur nefndin gert
ýmsu slösuðu fólki erfitt að sækja
rétt sinn til skaðabóta og ef málinu
hefur ekki verið haldið áfram hefur
nefndin hugsanlega hindrað eða tafið
að viðkomandi einstaklingur fengi
greiddar bætur fyrir varanlega ör-
orku, hafi nefndin metið miska hans
15% eða lægi’i, samkvæmt 5. gr lag-
anna. Hæstiréttur segir réttilega í
þessum dómi að nefndinni sé þetta
óheimilt. Hana skorti vald til þess að
úrskurða um að með mál skuli fara
samkvæmt 8. gr. skaðabótalaga. Það
er mjög kærkomið að fá þetta álit
réttarins. Ég hafði bent nefndinni á
þetta bréflega, en hún ekki sinnt
þeirri ábendingu,“ sagði Vilhjálmur.
Hann sagði að Hæstiréttur segði
líka réttilega i dómnum að ákvæði 8.
gr. skaðabótalaga sé undantekning-
arákvæði, sem-skýra beri þröngt, og
telji að varanlega örorku hins slas-
aða eigi að gera upp samkvæmt 5.-7.
gr. laganna. Hæstiréttur dæmi svo
skaðabætur á grundvelli mats eins
læknis á varanlegri örorku hins slas-
aða og noti til þess útreiknings með-
altekjur iðnaðarmanna þar sem tekj-
ur þess slasaða síðustu 12 mánuði
fyi’ir slys vora ekki marktækur við-
miðunargrandvöllur. Þetta sé að
hans mati stefnumarkandi ákvörðun
hjá Hæstarétti. Þetta fordæmi sé
mjög mikilvægt við túlkun á þessum
greinum laganna og geti dregið
mjög úr þeirri mismunun sem sé
milli fólks samkvæmt skaðabótalög-
unum eftir því hvort fólki séu
greiddar bætur eftir 5.-7. grein eða
eftir 8. grein laganna.
„Ég er hins vegar ekki sammála
rökstuðningi Hæstaréttar þegar
hann kemst að þeirri niðurstöðu að
6. grein skaðabótalaga brjóti ekki
gegn 72. gr. stjórnarskrárinnar.
Hæstiréttur fellst á það að í aflhæfi
manna era fólgin eignarréttindi sem
njóta verndar 72. gr. stjómarskrár-
innar. Það finnst mér hárrétt álykt-
un og hélt að eftirleikurinn væri þá
auðveldur fyrir Hæstarétt því það er
búið að sýna fram á með óyggjandi
hætti að margfóldunarstuðull 6.
greinar skaðabótalaga bætir ekki
fjártjón slasaðs fólks að fullu. Gestur
Jónsson hrl. og Gunnlaugur Claes-
sen hafa sýnt fram á þetta í álits-
gerðum sínum og Alþingi hefur líka
viðurkennt þetta með því að hækka
stuðulinn," sagði Vilhjálmur enn-
fremur.
„En því miður fer Hæstiréttur út í
það að ræða fram og til baka um hin
ýmsu markmið laganna, talar um að
örðugt sé að bera bótakerfin saman
og að mati löggjafans verði ekki
haggað, í stað þess að reyna að finna
út hvort tjón þess manns sem rak
þetta mál sé að fullu bætt eða ekki
með bótareglum skaðabótalaga, en
um það snýst málið,“ sagði Vilhjálm-
ur.
Hann sagði að þessu deilumáli
væri hins vegar ekki lokið að sínu
áliti. Best væri auðvitað að ljúka því
á þann hátt sem löngu væri tímabær
að Alþingi lagfæri lögin þannig að
þau verði í reynd réttarbót, en
þannig hafi þau verið kynnt í upp-
hafi.